1.1.4 Comorbiditeit

Mannen met KS hebben een vergrote kans op verschillende andere aandoeningen. Doordat zij een tekort hebben aan testosteron hebben zij relatief veel oestrogeen, waardoor de balans tussen het mannelijke en vrouwelijke hormoon verstoord is. Dit leidt ertoe dat mannen met KS een vergroot risico hebben op verschillende aandoeningen die normaal vaker bij vrouwen voorkomen dan bij mannen. Zo hebben mannen met KS meer kans op borstkanker, osteoporose, auto-immuunziekten (bijvoorbeeld reuma), overgewicht en obesitas, veneuze aandoeningen (bijvoorbeeld spataderen of trombose), endocriene stoornissen (bijvoorbeeld diabetes type 2), en obstructief slaapapneusyndroom (OSAS) (4,5,17). Naast deze lichamelijke aandoeningen komen ook psychische stoornissen vaker voor bij patiënten met KS. Een depressieve stoornis komt voor bij 14-24% van de mannen, en bijna 70% van de patiënten rapporteert depressieve symptomen. Ook generaliseerde angst (bij 12-18%), ADHD (36-63% bij jongens), en autismespectrumstoornis (5-27%) komen regelmatig voor (18). 

Het tijdig diagnosticeren en behandelen van KS kan in ieder geval een deel van deze comorbiditeit voorkomen of de gevolgen beperken (5).

1.2 Behandeling

Hoewel KS niet te genezen is, zijn er wel behandelingen om de symptomen te verminderen en de kwaliteit van leven te verbeteren. De (kinder)endocrinoloog is meestal de hoofdbehandelaar, die zo nodig kan doorverwijzen naar andere specialismen (5,3). In Nederland zijn er een aantal expertisecentra die zich hebben gespecialiseerd in KS, namelijk het Radboudumc, het Erasmus MS, het UMC Utrecht, en het Ambulatorium Leiden (5).

Onderstaand worden de verschillende vormen van behandeling beschreven die vaak worden toegepast bij KS.

1.2.1 Hormoontherapie

Hormoontherapie tracht het testosteron tekort aan te vullen naar een normaal niveau door middel van het aanvullen (suppleren) van testosteron. Patiënten met KS die hiermee worden behandeld, zullen dit levenslang moeten blijven doen. Afhankelijk van de leeftijd waarop hiermee wordt gestart, zal hormoontherapie positieve gevolgen met zich meebrengen voor de patiënt. In het algemeen heeft testosteron een positief effect op “mannelijke haargroei, vermoeidheid, libido, stemming, concentratie, spierkracht, centrale/viscerale adipositas en insulinegevoeligheid, botdensiteit, en veneuze ulcera” (5). 

De suppletie van testosteron kan op verschillende manieren plaatsvinden. Dit kan bijvoorbeeld door middel van intramusculaire injecties, een gel die aangebracht dient te worden op de huid, of door capsules in te nemen (5,19). Elke toedieningswijze heeft zijn eigen voor- en nadelen, die bij 1.2.2 beschreven worden.

Er dient met verschillende factoren rekening te worden gehouden bij de keuze om al dan niet te starten met testosteronbehandeling. Zo spelen onder andere de plasma-testosteronspiegel, de voortgang van de puberteitsontwikkeling, de verwachte eindlengte en skeletleeftijd van de jongen, verhoogde LH-waarden (luteïniserend hormoon), en gynaecomastie een rol (5). Uiteraard ligt de eindbeslissing om te starten met testosteronsuppletie bij de patiënt (en evt. zijn ouders).

1.2.2 Bijwerkingen/nadelen hormoontherapie

Hoewel het aanvullen van testosteron veel positieve gevolgen heeft voor jongens/mannen met KS, kleven er ook bijwerkingen en nadelen aan deze hormoontherapie. Waar het lichaam van mannen zonder KS zelf de testosteronproductie reguleert en kan aanpassen naar de behoeften van het lichaam, wordt dit bij mannen met KS medicamenteus gereguleerd. Dit kan ertoe leiden dat de hormoonspiegel bij mannen met KS sterker wisselt, met soms hele hoge waarden en soms hele lage waarden (19).

Verder kan al aanwezige borstvorming niet worden verminderd door de testosteronbehandeling en kan het in sommige gevallen zelfs juist verergeren. Daarnaast onderdrukt het de productie van zaadcellen, waardoor sommige patiënten niet willen beginnen aan de testosteronsuppletie. Het is overigens niet bekend of het starten met testosteron op zeer jonge leeftijd een positieve invloed zou kunnen hebben op de vruchtbaarheid. 

Als een jongen nog in de puberteit zit, moet er rekening worden gehouden met het feit dat een te hoge testosterondosis kan leiden tot vervroegde sluiting van de groeischijven wat een kleine eindlengte tot gevolg heeft (5).

Verder zitten er nadelen aan de verschillende toedieningsvormen. Zo moeten injecties meestal eens in de zo veel tijd gegeven worden, wat kan leiden tot schommelingen in de testosteronspiegel. Deze schommelingen kunnen verschillende klachten geven zoals stemmingswisselingen, hoofdpijn, duizeligheid, het vasthouden van vocht, langdurige erecties, en een verhoogd libido (20). Deze klachten kunnen door patiënten als hinderlijk worden ervaren. Testosterongel kan huidirritatie veroorzaken en achtergebleven testosteron op de huid kan potentieel schadelijk zijn voor anderen als zij hiermee in contact komen. Hoewel de testosteroncapsules voor deze problemen een goede oplossing lijken te bieden, hebben deze slechts een matige biologische beschikbaarheid, wat de effectiviteit van de capsules verlaagt (5). 

