Welkom op de WIKI pagina: Hersentumor en depressie. Een hersentumor heeft een grote impact op de fysieke en psychologische gezondheid van de mens. Zo komen cognitieve problemen, epileptische aanvallen en stemmingsstoornissen vaak voor. Deze WIKI pagina gaat vooral in op het hebben van een hersentumor, in combinatie met een depressieve stoornis. In het eerste deel worden hersentumoren besproken waarin de verschillende typen, prevalentie, prognose en medicatie in beeld worden gebracht. Vervolgens zal worden ingegaan op de psychische klachten, prevalentie, prognose en hoe het mogelijk is dat mensen met een hersentumor een verhoogde kans hebben op het krijgen van een depressieve stoornis. Het laatste deel van deze WIKI laat zien hoe een depressie zowel een symptoom als gevolg kan zijn van een hersentumor. Het doel van deze WIKI pagina is om meer informatie beschikbaar te stellen over de combinatie tussen een hersentumor en een depressie voor patiënten, hun naasten, zorgverleners en andere geïnteresseerden.

Deze pagina is ontwikkeld door studenten van de master Medische Psychologie aan Tilburg University. De WIKI pagina kan gebruikt worden ter informatie maar kan niet dienen ter vervanging van professionele hulpverlening.

Onderdeel 3. Unieke combinatie van de aandoeningen

In het laatste onderdeel van deze WIKI pagina over Hersentumor en Depressie zal er worden ingegaan op de unieke combinatie die een hersentumor en depressie kan hebben. Allereerst zal kort herhaald worden welke connecties hersentumoren en depressie hebben. Vervolgens wordt er iets verteld over welke invloed de locatie van de hersentumor mogelijk heeft op depressieve symptomen, wat maakt dat depressie gezien kan worden als symptoom van de hersentumor. Daarnaast zal beschreven worden hoe een depressie ook een gevolg kan zijn van een hersentumor door de impact die deze heeft op het dagelijks leven. Deze WIKI zal worden afgesloten met een uitgebreid beeld van hoe de depressie behandeld kan worden, afhankelijk van de aard van de oorzaak. Aan de hand van een beslisboom zullen verschillende typen behandelingen aan bod komen. Daarbij zal beoordeeld worden in welke situatie een bepaalde behandeling het meest geschikt is.

3.1. Korte herhaling van hersentumor en een depressieve stoornis algemeen 

Bij mensen met een hersentumor vormen depressieve symptomen een veelvoorkomend en serieus probleem. Uit onderzoek blijkt namelijk dat bijna 40% van de mensen met een hersentumor voldoen aan klinische symptomen van een depressie. Deze scores op depressieve symptomen verklaren voor meer dan de helft de kwaliteit van leven bij mensen met een hersentumor (34). Hieruit kan geconcludeerd worden dat depressieve symptomen een groot probleem vormen voor mensen met een hersentumor. Daarnaast zijn deze depressieve symptomen dus een van de grootste bijdragende factoren voor een mogelijk lage kwaliteit van leven bij mensen met een hersentumor.

Naast de grote invloed op kwaliteit van leven, geeft depressie bij een hersentumor ook een verhoogd risico op overlijden. Dit kan verklaard worden door zowel biologische als gedragsmatige mechanismen. Een biologisch mechanisme kan dit verklaren doordat een depressie een effect kan hebben op het endocrien-systeem (de hormoonhuishouding van het lichaam). Dit kan ervoor zorgen dat het immuunsysteem onderdrukt wordt, wat indirect kan zorgen voor groei van de tumor. Daarnaast zijn er gedragsmatige mechanismen die de relatie tussen depressie en overlijden kunnen verklaren. Ten eerste laten patiënten met een depressie een lagere therapietrouw zien. Dat wil zeggen dat deze patiënten zich minder goed aan de behandelvoorschriften houden, bijvoorbeeld omdat zij hier geen energie voor hebben of het niet meer de moeite waard vinden. Ten tweede hebben ze een hoger risico op suïcide en meer kans op middelenmisbruik en ander risicogedrag (64).

In een onderzoek wordt al aangehaald dat de hoge prevalentiecijfers van depressie (hoeveel een depressie op een bepaald moment voorkomt) mogelijk veroorzaakt kunnen worden door factoren zoals gevoelens van hopeloosheid, verlies en een slechte prognose (34). Hier zal later verder op worden ingegaan. Buiten de impact van de diagnose, is er namelijk nog een andere mogelijke reden dat depressie zoveel voorkomt bij mensen met een hersentumor, namelijk de locatie van de tumor. Hier zal eerst op in worden gegaan.  

3.2. Depressieve stoornis als symptoom van de hersentumor 

De klachten die kunnen ontstaan bij een hersentumor, relateren aan het hersengebied waar de tumor zich bevindt (zie Figuur 1 en 2 voor de verschillende hersengebieden). Om te begrijpen wat de relatie is tussen de locatie van de tumor en depressieve symptomen, wordt nu een aantal hersengebieden gelinkt aan psychische en cognitieve klachten. 

De hersenen zijn verdeeld in verschillende gebieden. Het voorste gedeelte van de hersenen, wordt ook wel de frontale kwab genoemd. Anterior frontale tumoren zijn gelegen aan de voorzijde van de frontale hersenkwab en zijn gerelateerd aan symptomen van depressie. Dorsolateraal frontale tumoren zijn tumoren gelegen in het bovenste gedeelte van de frontale hersenkwab en zorgen voor problemen met organisatie en planning. Orbitofrontale tumoren gelegen aan de onderzijde van de frontale kwab veroorzaken ontremd gedrag. Hierbij heeft iemand moeite met het controleren van impulsen en gedrag. De mediaal frontale tumoren, centraal gelegen in de frontale kwab, zorgen voor apathie (gebrek aan interesse en initiatief) en abulie (gebrek aan wilskracht) (23). Dit betekent dat wanneer de tumor verwijderd wordt door middel van een chirurgische behandeling, de bijpassende klachten verminderen (25). 