1.2.3 Overige behandelingen

Naast de hormonale behandeling met testosteron zullen veel patiënten met KS in hun leven gebruik maken van andere vormen van behandeling. Ontwikkelingsproblemen kunnen aanleiding zijn voor het zoeken van hulp. Zo heeft twee derde van de jongens met KS uiteindelijk hulp nodig van een logopedist voor spraak-taalproblematiek (17). Jongens (en hun ouders) met (symptomen passend bij) autismespectrumstoornis kunnen hiervoor ondersteuning krijgen door onder andere psycho educatie, medicatie, opvoedingsondersteuning en schoolbegeleiding. Ook sociale vaardigheidstraining kan bij sommigen een uitkomst bieden.

Patiënten met KS bij wie borstvorming heeft plaatsgevonden, kunnen hier diepgaande gevolgen van ervaren. Zo kan het leiden tot schaamte, een minderwaardigheidscomplex of zelfs sociale terugtrekking (18). Het operatief laten verwijderen van de borsten door een plastisch chirurg is voor deze patiënten vaak een uitkomst.

Interacties tussen Klinefelter en Depressie

De voorgaande hoofdstukken gaven informatie over Klinefelter Syndroom (KS) en een depressie bij mannen met KS. In dit hoofdstuk zal er dieper ingegaan worden op de interactie tussen KS en depressie. Er wordt dieper ingegaan op de biologische mechanismes die een rol kunnen spelen bij het ontwikkelen van een depressieve stoornis bij mannen met KS en de invloed van hormoontherapie. Verder zal er nog dieper worden ingegaan op seksuele disfunctie bij mannen met KS. Daarnaast wordt de impact van onvruchtbaarheid bij mannen met KS besproken. Dit heeft een grote impact op het leven van mannen met KS en kan ook een rol spelen bij het ontstaan van depressieve symptomen.

3.1 Hypogonadisme en depressieve symptomen

Mogelijk speelt een laag testosteronniveau een rol bij het ervaren van depressieve symptomen. Een andere term voor een tekort aan het hormoon testosteron is hypogonadisme. Er zijn in totaal drie verschillende vormen van hypogonadisme, deze hebben alle drie een verschillende oorzaak. Bij mannen met KS is sprake van primair hypogonadisme. Primair hypogonadisme ontstaat door problemen met de teelballen. Door deze problemen kunnen de teelballen niet genoeg testosteron aanmaken. Er is bij primair hypogonadisme dan ook sprake is van lage testosteronniveaus. Andere vormen van hypogonadisme zijn secundair en tertiair hypogonadisme. Bij deze vormen kunnen de hersenen niet goed signalen doorgeven aan de teelballen om testosteron aan te maken (39). Mannen met hypogonadisme worden vaker en sneller gediagnosticeerd met een depressieve stoornis dan mannen met gezonde testosteron waardes (40). Daarnaast ervaren mannen met hypogonadisme minder negatieve gevoelens en meer positieve gevoelens na een langdurige behandeling met testosteron. Testosterontherapie lijkt een geschikte behandeling voor mannen met hypogonadisme omdat het een positief effect heeft op stemming en depressieve symptomen kan verminderen (41,42).  

3.2 Mogelijke mechanismen antidepressieve werking van testosteron

Hoe het kan dat testosteron een antidepressief effect heeft op mannen met hypogonadisme is nog niet bekend. Er zijn op dit moment verschillende biologische theorieën die het mogelijk kunnen verklaren. 

3.2.1 Neurogenese

De eerste theorie stelt dat verstoorde neurogenese een onderliggende oorzaak van depressie is. Neurogenese is de ontwikkeling van nieuwe neuronen (hersencellen). Deze neuronen zijn belangrijk omdat ze signalen in je lichaam kunnen doorgeven. Neurogenese vindt plaats in de gyrus dentatus wat een onderdeel is van de hippocampus in de hersenen. Dit gedeelte van de hersenen is belangrijk voor informatieverwerking en geheugen. De ontwikkeling van nieuwe neuronen ondersteunt je dan ook je hele leven in leren en je geheugen (43,44).

Als gevolg van stress kunnen nieuwe neuronen zich minder goed ontwikkelen.

Als gevolg van stress kunnen nieuwe neuronen zich minder goed ontwikkelen. Verminderde neurogenese is gerelateerd aan meer depressieve symptomen (45). Een verhoogd niveau van neurogenese zorgt daarentegen voor een vermindering van depressieve symptomen (46). Het is dus goed om neurogenese te hebben. Onderzoekers vonden dat het toedienen van antidepressiva in ratten zorgde voor een verhoging van neurogenese (47). Dit zou ook zo kunnen werken voor mensen. Voor een beter begrip van menselijke ziekten worden regelmatig ratten gebruikt als voorbeeld voor de menselijke fysiologie en functies. Dit komt doordat ratten genetisch gezien erg op mensen lijken. Ze kunnen veel dezelfde ziektes als mensen ontwikkelen. Medicatie of een andere interventie die bij ratten helpt tegen een ziekte, kan dus mogelijk ook bij mensen helpen (48). Antidepressiva lijkt dus het effect van stress op de aanmaak van nieuwe neuronen tegen te gaan (47). Dit effect wordt echter niet in alle studies gevonden. Het effect van de antidepressiva op de neurogenese lijkt afhankelijk te zijn van de samenstelling van de antidepressiva, het soort dier en waaraan neurogenese gemeten wordt. Het lijkt er dus op dat antidepressiva neurogenese laat toenemen waardoor depressieve symptomen afnemen. Naar de grootte van dit effect moet eerst nog meer onderzoek worden gedaan (49). 

Testosteron en een hormoon dat voortkomt uit testosteron dihydrotestosterone (DHT) reguleren neurogenese door middel van receptoren. Receptoren zitten aan de buitenkant van cellen en kunnen voor een bepaalde reactie in het lichaam zorgen wanneer er een hormoon zoals testosteron eraan bindt. Wanneer testosteron en DHT aan deze receptoren binden, zorgt dit ervoor dat nieuwe neuronen beter kunnen overleven. In een onderzoek werd gevonden dat het toedienen van testosteron in ratten ervoor zorgde dat nieuwe neuronen beter konden overleven. Bij ratten die een verandering in hun receptoren voor testosteron en DHT hadden waardoor deze niet werkten, overleefden nieuwe neuronen minder goed. Na toediening van een stofje waardoor testosteron en DHT niet meer kunnen binden aan de receptoren bij de ratten, nam de overleving van nieuwe neuronen ook af (50).

Verder is het nog mogelijk dat testosteron naast een direct effect op de neurogenese, ook een indirect effect heeft. Het gebruik van antidepressiva leidt tot een toename van de neurotransmitter serotonine. Serotonine staat ook wel bekend als het gelukshormoon, meer serotonine zorgt voor een betere stemming en een afname van depressieve symptomen. Serotonine beïnvloedt ook neurogenese. Hoge niveaus van testosteron hangen zijn gerelateerd aan meer serotonine (51,52). Testosteron kan dus indirect van invloed zijn op depressie door de overdracht van het signaal om serotonine aan te maken te versterken (51,53).

3.2.2 De HPA-as en ontstekingswaardes

Wat verder kan bijdragen aan minder depressieve gevoelens bij gebruik van testosteron zijn verlaagde ontstekingswaardes en de werking van testosteron op de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA-as). Biologische kenmerken van een depressieve stoornis zijn constante lage ontstekingswaardes en een verhoogde activiteit van de HPA-as. Bij gezonde mensen is er geen sprake van constante ontstekingswaardes. Constant lage ontstekingswaardes beschadigen het lichaam en zorgen voor een hoger risico op verschillende ziektebeelden waaronder een depressie. De HPA-as is een hormoonsysteem dat geactiveerd wordt bij een stressreactie. Deze kan ontregeld raken bij een depressieve stoornis waardoor hij constant actief is. Deze verhoogde activiteit heeft als gevolg dat een grotere hoeveelheid van het hormoon cortisol in je lichaam aanwezig is. Cortisol staat ook wel bekend als het stresshormoon, omdat het de stressreactie van je lichaam reguleert. Een grotere hoeveelheid van cortisol op de lange termijn leidt tot hogere ontstekingswaardes. Daarnaast kan het lichaam minder goed tot rust komen (54,55). Hoe dit systeem in je lichaam werkt, zal hieronder voor de geïnteresseerde lezer worden uitgelegd. Dit is een stukje diepgang en kan worden overgeslagen. Daarnaast kan de video bekeken worden voor meer informatie over hoe stress de HPA-as kan ontregelen en de mogelijke negatieve gevolgen ervan, zoals een depressieve stoornis. Het is een Engels filmpje waarbij Nederlandse ondertiteling kan worden aangezet (56).

Invloed testosteron op HPA-as

Testosteron is van invloed op de HPA-as. Testosteron heeft namelijk een remmend effect op de afgifte van het hormoon ACTH (onderdeel van de HPA-as). Door verminderde afgifte van ACTH wordt de hele HPA-as geremd, wat leidt tot lagere waardes van cortisol (58,59). Daarnaast hangt testosteron samen met lagere ontstekingswaardes (60). Mogelijk remt testosteron de HPA-as en de daarbij komende negatieve effecten van langdurige stress en zo ook het ontwikkelen van een depressieve stoornis. Bij mannen met hypogonadisme is er dus minder sprake van dit remmende effect (59).

3.3 Hormoontherapie en kwaliteit van leven bij Klinefelter Syndroom

Hormoontherapie met testosteron heeft over het algemeen een positief effect op de stemming van mannen met hypogonadisme (42). Toch is er sprake van verminderde kwaliteit van leven bij mannen met KS die een behandeling met testosteron krijgen wanneer ze vergeleken worden met de gezonde populatie. Dit kan mogelijk verklaard worden door de psychosociale of fysieke problemen waar mannen met KS, met alleen een hormoonbehandeling, nog steeds tegenaan kunnen lopen. Mannen met KS die hoger opgeleid zijn scoren vergelijkbaar op kwaliteit van leven vergeleken met mannen uit de gezonde populatie. Mogelijk ervaren ze minder klachten op dit gebied of kunnen ze beter met deze klachten omgaan (61,62). Een hormoonbehandeling lijkt een positief effect te hebben op de stemming van mensen met KS, maar het lijkt dat er meer nodig is om ze op hetzelfde niveau van kwaliteit van leven te krijgen als gezonde mensen. 

3.4 Combinatie hormoontherapie en antidepressiva 

De behandeling van een depressieve stoornis bij mensen met KS is heel persoonsafhankelijk. Er zijn verschillende farmacologische en niet farmacologische behandelingen mogelijk zoals omschreven in deel 2. Antidepressiva en hormoontherapie kunnen tegelijk gebruikt worden (63). Mogelijk versterkt testosteron het effect van de antidepressiva door het signaal voor serotonine beter door te geven (64). Over een mogelijk effect van antidepressiva op testosteron bestaat nog veel onduidelijkheid en moet nog meer onderzoek naar worden gedaan (65).  

Seksuele disfunctie 

Wat vaak voorkomt bij patiënten met het Klinefelter Syndroom (KS) zijn klachten op het gebied van seksuele activiteit (66). Er zijn maar een aantal studies die onderzoek hebben gedaan naar seksuele disfunctie, daarom is het belangrijk om de focus op dit onderwerp te vergroten, ook omdat een eventuele depressie tevens invloed kan hebben op seksuele disfunctie, hier wordt verder in onderdeel 4.4 op ingegaan.

Seksuele disfunctie wordt omschreven als het onvermogen om tot een voldoende bevredigende seksuele activiteit te komen. Dit zou kunnen komen door een verlaagd libido, erectieproblemen of vervroegde of verlate ejaculatie (66,67). 