Diencephalon en hypofyse (een klier die hormonen reguleert) tumoren zitten vlak boven de hersenstam, centraal in de hersenen. Deze zorgen voor vegetatieve problemen (zoals slapen, eten, gewicht). Tumoren in het diencephalon (de tussenhersenen, ofwel het middelste gedeelte van het brein) kunnen ook leiden tot hyperfagische vormen van depressie, waarbij overmatig gegeten wordt. Frontale, temporale en diencephalon tumoren kunnen depressie met illusies, hallucinaties, manie (periode van overdreven opgewektheid) en katatonie (ontregeling van motorisch systeem) veroorzaken. Temporo-limbische tumoren kunnen leiden tot auditieve en visuele hallucinaties, paniekaanvallen en geheugenverlies. Het lijkt erop dat tumoren die aan de linkerkant van de hersenen zitten, vaker tot depressie leiden. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het ontstaan van verbale problemen die veroorzaakt worden door tumoren in dit gebied (23). Verschillende onderzoeken bevestigen deze relatie door te stellen dat tumoren in de frontale kwab gerelateerd worden aan depressieve symptomen (26; 49). 

In een recente studie werd een nieuwe techniek gebruikt voor het in kaart brengen van hersennetwerken bij depressie (21). Een hersennetwerk gaat over verschillende hersengebieden die met elkaar verbonden zijn. Hieruit kwam naar voren dat depressie gelokaliseerd is in een hersennetwerk waarin het meest gevoelige gebied het striatum (centraal gelegen in de hersenen) van de linker hersenhelft is. Hierbij zijn andere hersengebieden betrokken waaronder de dorsolaterale prefrontale cortex, temporale kwab, insulaire cortex, hippocampus, cingulate cortex en thalamus. De patiënten met een depressie lieten meer verbindingen zien tussen dorsolaterale tumor locaties dan de niet-depressieve patiënten. Dit resultaat is consistent met voorgaande studies (32). 

Uit al deze studies blijkt dat voornamelijk de linker hersenhelft betrokken is bij depressieve symptomen. Daarnaast zijn voornamelijk frontale gebieden en centraal gelegen gebieden in de hersenen betrokken. Een studie die keek naar de neuroanatomie van depressieve symptomen bevestigt dat er meerdere gebieden betrokken zijn (33). In het onderzoek werden voornamelijk de frontale gebieden (dorsale en mediale prefrontale cortex, de dorsale en ventrale anterior cingulate cortex, de orbitofrontal cortex en de insula) en de limbische gebieden (amygdala, hippocampus en de dorsale mediale thalamus) en het striatum gerelateerd aan depressie. In het onderzoek wordt echter besproken dat depressieve symptomen niet per se gelinkt zijn aan een specifieke locatie in de hersenen. Het zou eerder gaan om een disbalans tussen de verbindingen tussen hersenstructuren en een verstoring van de hersencircuits en netwerken.

3.3. Depressieve stoornis als gevolg van de hersentumor 

Patiënten met een hersentumor ervaren vaak psychosociale gevolgen van het krijgen van de diagnose 'kanker'. Dit wil zeggen dat ze op het gebied van psychologisch welzijn en sociale interacties consequenties ervaren. Dit komt onder andere door functionele, cognitieve en/of emotionele problemen door de ziekte, maar ook door het sociale stigma van het hebben van een hersentumor. Met het sociale stigma wordt bedoeld dat mensen met een hersentumor hier maatschappelijke gevolgen van ervaren. Rondom werk bestaat bijvoorbeeld het beeld dat mensen die kanker hebben (gehad) een grotere kans hebben op een terugval en daardoor minder betrouwbaar zijn als werkkracht. Psychosociale problemen bij mensen met een hersentumor komen vaak voor meteen na de diagnose, in het begin van de behandeling en in de loop van het ziekteproces (dat kan ook maanden of jaren later zijn). Daarbij komen psychosociale problemen bij patiënten met een hersentumor gemiddeld tot vaak voor. Patiënten met een hersentumor krijgen te maken met veel veranderingen, zoals verlies van onafhankelijkheid, problemen met het hervatten van hun werk en een mogelijke daling van cognitief functioneren. Ook veranderingen in persoonlijkheid, gevoelens van sociale isolatie en verandering in relaties met anderen kunnen voorkomen. Dit kan leiden tot veranderingen van de rol die ze hebben bij familie en vrienden en problemen met sociale relaties (59). 

Aan de andere kant is sociale steun een beschermende factor voor psychologische problemen door de hersentumor en de behandeling. De sociale steun zorgt voor een positief effect op de kwaliteit van leven en de gezondheid (59). Uit een studie blijkt dat de behoefte aan psychosociale steun hoog was bij de patiënten. Sommige patiënten rapporteerden positieve ervaringen van hun sociale relaties, terwijl anderen juist een verlies van sociale relaties ervaarden door de hersentumor en de behandeling. In een recente studie was sociale steun de belangrijkste voorspeller van kwaliteit van leven over een periode van twaalf maanden bij patiënten met een hersentumor (46). 

Er zijn veel factoren die kunnen bijdragen aan het psychosociaal functioneren van patiënten met een hersentumor. Ten eerste zijn er factoren die te maken hebben met het hebben van een hersentumor. Voorbeelden hiervan zijn verminderd cognitief functioneren, de ernst van de hersentumor, het hebben van stemmingsstoornissen en psychologische stress, de timing van de hersentumor en de duur van het herstel. Ten tweede zijn er ook persoonsfactoren die invloed hebben op het psychosociaal functioneren indien er sprake is van een hersentumor. Dit zijn factoren zoals coping (strategieën om met lastige situaties om te gaan), gedrags- en emotieregulatie, zelfbewustzijn en interne locus of control (verantwoordelijkheid voelen voor je eigen acties). Daarnaast heb je omgevingsfactoren, zoals socioculturele context, levenservaringen, sociale steun en het functioneren van de familie. Deze factoren hebben ook een invloed op het psychosociaal functioneren (59).