Het blijkt dat 1.7% van de mannen die zich laten onderzoeken voor seksuele problemen KS heeft. Deze mannen lijden sinds een langere periode aan seksuele disfunctie, ervaren een lager libido en hebben een kleiner ejaculatievolume (68). Ook lijden patiënten met KS vaker aan erectiele disfunctie (ED).  

4.1 Verlaagd libido 

Een verlaagd libido wordt gedefinieerd als afname in het verlangen naar seks. Tot 60% van de patiënten met KS ervaart een verlaagd libido (68). Voor de verklaring van de afname in het seksuele verlangen is het belangrijk om terug te keren naar de oorsprong van emoties en genot. Deze oorsprong bevindt zich in de hersenen, waar verschillende hersengebieden nauw met elkaar samenwerken. Dit complex aan neuro-anatomische verbindingen wordt ook wel het ‘emotionele brein’ genoemd (69). Het ‘emotionele brein’ wordt op zijn beurt weer gereguleerd door het limbische systeem. Een belangrijk onderdeel van het limbische systeem is de amygdala. De amygdala reageert onder andere op seksuele stimuli, hierdoor komt er dopamine vrij wat zorgt voor de gevoelens van passie, bevrediging en motivatie. Ook zorgt de dopamine voor aandacht naar hetgeen wat deze belonende situatie veroorzaakt, dus in dit geval de seksuele stimuli (69,66). Bij volwassen patiënten met KS is aangetoond dat de amygdala en ook andere delen van het limbische systeem kleiner zijn in vergelijking met een controlegroep (70). 

Behandeling verlaagd libido 

De testosteron behandeling die wordt gegeven aan patiënten met KS zorgt ook voor een verhoogd seksueel verlangen en tevens voor een verbeterde seksuele respons, zijnde orgasme en opwinding (71,66). Dit komt doordat in het ‘emotionele brein’ veel testosteron receptoren aanwezig zijn, wat zorgt voor een verbeterd functioneren van de amygdala bij een behandeling met testosteron. Daarnaast is er een versterkte connectie tussen de amygdala en de frontale hersenen bij testosteron behandelde patiënten, wat bevestigt dat het ‘emotionele brein’ gevoelig is voor testosteron. Deze stimulatie van de frontale hersenen uit zich in betere aandachts- en redeneringsvaardigheden (66). 

4.2 Ejaculatiestoornissen 

Vertraagde ejaculatie wordt omschreven als het niet binnen een halfuur kunnen ejaculeren tijdens seksuele betrekkingen. Ongeveer 20% van de patiënten met KS ervaart ongemakken van een vertraagde ejaculatie en een verminderd ejaculatievolume. 

Testosteron is een belangrijk aspect in de aanmaak van spermavocht. Het stimuleert namelijk de prostaat en de zaadblaasjes in de aanmaak ervan. Wanneer er sprake is van een laag testosterongehalte zal de hoeveelheid geproduceerde spermavocht afnemen. Het vertraagd ejaculeren hangt samen met een verminderd ejaculatievolume en een verminderd libido. Mannen met een verminderd ejaculatievolume hebben over het algemeen ook een verminderd libido, waardoor ze vertraagd ejaculeren. Dit zou kunnen komen doordat er dus te weinig testosteron aanwezig is om het libido te normaliseren en er dus ook te weinig testosteron aanwezig is om de prostaat en de zaadblaasjes te stimuleren (66).

Behandeling ejaculatiestoornissen 

Om de ervaren klachten van een vertraagde ejaculatie en een verminderd ejaculatievolume te verminderen, geldt ook dat dit goed te behandelen is met testosteron (66).

4.3 Erectiele disfunctie 

Erectiele disfunctie (ED) wordt omschreven als het onvermogen om een erectie te krijgen of te behouden welke voldoende is voor seksuele betrekkingen (72). Ongeveer 60% van de patiënten met KS lijdt aan ED, waarvan een kwart de ernstigste vorm ervaart (een erectie die in 75% van de gevallen onvoldoende hard is voor penetratie) (66). De belangrijkste oorzaak voor ED is een tekort aan testosteron. Daarnaast kan een tekort aan testosteron ook het risico verhogen op het ontwikkelen van diabetes en een metabool syndroom. De gevolgen van deze aandoeningen kunnen de ED negatief beïnvloeden (69). 

Behandeling ED

Voor de behandeling van ED geldt ook dat de klachten te verminderen zijn met testosteron in de meeste gevallen (66). Echter hebben psychologische symptomen ook een bepalende factor in ED in patiënten met KS. Over het algemeen hebben KS patiënten vaak meerdere neurocognitieve, psychoseksuele en relatie problemen, waar ED symptomen vaak mee geassocieerd zijn (71). Dit geeft aan dat wanneer alleen een behandeling met testosteron niet helpt het belangrijk is om een multidisciplinaire aanpak te hanteren om ook de psychologische problemen aan te pakken (71,66). Voor patiënten die wel een goede erectie kunnen krijgen maar deze niet goed kunnen behouden, zou het ook nog kunnen helpen om een penisring te gebruiken (66). Verder zouden er ook fosfodiësterase-5-remmers, zoals Viagra, voorgeschreven kunnen worden. Hierdoor kan een erectie langer behouden worden (66). Wanneer deze orale therapie niet werkt, zouden er ook nog injecties van prostaglandinen voorgesteld kunnen worden. Van de ED patiënten kan 85% hiermee geholpen worden (73). Tegenwoordig kunnen prostaglandinen ook als crème aangebracht worden. Ook prostaglandinen helpen bij het behouden van een erectie (66). 

4.4 Seksuele disfunctie en depressie

Een vermindering van het seksueel verlangen wordt vaak gezien in een periode van depressie (66). Het hebben van een depressieve episode zou dus de vermindering van het seksueel verlangen in onbehandelde patiënten met KS kunnen versterken. Daarnaast kan het gebruik van antidepressiva seksuele disfunctie opwekken (74). Dit maakt het van belang om een geïndividualiseerde aanpak te hanteren en dus het individu goed te blijven volgen in de eventuele verslechtering van het seksueel functioneren (74).

Onvruchtbaarheid en Depressie 

Naast seksuele disfunctie, heeft het onvruchtbaar zijn door KS ook een grote impact op veel patiënten, vooral wanneer patiënten met KS een kinderwens hebben. Zo blijkt dat een groter verlangen naar het krijgen van kinderen vaak samenhangt met ernstige zelf gerapporteerde depressieve symptomen in patiënten met KS, aangezien onvruchtbaarheid een grote bedreiging vormt om dit te kunnen bereiken (75). Verschillende studies die onderzoek deden naar mannen met onvruchtbaarheid vonden dat deze mannen aanzienlijke emotionele problemen ondervonden (76). Het is dus belangrijk om ons ervan bewust te zijn dat personen met KS in de reproductieve leeftijd een groter risico lopen op depressieve symptomen.  

5.1 Fertiliteitsonderzoek 

Voor sommige patiënten met KS geldt dat er nog zaadcellen gevormd worden. Zij zouden dan in aanmerking komen voor fertiliteitspreservatie, het behoud van de vruchtbaarheid voor de toekomst. Er zouden dan zaadcellen kunnen worden ingevroren. Deze worden uit het ejaculaat (sperma) gehaald of er wordt middels een operatie geprobeerd zaadcellen uit de zaadbal te halen (TESE) (77). Doordat oplopende leeftijd een beperkende factor is voor een succesvolle TESE, wordt er geadviseerd om fertiliteitspreservatie te verrichten voor het 25e levensjaar (78). Wel is het vroegste moment om te zoeken naar zaadcellen 18 jaar. Dan is er namelijk vaak sprake van voldoende seksuele rijping en is de patiënt wilsbekwaam (77). Daarnaast dient er rekening gehouden te worden met de testosteronbehandeling. Testosteron kan de vorming van zaadcellen namelijk onderdrukken, daarom wordt er geadviseerd om voorafgaand aan het fertiliteitstraject de testosteronbehandeling minimaal 3-6 maanden te staken (77).

Aangezien ernstige zelf gerapporteerde depressieve symptomen samen kunnen hangen met een groter verlangen naar het krijgen van kinderen in patiënten met KS (75), zouden dus patiënten die in aanmerking komen voor fertiliteitspreservatie mogelijk een kleiner risico hebben op depressieve symptomen. Voor patiënten met depressieve symptomen die hiervoor niet in aanmerking komen, zou er gekeken moeten worden naar een behandeling voor depressieve symptomen gericht op het individu.

Conclusie 

Deze WIKI pagina zal afgesloten worden door de belangrijkste punten nog eens samen te vatten.

KS is de meest voorkomende chromosoomaandoening en komt alleen voor bij mannen. Symptomen kunnen zich uiten in verschillende mate van ernst en de meest voor de hand liggende behandeling is testosteronsuppletie. Depressieve symptomen komen regelmatig voor bij mannen met KS. Voor het behandelen van depressieve symptomen kan er een onderscheid gemaakt worden tussen niet-farmacologische behandeling en farmacologische behandelingen. Het zou kunnen dat een laag testosteronniveau een rol speelt bij het ervaren van depressieve symptomen. Hormoontherapie en antidepressiva kunnen gelijktijdig gebruikt worden. Daarnaast kan de onvruchtbaarheid ook een invloed hebben op depressieve symptomen bij mensen met KS. Verder kunnen depressieve symptomen een rol spelen in het verminderde seksueel verlangen van patiënten. Concluderend kan er gesteld worden dat de behandeling van depressieve symptomen bij mensen met KS heel persoonsafhankelijk is en het belangrijk is om ons bewust te zijn van het grotere risico dat mensen met KS lopen op depressieve symptomen.

Referenties

1. Radboudumc (2023a). Wat zijn genen en chromosomen? Verkregen van Wat zijn genen en chromosomen? - Radboudumc 

2. Nederlandse Klinefelter Vereniging (2023a). Wat is Klinefelter? Verkregen van Wat is Klinefelter? - Nederlandse Klinefelter Vereniging

3. Radboudumc (2023b). Wat is het Klinefelter syndroom? Verkregen van Wat is het Klinefelter syndroom? - Radboudumc

4. Erfocentrum (2023). Klinefelter syndroom. Verkregen van https://erfelijkheid.nl/ziektes/klinefelter-syndroom 

5. VSOP (2016). Huisartsenbrochure Klinefeltersyndroom. Verkregen van Huisartsenbrochure Klinefeltersyndroom (vsop.nl)

6. Wattendorf, D.J., & Muenke, M. (2005). Syndroom van Klinefelter. American Family Physician, 72(11), 2259-2262. doi: unknown. 

7. Radboudumc (2023c). Testosteron behandeling. Verkregen van Testosteron behandeling - Radboudumc 

8. Groth, K.A., Skakkebaek, A., Host, C., Hojbjerg Gravholt, C., & Bojessen, A. (2013). Clinical Review: Klinefelter Syndrome - A Clinical Update.  The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 98(1), 20-30. doi:10.1210/jc.2012-2382

9. Nederlandse Klinefelter Vereniging (2016). Klinefelter Syndroom: Leidraad voor Diagnostiek en Behandeling. Verkregen van leidraad-klinefelter-sept-2016-hs-met-omslag-v2.pdf (universiteitleiden.nl) 

10. Shakkebaek, A., Gravholt, C.H., Chang, S., Moore, P.J., & Wallentin, M. (2020). Psychological Functioning, Brain Morphology, and Functional Neuroimaging in Klinefelter Syndrome. American Journal of Medical Genetics, 184(2), 506-517. doi:10.1002/ajmg.c.31806