3.4. Behandeling van een depressieve stoornis bij een hersentumor 

Nu er is besproken hoe een depressieve stoornis mogelijk kan ontstaan bij patiënten met een hersentumor, wordt er nu ingegaan op de mogelijke behandelingen voor een depressie bij een hersentumor. Hierbij worden bevindingen uit bestaande studies beschreven. Op basis van deze bevindingen, wordt een aantal behandeladviezen genoemd die gebaseerd zijn op de relatie met de mogelijke oorzaak van de depressieve stoornis. 

Chirurgische behandeling

Uit eerder onderzoek bleek al dat hersentumoren op een specifieke locatie kunnen zitten, wat een mogelijke link heeft met het ontstaan van depressieve symptomen (23). Wanneer een hersentumor door een chirurgische ingreep wordt weggehaald, zou er gesteld kunnen worden dat de depressieve symptomen hierdoor afnemen. Uit een onderzoek blijkt dat voor de chirurgische ingreep 16% van de patiënten uit de desbetreffende studie voldeden aan een depressieve stoornis volgens een depressievragenlijst. Drie maanden na het verwijderen van de hersentumor was dit nog maar 10% van de patiënten. Een jaar na de operatie was dit percentage echter alweer gestegen naar 15% van de patiënten (27). Onderzoek toonde zelfs aan dat er een significante toename was van depressieve symptomen na de chirurgische ingreep (9). Hoewel dit tegengestelde resultaten zijn, kan hier een kritische noot bij geplaatst worden. Zo werd eerder besproken dat depressieve symptomen voornamelijk gerelateerd zijn aan specifieke hersengebieden en circuits (onder andere de frontale en limbische gebieden). Mogelijk wanneer de tumor in een ander hersengebied chirurgisch verwijderd wordt, heeft dit minder effect op de depressieve symptomen. Het is dus belangrijk om na te gaan in welk hersengebied de hersentumor zich bevindt, om te kunnen bepalen of een chirurgische behandeling effectief zou zijn voor de behandeling van een depressieve stoornis/depressieve symptomen als symptoom van de hersentumor. 

Indien de tumor zich bevindt in de frontale gebieden of het limbische gebied, zou er om bovenstaande redenen geadviseerd kunnen worden om een chirurgische behandeling in te zetten voor de vermindering van depressieve symptomen. Wanneer de tumor echter op een andere locatie in de hersenen zit, zal er geen chirurgische ingreep geadviseerd worden om depressieve symptomen te verminderen. Daarnaast kan er nog een kritische noot geplaatst worden. Uit onderzoek bleek namelijk dat de depressieve klachten eerst afnemen en vervolgens weer toenamen (27). Een mogelijke verklaring hiervoor, is dat de verwijdering van de tumor zorgt voor een vermindering van de depressieve symptomen, maar dat de patiënt op langere termijn toch nog mentale problemen ervaart door de psychosociale gevolgen en de prognose van de hersentumor. Mogelijk zou een aanvullende psychologische behandeling geschikt zijn om de depressieve symptomen te verminderen, wanneer de chirurgische behandeling niet effectief is bevonden. 

Radiotherapie

Het zou van belang kunnen zijn om ook te kijken naar de mogelijke gevolgen van de verschillende soorten radiotherapie, om depressieve klachten mogelijk (gedeeltelijk) te voorkomen. Zoals besproken bij 1.5 Behandeling, zijn er drie verschillende vormen van radiotherapie. Eén daarvan is protonentherapie, die bij sommige gevallen van gliomen en meningeomen toepasbaar is. Dit is een vrij nieuwe vorm van radiotherapie waarbij er hele precieze bestraling wordt gehanteerd. Hierdoor wordt het omliggende hersenweefsel zo goed als mogelijk bespaard gebleven. Dit zorgt daarom ook voor minder bijwerkingen op de lange termijn (76). In het geval van ‘whole-brain’ radiotherapie (totale schedelbestraling) wordt er radiotherapie toegepast op het gehele brein, wat mogelijk kan leiden tot veel meer schade. Daarnaast is stereotactische radiochirurgie iets gerichter, maar kan ook deze vorm samen met de whole-brain radiotherapie vervelende gevolgen hebben, zoals cognitieve problematiek. Zo kan er een tekort ontstaan in leren, aandacht, executieve functies (o.a. plannen en organiseren), motoriek, verbaal geheugen en werkgeheugen. Een ernstig gevolg kan zelfs dementie zijn. Bij 5 tot 24% van de patiënten zorgde bestraling voor hersenbeschadiging (70). Hieruit kan worden opgemaakt dat de nieuwere vorm van radiotherapie, protonentherapie, mogelijk een gunstige invloed kan hebben op het verminderen van depressieve klachten na behandeling. Protonentherapie zal namelijk leiden tot minder beschadiging van het omliggende weefsel, wat kan resulteren in minder nadelige gevolgen bij de patiënt. Wanneer de patiënt minder nadelige gevolgen ervaart, zou dit mogelijk de kans op depressie kunnen verkleinen. Deze mogelijkheid zou een extra reden kunnen zijn om protonentherapie toe te passen wanneer het soort tumor dit toestaat. Gezien dit nog niet onderbouwd kan worden met wetenschappelijke literatuur, wordt deze mogelijkheid niet meegenomen in de beslisboom.