11. Ratcliffe, S. (1999). Long-term Outcome in Children of Sex Chromosome Abnormalities. Archives of Disease in Childhood, 80, 192-195. doi:10.1136/adc.80.2.192

12. Akslaede, L., Andersson, A., Jorgensen, N., Jensen, T.K, Carlsen, E., McLachlan, R.I., Skakkebaek, N.E., Petersen, J.H., & Juul, A. (2007). Primary Testicular Failure in Klinefelter's Syndrome: The Use of Bivariate Luteinizing Hormone-Testosteron Reference Charts. Clinical Endocrinology, 66, 276-281. doi:10.1111/j.1365-2265.2006.02722.x

13. Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (2014). JGZ-richtlijn Seksuele Ontwikkeling. Verkregen van 0c9a562b-b788-4b75-b6a1-f4dca59b592d.pdf (ncj.nl)

14. Gooren, L.J.G., & de Ronde, W. (2006). Enkele Nieuwe Aspecten van het Klinefeltersyndroom. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 150, 2693-2686. doi: unknown

15. Radboudumc (2023d). Wat is de NIPT. Verkregen van Wat is de NIPT? - Radboudumc 

16. ABC Science. (2021, 21 september). “I Was Born With An Extra Chromosome” | Listen Up | ABC Science [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=J-AzuFj1iS4

17. Smyth, C., & Bremner, W.J. (1998). Klinefelter Syndrome. Archives of Internal Medicine, 158(12), 1309-1314. doi:10.1001/archinte.158.12.1309

18. Butler, G., Srirangalingam, U., Faithfull, J., Sangster, P., Senniappan, S., & Mitchell, R. (2022). Klinefelter Syndrome - Going Beyond the Diagnosis. Archives of Disease in Childhood, 108(3), 166-171. doi:10.1136/archdischild-2020-320831

19. Nederlandse Klinefelter Vereniging (2023b). Behandelingen. Verkregen van Behandelingen - Nederlandse Klinefelter Vereniging

20. Stichting Zaadbalkanker (2023). Testosteron. Verkregen van Testosteron - Stichting Zaadbalkanker 

21. Tartaglia, N., Cordeiro, L., Howell, S., Wilson, R. L., & Janusz, J. (2010). The spectrum of the behavioral phenotype in boys and adolescents 47,XXY (Klinefelter syndrome). Pediatric endocrinology reviews. 

22. Cyberpoli (2023). Klinefelter. Verkregen van https://www.cyberpoli.nl/klinefelter/

23. Skakkebæk, A., Moore, P. K., Pedersen, A. G., Bojesen, A. M., Kristensen, M. K., Fedder, J., Hertz, J. M., Østergaard, J. R., Wallentin, M., & Gravholt, C. H. (2018b). Anxiety and depression in Klinefelter syndrome: The impact of personality and social engagement. PLOS ONE, 13(11), e0206932. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0206932

24. APA (2023). Depression. Verkregen van  https://www.apa.org/topics/depression

25. Querido, B. (2023). Depressie – DSM-5 Hulpgids. Verkregen van https://hulpgids.nl/informatie/ziektebeelden/depressieve-stemmingsstoornissen/depressie/depressieve-stoornis-dsm-5

26. Thompson, R. A. (1994). Emotion Regulation: A Theme in Search of Definition. Monographs of The Society for Research in Child Development, 59(2/3), 25. https://doi.org/10.2307/1166137

27. Van Rijn, S., & Swaab, H. (2019). Emotion regulation in adults with Klinefelter syndrome (47,XXY): Neurocognitive underpinnings and associations with mental health problems. Journal of Clinical Psychology, 76(1), 228–238. 

28. Tijssen, N. (2022). Copingstijlen: hoe ga jij met stress om? Mentaal Beter. Verkregen van https://mentaalbeter.nl/artikelen/copingstijlen-hoe-ga-jij-met-stress-om/

29. GGZ Groep (2023). Neuroticisme. Verkregen van https://www.angst.nl/angst/157-neuroticisme

30.  De Vries, A. L. C., Roehle, R., Marshall, L. H., Frisén, L., Van De Grift, T. C., Kreukels, B. P., Bouvattier, C., Köhler, B., Thyen, U., Nordenström, A., Rapp, M., & Cohen-Kettenis, P. T. (2019). Mental Health of a Large Group of Adults With Disorders of Sex Development in Six European Countries. Psychosomatic Medicine, 81(7), 629–640. https://doi.org/10.1097/psy.0000000000000718 

31. Proper, K. I., & Bemelmans, W. J. E. (2011). Overgewicht en psychische problemen. Hoe vaak komen ze samen voor? : Omvang beide aandoeningen in kaart gebracht. RIVM Rapport 260701006/2011.

32. Het Diabetes Fonds (2023). Depressie. Verkregen van https://www.diabetesfonds.nl/over-diabetes/complicaties-van-diabetes/depressie

33. Zorginstituut Nederland (2023). Farmacotherapeutisch Kompas. Verkregen van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/

34. Arkin BasisGGz (2018, 26 juli). Begeleide zelfhulp. Verkregen van https://www.arkinbasisggz.nl/welke-behandelingen/korte-behandeling/begeleide-zelfhulp/

35. Licht op Depressie (2020, 1 november). In welke gevallen wordt Problem Solving Treatment (PST) gebruikt? Verkregen van https://www.lichtopdepressie.nl/behandeling/eerste-stap-interventies/problem-solving-treatment-pst/

36. Psychologiepraktijk Focus (2017, 28 december). Cognitieve Gedragstherapie. Verkregen van https://focussteenwijk.nl/cgt/

37. Nederlandse Vereniging voor Psychotherapie (2023). Vormen van psychotherapie. Verkregen van https://www.psychotherapie.nl/clienten-en-belangstellenden/vormen-van-psychotherapie