Psychologische behandeling

Volgens een onderzoek zijn voornamelijk frontale gebieden, limbische gebieden en het striatum gerelateerd aan depressieve symptomen (33). Wanneer de hersentumor gelokaliseerd is in een ander gebied van de hersenen dan hiervoor beschreven, zijn de depressieve symptomen mogelijk niet veroorzaakt door de locatie van de hersentumor. Wanneer de tumor bijvoorbeeld gelegen is in de achterste delen van de hersenen, ook wel de occipitale kwab genoemd, kunnen er evengoed depressieve symptomen bij de patiënt aanwezig zijn. Deze depressieve symptomen worden dan mogelijk veroorzaakt door de impact van de diagnose, het ziekteproces en de prognose (59). Wanneer de depressieve klachten zijn ontstaan door de gevolgen van het hebben van een hersentumor, kunnen deze mogelijk behandeld worden met psychologische behandeling. 

Onderzoekers keken naar een home-based psychosociale interventie voor het geven van psychosociale support bij mensen met een hersentumor (31). Uit het onderzoek bleek dat het Making Sense of Brain Tumor (MSoBT) programma zorgde voor een vermindering van depressieve symptomen, een verhoging van het welzijn en een verbetering van de kwaliteit van leven bij mensen met een hersentumor. Dit effect was zes maanden na het MSoBT programma nog steeds zichtbaar. Daarnaast kunnen sociale support programma’s de kwaliteit van leven verbeteren bij mensen met hersentumoren. Alle deelnemers kregen een geïndividualiseerd sociaal support programma. Dit bestond onder andere uit educatie en peer support programma's. Na zes weken ervaarden de deelnemers een verbetering in het emotionele welzijn en een hogere kwaliteit van leven (18). 

Farmacologische behandeling
Wanneer iemand wordt gediagnosticeerd met een depressieve stoornis, kan er gekozen worden voor een behandeling met medicatie. Hierbij wordt vaak gekozen voor antidepressiva. Uit een review artikel (een studie waarbij resultaten uit veel verschillende onderzoeken met elkaar worden vergeleken) blijkt, dat de effectiviteit van antidepressiva als behandeling voor een depressie bij patiënten met een glioblastoom niet voldoende is aangetoond (5). Een glioblastoom is de meest voorkomende, agressieve vorm van hersentumor. Hoewel het gebruik van antidepressiva voor depressieve symptomen bij andere ziektes wel effectief kan zijn, is dit specifiek voor patiënten met een hersentumor niet gevonden. Daarnaast kunnen hersentumoren vermoeidheid, epilepsie en cognitieve problemen veroorzaken, die ook weer mogelijke bijwerkingen zijn van antidepressiva (5). 

Antidepressiva zijn om deze reden vaak niet de eerste keuze voor een behandeling van een depressie bij mensen met een hersentumor. Het wordt dan ook aangeraden om hier voorzichtig mee te zijn. Hierbij is het belangrijk om per individu te bekijken of antidepressiva een optie zijn en om de mogelijke bijwerkingen af te stemmen met de bestaande klachten. Aangezien er niet genoeg studies zijn die de effectiviteit van een farmacologische behandeling voor depressie bij patiënten met een hersentumor aantonen, blijft onduidelijk wat nu de beste medicamenteuze behandeling voor depressie is (39). De literatuur is hier niet eenduidig over, want er zijn ook studies die beweren dat antidepressiva een gunstig effect kunnen hebben op de doding van de tumorcellen (24). Ander onderzoek beweert dat de medicatie voor de tumorbestrijding en antidepressiva interacteren, wat tot een toxisch resultaat zou kunnen leiden (8). 

Sommige antidepressiva interacteren met anti-epileptische medicatie. Ze zorgen voor het verlagen van de drempel voor een epileptische aanval en voor het verergeren van epileptische aanvallen. Het risico op een epileptische aanval hangt af van het type antidepressivum en de dosis. Antidepressiva die zorgen voor de meeste kans op een epileptische aanval in combinatie met anti-epileptische medicatie zouden vermeden moeten worden. Dit zijn onder andere bupropion en tricyclische antidepressiva (61).

Mede door deze uiteenlopende resultaten, worden antidepressiva niet als eerste keuze aangeraden. Indien er wordt gekozen voor antidepressiva, wordt er geadviseerd om te kiezen voor SSRI’s (selective serotonin reuptake inhibitors). Deze hebben namelijk de minste bijwerkingen en de minste kans op een delier (plotselinge verwardheid) (25). 

Naast antidepressiva, zijn mood stabilizers nog een farmacologische behandeloptie. Mood stabilizers zijn medicatie die ervoor zorgen dat mogelijke symptomen van een depressieve stoornis, zoals stemmingswisselingen en manische episodes (tijdelijke, extreem opgewekte stemming), afnemen. Lithium (een type mood stabilizer) kan wel een probleem vormen, aangezien dit kan zorgen voor een verlaagde drempel voor epileptische aanvallen en een delier (25). Andere mood stabilizers zoals benzodiazepines, valproaat, carbamazepine, oxcar­ba­zepine, gabapentine zijn een goede optie voor het behandelen van manische klachten (25).

Voor de behandeling van een hersentumor, kan gebruik worden gemaakt van corticosteroïden. De werking en mogelijke bijwerkingen zijn uitgewerkt in onderdeel 1.5 Behandeling van deze WIKI. Het gebruik van corticosteroïden wordt op de korte termijn gerelateerd aan hypomanie (lichte vorm van manie) en euforie, terwijl depressieve symptomen meer gerelateerd zijn aan het lange termijn gebruik van corticosteroïden (6). Uit een onderzoek blijkt dat ook de dosis van corticosteroïden gerelateerd is aan psychiatrische symptomen (66). Zo hebben patiënten met een dosis van 40 mg/d of lager een minimaal risico op psychiatrische symptomen. Patiënten met een dosis van 41 tot 80 mg/d hebben een gemiddeld risico en patiënten met een dosis van 80 mg/dag hebben een hoog risico. Een onderzoek bevestigt de relatie tussen het gebruik van corticosteroïden en depressieve symptomen (35). Er wordt geadviseerd om de corticosteroïden af te bouwen (indien mogelijk) bij sprake van depressieve symptomen, of de depressieve symptomen te behandelen met antipsychotica, zoals risperidon (15).  

3.5. Beslisboom 

Om te bepalen welke behandeling het best passend is voor depressieve symptomen bij patiënten met een hersentumor, is er een beslisboom gemaakt (Figuur 1). De opties zijn gebaseerd op de besproken bevindingen uit de huidige literatuur en zijn aan elkaar gekoppeld op basis van eigen inzicht. 

Figuur 3: Beslisboom mogelijke behandelingen voor depressieve symptomen bij patiënten met een hersentumor

Conclusie

Het hebben van een hersentumor heeft een grote impact op iemands leven, met verschillende symptomen als gevolg. Onder die symptomen vallen ook de psychische klachten die bij een hersentumor kunnen komen kijken. Een depressieve stoornis is één van die voorkomende psychische klachten. Hoewel de prevalentiecijfers uiteenlopen, kan er op basis van onderzoek geconcludeerd worden dat bij 30 tot 45% van de patiënten met een hersentumor depressieve symptomen voorkomen (26, 30, 4). De oorzaak van een depressie bij een hersentumor is lastig vast te stellen, aangezien de depressie door verschillende factoren kan ontstaan. Zo spelen mogelijk de locatie van de tumor, het krijgen van de diagnose 'kanker', het type tumor, de behandeling en het ziekteproces een rol. Ofwel, is de depressie een gevolg van het hebben van een hersentumor of een symptoom van de tumor? Het lijkt van belang om hier onderscheid in te maken, aangezien op deze manier de behandeling van de depressie het beste afgestemd kan worden op de mogelijke oorzaak. Een depressie bij patiënten met een hersentumor kan namelijk op verschillende manieren behandeld worden, zoals medicatie, chirurgie en psychologische behandeling. Aangezien bepaalde medicatie niet altijd gecombineerd kunnen worden, omdat deze mogelijk interacteren met elkaar, is het cruciaal om medicatie voor een depressie af te stemmen met de medicatie van de hersentumor. Daarnaast kan een chirurgische ingreep zorgen voor een vermindering van depressieve symptomen, wanneer de tumor zich in de frontale of limbische systemen bevindt. Indien medicatie of chirurgie geen optie zijn of deze niet werken, kan een psychologische behandeling ingezet worden. 

Referenties 

1. Arnold, S. D., Forman, L. M., Brigidi, B. D., Carter, K. E., Schweitzer, H. A., Quinn, H. E., ... Raynor, R. H. (2008). Evaluation and characterization of generalized anxiety and depression in patients with primary brain tumors. Neuro-Oncology, 10(2), 171–181. https://doi.org/10.1215/15228517-2007057

2. Alonso, M. M., Gomez-Manzano, C., Bekele, B. N., Yung, W. K. A., & Fueyo, J. (2007). Adenovirus-based strategies overcome temozolomide resistance by silencing the O6-methylguanine-DNA methyltransferase promoter. Cancer Research, 67(24), 11499–11504. https://doi.org/10.1158/0008-5472.can-07-5312 

3. American Brain Tumor Association (2019), Neuropsychiatric symptoms of brain tumors. Geraadpleegd van https://www.abta.org/wp-content/uploads/2019/07/Neuropsychiatric-Symptoms-of-Brain-Tumors_7-19.pdf 

4. Bach, A., Knauer, K., Graf, J., Schäffeler, N., & Stengel, A. (2022). Psychiatric comorbidities in cancer survivors across tumor subtypes: A systematic review. World Journal of Psychiatry, 12(4), 623–635. https://doi.org/10.5498/wjp.v12.i4.623   

5. Beevers, Z., Hussain, S., Boele, F. W., & Rooney, A. G. (2020). Pharmacological treatment of depression in people with a primary brain tumour. Cochrane Database of Systematic Reviews, 2020(7). https://doi.org/10.1002/14651858.cd006932.pub4

6. Bolanos, S., Khan, D. A., Hanczyc, M., Bauer, M. S., Dhanani, N., & Brown, E. S. (2004). Assessment of mood states in patients receiving long-term corticosteroid therapy and in controls with patient-rated and clinician-rated scales. Annals of Allergy Asthma & Immunology, 92(5), 500–505. https://doi.org/10.1016/s1081-1206(10)61756-5 

7. Bosnyák, E., Kamson, D. O., Behen, M. E., Barger, G. R., Mittal, S., & Juhász, C. (2015). Imaging cerebral tryptophan metabolism in brain tumor-associated depression. EJNMMI research. https://doi.org/10.1186/s13550-015-0136-9 

8. Chan, A., Ng, T. R. D., & Yap, K. Y.-L. (2011). Clinically–relevant anticancer-antidepressant drug interactions. Expert Opinion on Drug Metabolism & Toxicology, 8(2), 173–199. https://doi.org/10.1517/17425255.2012.645804

9. D’Angelo, C., Gasbarrini, A., Leggio, L., Ferrulli, A., Carotenuto, V., Icolaro, N., ... Addolorato, G. (2008). State and trait anxiety and depression in patients with primary brain tumors before and after surgery: 1-year longitudinal study. Journal of Neurosurgery, 108(2), 281–286. https://doi.org/10.3171/jns/2008/108/2/0281 

10. Farmacotherapeutisch kompas (z.d.). Serotonineheropnameremmers, selectief. Geraadpleegd van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/groepsteksten/serotonineheropnameremmers__selectief 

11. Farmacotherapeutisch kompas (z.d.). Antipsychotica, atypische. Geraadpleegd van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/groepsteksten/antipsychotica__atypische 

12. Fisher, J. P., Schwartzbaum, J. A., Wrensch, M., & Wiemels, J. L. (2007). Epidemiology of brain tumors. Neurologic Clinics, 25(4), 867–890. https://doi.org/10.1016/j.ncl.2007.07.002 

13. Fraser Health Authority (2022). Mood stabilizers. Geraadpleegd van https://www.fraserhealth.ca/health-topics-a-to-z/mental-health-and-substance-use/medications-for-mental-health-conditions/mood-stabilizers#.ZBG5BR0o-Rs 