38. UMCG (2023). Interpersoonlijke psychotherapie (IPT). Verkregen van https://www.umcg.nl/-/interpersoonlijke-psychotherapie

39. Bhasin, S., Brito, J. P., Cunningham, G. R., Hayes, F. J., Hodis, H. N., Matsumoto, A. M., Snyder, P. J., Swerdloff, R. S., Wu, F. C. W., & Yialamas, M. A. (2018). Testosterone therapy in men with hypogonadism: An endocrine society* Clinical Practice Guideline. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 103(5), 1715–1744. https://doi.org/10.1210/jc.2018-00229

40.  Shores, M. M., Sloan, K. L., Matsumoto, A. M., Moceri, V. M., Felker, B., & Kivlahan, D. R. (2004). Increased incidence of diagnosed depressive illness in hypogonadal older men. Archives of General Psychiatry, 61(2), 162. https://doi.org/10.1001/archpsyc.61.2.162

41. Amanatkar, H. R., Chibnall, J. T., Seo, B., Manepalli, J., & Grossberg, G. T. (2014). Impact of exogenous testosterone on mood: A systematic review and meta-analysis of randomized placebo-controlled trials. Annals of Clinical Psychiatry, 26(1), 19–32.

42. Wang, C., Cunningham, G. R., Dobs, A. S., Iranmanesh, A., Matsumoto, A. M., Snyder, P. J., Weber, T., Berman, N., Hull, L., & Swerdloff, R. S. (2004). Long-term testosterone gel (AndroGel) treatment maintains beneficial effects on sexual function and mood, lean and fat mass, and bone mineral density in hypogonadal men. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 89(5), 2085–2098. https://doi.org/10.1210/jc.2003-032006

43. Gonçalves, J. T., Schafer, S. T., & Gage, F. H. (2016). Adult neurogenesis in the hippocampus: From stem cells to behavior. Cell, 167(4), 897–914. https://doi.org/10.1016/j.cell.2016.10.021

44. Ming, G. L., & Song, H. (2005). Adult neurogenesis in the mammalian central nervous system. Annual Review of Neuroscience, 28(1), 223–250. https://doi.org/10.1146/annurev.neuro.28.051804.101459

45. Lee, K. J., Kim, S. W., Kim, S., Choi, S., Shin, Y. K., Park, S. M., Moon, B. M., Cho, E., Lee, M. G., Choi, S., Chun, B. G., & Shin, K. H. (2006). Chronic mild stress decreases survival, but not proliferation, of new-born cells in adult rat hippocampus. Experimental and Molecular Medicine, 38(1), 44–54. https://doi.org/10.1038/emm.2006.6

46. Hill, A., Sahay, A., & Hen, R. E. (2015). Increasing adult hippocampal neurogenesis is sufficient to reduce anxiety and depression-like behaviors. Neuropsychopharmacology, 40(10), 2368–2378. https://doi.org/10.1038/npp.2015.85

47. Malberg, J. E., Eisch, A. J., Nestler, E. J., & Duman, R. S. (2000). Chronic antidepressant treatment increases neurogenesis in adult rat hippocampus. The Journal of Neuroscience, 20(24), 9104–9110. https://doi.org/10.1523/jneurosci.20-24-09104.2000

48. Ellenbroek, B. A., & Youn, J. (2016). Rodent models in neuroscience research: Is it a rat race? Disease Models & Mechanisms, 9(10), 1079–1087. https://doi.org/10.1242/dmm.026120 

49. Lino-De-Oliveira, C., Bolzan, J. A., Surget, A., & Belzung, C. (2020). Do antidepressants promote neurogenesis in adult hippocampus? A systematic review and meta-analysis on naive rodents. Pharmacology & Therapeutics, 210, 107515. https://doi.org/10.1016/j.pharmthera.2020.107515

50. Hamson, D. K., Wainwright, S. R., Taylor, J. R., Jones, B. A., Watson, N. V., & Galea, L. A. (2013). Androgens increase survival of adult-born neurons in the dentate gyrus by an androgen receptor-dependent mechanism in male rats. Endocrinology, 154(9), 3294–3304. https://doi.org/10.1210/en.2013-1129

51. Alenina, N., & Klempin, F. (2015). The role of serotonin in adult hippocampal neurogenesis. Behavioural Brain Research, 277, 49–57. https://doi.org/10.1016/j.bbr.2014.07.038

52. Perfalk, E., Da Cunha-Bang, S., Holst, K. K., Keller, S. H., Svarer, C., Knudsen, G. M., & Frokjaer, V. G. (2017). Testosterone levels in healthy men correlate negatively with serotonin 4 receptor binding. Psychoneuroendocrinology, 81, 22–28. https://doi.org/10.1016/j.psyneuen.2017.03.018

53. Walther, A., Wasielewska, J. M., & Leiter, O. (2019). The antidepressant effect of testosterone: An effect of neuroplasticity? Neurology Psychiatry and Brain Research, 32, 104–110. https://doi.org/10.1016/j.npbr.2019.05.004

54. Juruena, M. F., Bocharova, M., Agustini, B., & Young, A. H. (2018). Atypical depression and non-atypical depression: Is HPA axis function a biomarker? A systematic review. Journal of Affective Disorders, 233, 45–67. https://doi.org/10.1016/j.jad.2017.09.052

55. Pariante, C. M. (2017). Why are depressed patients inflamed? A reflection on 20 years of research on depression, glucocorticoid resistance and inflammation. European Neuropsychopharmacology, 27(6), 554–559. https://doi.org/10.1016/j.euroneuro.2017.04.001

56. TED-Ed. (2015, 9 november). How stress affects your brain - Madhumita Murgia [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=WuyPuH9ojCE