14. GGZ Standaarden (2017). Bijwerkingen: zorg rondom bijwerkingen door antipsychotica. Geraadpleegd van https://www.ggzstandaarden.nl/generieke-modules/bijwerkingen/zorg-rondom-bijwerkingen-door-antipsychotica   

15. Gibson, A. W., & Graber, J. J. (2021). Distinguishing and treating depression, anxiety, adjustment, and post-traumatic stress disorders in brain tumor patients. Annals of Palliative Medicine, 10(1), 875–892. https://doi.org/10.21037/apm-20-509

16. Goebel, S., von Harscher, M., & Mehdorn, H. M. (2010). Comorbid mental disorders and psychosocial distress in patients with brain tumours and their spouses in the early treatment phase. Supportive Care in Cancer, 19(11), 1797–1805. https://doi.org/10.1007/s00520-010-1021-8

17. Hersenstichting. (2023). Wat is een hersentumor? Geraadpleegd van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/hersentumor/ 

18. Khan, F., Amatya, B., Rajapaksa, I., & Ng, L. L. (2013). Outcomes of social support programs in brain cancer survivors in an Australian community cohort: A prospective study. Journal of Cancer Research & Therapy, 1(1), 24–33. https://doi.org/10.14312/2052-4994.2013-4 

19. Kilbride, L., Smith, G. N., & Grant, R. (2007). The frequency and cause of anxiety and depression amongst patients with malignant brain tumours between surgery and radiotherapy. Journal of Neuro-oncology, 84(3). https://doi.org/10.1007/s11060-007-9374-7 

20. Lauko, A., Lo, A., Ahluwalia, M., & Lathia, J. D. (2022). Cancer cell heterogeneity & plasticity in glioblastoma and brain tumors. Seminars in Cancer Biology, 82, 162–175. https://doi.org/10.1016/j.semcancer.2021.02.014 

21. Li, Y., Jin, Y., Wu, D., & Zhang, L. (2022). A depression network caused by brain tumours. Brain Structure and Function, 227(8), 2787–2795. https://doi.org/10.1007/s00429-022-02573-z

22. Litofsky, N. S., Farace, E., Anderson, F. A., Meyers, C. A., Huang, W., Laws, E. R., ... Westphal, M. (2004). Depression in patients with high-grade glioma: Results of the glioma outcomes project. Neurosurgery, 54(2), 358–367. https://doi.org/10.1227/01.neu.0000103450.94724.a2 

23. Litofsky, N. S., & Resnick, A. (2009). The relationships between depression and brain tumors. Journal of Neuro-oncology, 94(2), 153–161. https://doi.org/10.1007/s11060-009-9825-4 

24. Liu, K., Yang, S., Lin, Y. K., Lin, J., Lee, Y., Wang, J., ... Shen, S. C. (2015). Fluoxetine, an antidepressant, suppresses glioblastoma by evoking AMPAR-mediated calcium-dependent apoptosis. Oncotarget, 6(7), 5088–5101. https://doi.org/10.18632/oncotarget.3243 

25. Madhusoodanan, S., Ting, M. B., Farah, T., & Ugur, U. (2015). Psychiatric aspects of brain tumors: A review. World journal of psychiatry, 5(3), 273. https://doi.org/10.5498/wjp.v5.i3.273 

26. Madhusoodanan, S., Opler, M., Moise, D., Gordon, J. K., Danan, D., Sinha, A., & Babu, R. (2010). Brain tumor location and psychiatric symptoms: is there any association? A meta-analysis of published case studies. Expert Review of Neurotherapeutics, 10(10), 1529–1536. https://doi.org/10.1586/ern.10.94 

27. Mainio, A., Hakko, H., Niemelä, A., Koivukangas, J., & Räsänen, P. (2011). Depression in relation to anxiety, obsessionality and phobia among neurosurgical patients with a primary brain tumor: A 1-year follow-up study. Clinical Neurology and Neurosurgery, 113(8), 649–653. https://doi.org/10.1016/j.clineuro.2011.05.006 

28. Mainio, A., Hakko, H., Timonen, M., Niemelä, A., Koivukangas, J., & Räsänen, P. (2005). Depression in relation to survival among neurosurgical patients with a primary brain tumor: A 5-year follow-up study. Neurosurgery, 56(6), 1234–1242. https://doi.org/10.1227/01.neu.0000159648.44507.7f 

29. McFaline-Figueroa, J. R., & Lee, E. Q. (2018). Brain tumors. The American Journal of Medicine, 131(8), 874–882. https://doi.org/10.1016/j.amjmed.2017.12.039 

30. Nicol, C., Ownsworth, T., Cubis, L., Nguyen, W. H., Foote, M., & Pinkham, M. B. (2019). Subjective cognitive functioning and associations with psychological distress in adult brain tumour survivors. Journal of Cancer Survivorship, 13(5), 653–662. https://doi.org/10.1007/s11764-019-00784-8 

31. Ownsworth, T., Chambers, S. K., Damborg, E., Casey, L. M., Walker, D. H., & Shum, D. (2015). Evaluation of the making sense of brain tumor program: a randomized controlled trial of a home-based psychosocial intervention. Psycho-oncology, 24(5), 540–547. https://doi.org/10.1002/pon.3687 

32. Padmanabhan, J., Cooke, D., Joutsa, J., Siddiqi, S. H., Ferguson, M. A. J., Darby, R. R., ... Fox, M. D. (2019). A human depression circuit derived from focal brain lesions. Biological Psychiatry, 86(10), 749–758. https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2019.07.023 

33. Pandya, M., Altinay, M., Malone, D. A., & Anand, A. (2012). Where in the brain is depression? Current Psychiatry Reports, 14(6), 634–642. https://doi.org/10.1007/s11920-012-0322-7 

34. Pelletier, G., Verhoef, M. J., Khatri, N., & Hagen, N. A. (2002). Quality of life in brain tumor patients: The relative contributions of depression, fatigue, emotional distress, and existential issues. Journal of Neuro-oncology, 57(1), 41–49. https://doi.org/10.1023/a:1015728825642 

35. Pitman, A., Suleman, S., Hyde, N., & Hodgkiss, A. (2018). Depression and anxiety in patients with cancer. BMJ, 1415. https://doi.org/10.1136/bmj.k1415 

36. De Robles, P., Fiest, K. M., Frolkis, A. D., Pringsheim, T., Atta, C., St Germaine-Smith, C., ... Jette, N. (2015). The worldwide incidence and prevalence of primary brain tumors: A systematic review and meta-analysis. Neuro-oncology, 17(6), 776–783. https://doi.org/10.1093/neuonc/nou283 

37. Rooney, A. G., & Grant, R. (2013). Pharmacological treatment of depression in patients with a primary brain tumour. The Cochrane library. https://doi.org/10.1002/14651858.cd006932.pub3 

38. Sathornsumetee, S., & Rich, J. N. (2006). New approaches to primary brain tumor treatment. Anti-Cancer Drugs, 17(9), 1003–1016. https://doi.org/10.1097/01.cad.0000231473.00030.1f 

39. Schiff, D., Lee, E. Q., Nayak, L., Norden, A. D., Reardon, D. A., & Wen, P. Y. (2015). Medical management of brain tumors and the sequelae of treatment. Neuro-oncology, 17(4), 488–504. https://doi.org/10.1093/neuonc/nou304 

40. Seliger, C., Oppong, F. B., Lefranc, F., Chinot, O., Stupp, R., Nabors, L. B., Gorlia, T., & Weller, M. (2022). Association of antidepressant drug use with outcome of patients with glioblastoma. International Journal of Cancer. https://doi.org/10.1002/ijc.34344 

41. Shah, S. S., Dellarole, A., Peterson, E. C., Bregy, A., Komotar, R., Harvey, P. D., & Elhammady, M. S. (2015). Long-term psychiatric outcomes in pediatric brain tumor survivors. Child’s Nervous System, 31(5), 653–663. https://doi.org/10.1007/s00381-015-2669-7

42. Shaw, E. G., Rosdhal, R., D’Agostino, R. B., Lovato, J., Naughton, M. J., Robbins, M. S., & Rapp, S. R. (2006). Phase II study of donepezil in irradiated brain tumor patients: Effect on cognitive function, mood, and quality of life. Journal of Clinical Oncology, 24(9), 1415–1420. https://doi.org/10.1200/jco.2005.03.3001 

43. Sood, A., Barton, D. L., & Loprinzi, C. L. (2006). Use of methylphenidate in patients with cancer. American Journal of Hospice and Palliative Medicine, 23(1), 35–40. https://doi.org/10.1177/104990910602300106 

44. Hersentumoren.info. (z.d.). Karakter- en gedragsveranderingen bij leven met hersentumor. Geraadpleegd van https://hersentumoren.info/zorg/leven-met-een-hersentumor-karakter-en-gedragsveranderingen

45. Taphoorn, M. J. B., & Klein, M. (2004). Cognitive deficits in adult patients with brain tumours. Lancet Neurology, 3(3), 159–168. https://doi.org/10.1016/s1474-4422(04)00680-5 

46. Troschel, F. M., Ahndorf, F., Wille, L., Brandt, R., Jost, J., Rekowski, S., ... Wiewrodt, D. (2021). Quality of life in brain tumor patients and their relatives heavily depends on social support factors during the COVID-19 pandemic. Cancers, 13(6), 1276. https://doi.org/10.3390/cancers13061276 

47. Tucha, O., Smely, C., Preier, M., & Lange, K. W. (2000). Cognitive deficits before treatment among patients with brain tumors. Neurosurgery, 47(2), 324–334. https://doi.org/10.1097/00006123-200008000-00011 

48. Walsh, D. B., & Kakkar, A. K. (2001). Thromboembolism in brain tumors. Current Opinion in Pulmonary Medicine, 7(5), 326–331. https://doi.org/10.1097/00063198-200109000-00013 

49. Wellisch, D. K., Kaleita, T. A., Freeman, D., Cloughesy, T. F., & Goldman, J. A. (2002). Predicting major depression in brain tumor patients. Psycho-oncology, 11(3), 230–238. https://doi.org/10.1002/pon.562 

50. Wen, P. Y., Schiff, D., Kesari, S., Drappatz, J., Gigas, D. C., & Doherty, L. (2006). Medical management of patients with brain tumors. Journal of Neuro-oncology, 80(3), 313–332. https://doi.org/10.1007/s11060-006-9193-2 

51. Integraal Kankercentrum Nederland (2023) Incidentie hersentumoren. Geraadpleegd van https://iknl.nl/kankersoorten/hersentumoren/registratie/incidentie#:~:text=De%20diagnose%20primaire%20hersentumor%20wordt 

52. Integraal Kankercentrum Nederland (2023). Overleving hersentumoren. Geraadpleegd van https://iknl.nl/kankersoorten/hersentumoren/registratie/overleving 

53. Ali, F. S., Hussain, M. R., Gutiérrez, C., Demireva, P., Ballester, L. Y., Zhu, J.-J., Blanco, A., & Esquenazi, Y. (2018). Cognitive disability in adult patients with brain tumors. Cancer Treatment Reviews, 65, 33–40. https://doi.org/10.1016/j.ctrv.2018.02.007 

54. Abadi, B., Shahsavani, Y., Faramarzpour, M., Rezaei, N., & Rahimi, H. (2021). Antidepressants with anti‐tumor potential in treating glioblastoma: A narrative review. Fundamental & Clinical Pharmacology, 36(1), 35–48. https://doi.org/10.1111/fcp.12712 

55. Pranckeviciene, A., Deltuva, V. P., Tamasauskas, A., & Bunevicius, A. (2017). Association between psychological distress, subjective cognitive complaints and objective neuropsychological functioning in brain tumor patients. Clinical Neurology and Neurosurgery, 163, 18–23. https://doi.org/10.1016/j.clineuro.2017.10.007 

56. Perkins, A., & Liu, G. C. (2016). Primary brain tumors in adults: Diagnosis and treatment. American Family Physician, 93(3), 211–217.