57. Herman, J. G., McKlveen, J. M., Ghosal, S., Kopp, B. L., Wulsin, A. C., Makinson, R., Scheimann, J. R., & Myers, B. (2016). Regulation of the hypothalamic‐pituitary‐adrenocortical stress response. Comprehensive Physiology, 603–621. https://doi.org/10.1002/cphy.c150015

58. Rubinow, D. R., Roca, C. A., Schmidt, P., Danaceau, M. A., Putnam, K. T., Cizza, G., Chrousos, G. P., & Nieman, L. K. (2005). Testosterone suppression of CRH-stimulated cortisol in men. Neuropsychopharmacology, 30(10), 1906–1912. https://doi.org/10.1038/sj.npp.1300742

59. Viau, V. (2002). Functional cross-talk between the hypothalamic-pituitary-gonadal and -adrenal axes. Journal of Neuroendocrinology, 14(6), 506–513. https://doi.org/10.1046/j.1365-2826.2002.00798.x

60. Bianchi, V. E. (2019). The anti-inflammatory effects of testosterone. Journal of the Endocrine Society, 3(1), 91–107. https://doi.org/10.1210/js.2018-00186

61. De Ronde, W., De Haan, A., & Drent, M. L. (2009). Quality of life is reduced in patients with Klinefelter syndrome on androgen replacement therapy. European Journal of Endocrinology, 160(3), 465–468.https://doi.org/10.1530/eje-08-0689

62. Fabrazzo, M., Accardo, G., Abbondandolo, I., Goglia, G., Esposito, D., Sampogna, G., Catapano, F., Giugliano, D., & Pasquali, D. (2021). Quality of life in Klinefelter patients on testosterone replacement therapy compared to healthy controls: An observational study on the impact of psychological distress, personality traits, and coping strategies. Journal of Endocrinological Investigation, 44(5), 1053–1063. https://doi.org/10.1007/s40618-020-01400-8

63. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Testosteron. https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/t/testosteron

64. Perfalk, E., Da Cunha-Bang, S., Holst, K. K., Keller, S. H., Svarer, C., Knudsen, G. M., & Frokjaer, V. G. (2017). Testosterone levels in healthy men correlate negatively with serotonin 4 receptor binding. Psychoneuroendocrinology, 81, 22–28. https://doi.org/10.1016/j.psyneuen.2017.03.018

65. Pavlidi, P., Kokras, N., & Dalla, C. (2021). Antidepressants’ effects on testosterone and estrogens: What do we know? European Journal of Pharmacology, 899, 173998. https://doi.org/10.1016/j.ejphar.2021.173998

66. De Coninck, V., & Michielsen, D. (2015). Syndroom van Klinefelter: Urologische aspecten. Tijdschrift Voor Geneeskunde, 71(5), 331–334. https://doi.org/10.2143/tvg.71.05.2001815

67. Bardisi, H. E., Majzoub, A., Said, S. A., Alnawasra, H., Dabbous, Z., & Arafa, M. (2017). Sexual dysfunction in Klinefelter’s syndrome patients. Andrologia, 49(6), e12670. https://doi.org/10.1111/and.12670

68. Corona, G., Petrone, L., Paggi, F., Lotti, F., Boddi, V., Fisher, A. D., Vignozzi, L., Balercia, G., Sforza, A., Forti, G., Mannucci, E., & Maggi, M. (2009). Sexual dysfunction in subjects with Klinefelter’s syndrome. International Journal of Andrology. https://doi.org/10.1111/j.1365-2605.2009.00986.x

69. Vignozzi, L., Corona, G., Forti, G., Jannini, E. A., & Maggi, M. (2010). Clinical and therapeutic aspects of Klinefelter’s syndrome: sexual function. Molecular human reproduction, 16(6), 418–424.https://doi.org/10.1093/molehr/gaq022

70. Ponseti, J., Bosinski, H. A. G., Wolff, S., Peller, M., Jansen, O., Mehdorn, H. M., Büchel, C., & Siebner, H. R. (2006). A functional endophenotype for sexual orientation in humans. NeuroImage, 33(3), 825–833.https://doi.org/10.1016/j.neuroimage.2006.08.002

71. Ferlin, A., Selice, R., Angelini, S., Di Grazia, M., Caretta, N., Cavalieri, F., Di Mambro, A., & Foresta, C. (2018b). Endocrine and psychological aspects of sexual dysfunction in Klinefelter patients. International Journal of Andrology, 6(3), 414–419. https://doi.org/10.1111/andr.12474

72. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Erectiele disfunctie. https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/indicatieteksten/erectiele_disfunctie

73. Coombs, P., Heck, M., Guhring, P., Narus, J., & Mulhall, J. P. (2012). A review of outcomes of an intracavernosal injection therapy programme. BJUI, 110(11), 1787–1791. https://doi.org/10.1111/j.1464-410x.2012.11080.x

74. Rothmore, J. (2020). Antidepressant‐induced sexual dysfunction. The Medical Journal of Australia, 212(7), 329–334. https://doi.org/10.5694/mja2.50522

75. Turriff, A., Levy, H., & Biesecker, L. G. (2011). Prevalence and psychosocial correlates of depressive symptoms among adolescents and adults with Klinefelter syndrome. Genetics in Medicine, 13(11), 966–972. https://doi.org/10.1097/gim.0b013e3182227576

76. Webb, R. E., & Daniluk, J. C. (1999). The End of the Line. Men and Masculinities, 2(1), 6–25. https://doi.org/10.1177/1097184x99002001002

77. D’Hauwers, K. (2018). Klinefelter en fertiliteit. Tijdschrift voor urologie, 8(8), 139–144. https://doi.org/10.1007/s13629-018-0234-3

78. Bakircioglu, M. E., Erden, H. F., Kaplancan, T., Ciray, N., Bener, F., & Bahceci, M. (2006). Aging may adversely affect testicular sperm recovery in patients with Klinefelter syndrome. Urology, 68(5), 1082–1086. https://doi.org/10.1016/j.urology.2006.05.028