57. Kanker.nl. (z.d.). Overlevingscijfers van kwaadaardige hersentumoren. Geraadpleegd van https://www.kanker.nl/kankersoorten/hersentumoren/algemeen/overlevingscijfers-van-kwaadaardige-hersentumoren?pk_campaign=delen&pk_kwd=kopieren 

58. Kanker.nl. (z.d.). Craniotomie (openen van de schedel) bij hersentumoren. Geraadpleegd van https://www.kanker.nl/kankersoorten/hersentumoren/behandelingen/craniotomie-openen-van-de-schedel-bij-hersentumoren 

59. Pertz, M., Schlegel, U., & Thoma, P. (2022). Sociocognitive functioning and psychosocial burden in patients with brain tumors. Cancers, 14(3), 767. https://doi.org/10.3390/cancers14030767 

60. Poggi, G., Liscio, M., Pastore, V., Adduci, A., Galbiati, S., Spreafico, F., Gandola, L., & Massimino, M. (2009). Psychological intervention in young brain tumor survivors: The efficacy of the cognitive behavioural approach. Disability and Rehabilitation, 31(13), 1066–1073. https://doi.org/10.1080/09638280802509546 

61. Low, Y., Setia, S., & Lima, G. (2018). Drug–drug interactions involving antidepressants: Focus on desvenlafaxine. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 14, 567–580. https://doi.org/10.2147/ndt.s157708

62. van den Bogaart, L., Bron, S., de Leeuw, S., & Vergeest, A. (2020). Astrocytaire hersentumor en angst. Psychopharmacologyuvt. Geraadpleegd van http://psychopharmacologyuvt.pbworks.com/w/page/138931401/Astrocytaire%20hersentumor%20en%20angst 

63. Leids Universitair Medisch Centrum (n.d.). Na een epileptische aanval LUMC. Geraadpleegd van  https://www.lumc.nl/over-het-lumc/afdelingen/spoedeisende-hulp/diagnoses-en-behandelingen/na-een-epileptische-aanval/#:~:text=Wat%20is%20Na%20een%20epileptische 

64. Shi, C., Lamba, N., Zheng, L. S., Côté, D., Regestein, Q. R., Liu, C., ... Broekman, M. L. D. (2018). Depression and survival of glioma patients: A systematic review and meta-analysis. Clinical Neurology and Neurosurgery, 172, 8–19. https://doi.org/10.1016/j.clineuro.2018.06.016

65. APA (2014). Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen (DSM-5). Nederlandse vertaling van diagnostic and statistical manual of mental disorders 5th edition. Arlington: American Psychiatric Association.

66. Warrington, T. J., & Bostwick, J. M. (2006). Psychiatric adverse effects of corticosteroids. Mayo Clinic Proceedings, 81(10), 1361–1367. https://doi.org/10.4065/81.10.1361

67. Bommakanti, K., Somayajula, S., Suvarna, A., Purohit, A. K., Mekala, S., Chadalawadi, S. K., & Gaddamanugu, P. (2016). Pre-operative and post-operative cognitive deficits in patients with supratentorial meningiomas. Clinical Neurology and Neurosurgery, 143, 150–158. https://doi.org/10.1016/j.clineuro.2016.02.033 

68. Isala. (2021, 30 November). Operatie van een hersentumor. Geraadpleegd van https://www.isala.nl/patientenfolders/6047-operatie-hersentumor/

69. Aper, A.J.W., Beimers, E., van der Sande, H.G.E.M., & de Ruiter., M.A. (2013). Hersentumoren en cognitief functioneren. Psychopharmacologyuvt. Geraadpleegd van http://psychopharmacologyuvt.pbworks.com/w/page/64517228/Hersentumoren%20en%20cognitief%20functioneren 

70. Sultana, N., Sun, C., Katsube, T., & Gao, B. (2020). Biomarkers of brain damage induced by radiotherapy. Dose-response, 18(3). https://doi.org/10.1177/1559325820938279 

71. Kanker.nl. (z.d.). Chemotherapie bij hersentumoren. Geraadpleegd van https://www.kanker.nl/kankersoorten/hersentumoren/behandelingen/chemotherapie-bij-hersentumoren

72. EpilepsieNL. (2023). Medicijnen tegen aanvallen: anti-epileptica. Geraadpleegd van https://www.epilepsie.nl/over-epilepsie/behandelingen/medicijnen-tegen-epilepsie-anti-epileptica

73. Farmacotherapeutisch Kompas (2022). Cholinesteraseremmers, centraal werkend. Geraadpleegd van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/groepsteksten/cholinesteraseremmers__centraal_werkend

74. Aslam, M., Naveed, S., Ahmed, A., Abbas, Z., Gull, I., & Athar, M. M. (2014). Side Effects of Chemotherapy in Cancer Patients and Evaluation of Patients Opinion about Starvation Based Differential Chemotherapy. Journal of Cancer Therapy, 05(08), 817–822. https://doi.org/10.4236/jct.2014.58089 

75. Mohan, G., Hamna A.T. P., Devi, S. K. M., Narayanasamy, A., & Balachandar, V. (2019). Recent advances in radiotherapy and its associated side effects in cancer—a review. The Journal of Basic and Applied Zoology, 80(1). https://doi.org/10.1186/s41936-019-0083-5 

76. Kanker.nl (z.d.). Hoe werkt protonentherapie? Geraadpleegd van https://www.kanker.nl/soorten-behandelingen/protonentherapie/algemeen/hoe-werkt-protonentherapie