EN UZUN YIL 1915 ERMENİ MEZALİMİ

EN UZUN YIL 1915

Kırılma Noktası

Çok büyük acıların yaşandığı bir yıldı 1915. Türk'ü, Ermeni'si, Kürt'ü, Rum'uyla tüm halkın kurban da verdiği, suç da işlediği korkunç bir hengâmeydi. Anadolu'da isyan ve tenkil, saldırı ve misilleme birbirini izledi. Ermeni örgütlerinin Rusya'nın safında yer alması en derin kırılmaydı.

Yazı: Kemal Tayfur

Yıl 1914. Avrupa'da savaş patlamak üzereydi. İttihat Terakki Cemiyeti'nin önderleri acele müttefik arıyorlardı. Hem dışarıda, hem içeride. İngiliz taraftarı Maliye Nazırı (bakanı) Cavit, İngiltere ile ittifak kurabilmek için uğraşmış ama reddedilmişti. Fransız yanlısı Bahriye Nazırı Cemal'in Fransa'ya, Dahiliye Nazırı Talat'ın Rusya'ya, Alman taraftarı Harbiye Nazırı Enver'in Almanya'ya gizlice götürdükleri ittifak önerileri de her üç ülke tarafından geri çevrilmişti. İttihatçıların yanaşmaya çalıştıkları büyük güçler arasında zımni bir anlaşma vardı ve eğer bir savaş kopacaksa bu, Osmanlı İmparatorluğu'nun paylaşımı üzerine bir savaş olacaktı. Kimse, ileride pay almak istediği bir ülkeyle ittifaka girip elini kolunu bağlamak istemiyordu.

İçeride de durum farklı değildi. Halen Osmanlı yurttaşları olan Araplar, Ermeniler ve Rumlar da derin bir huzursuzluk içindeydi. Öteden beri bağımsızlık ideali etrafında gelişen milliyetçi kıpırdanmalar ülkenin her yanına yayılmıştı, sürekli kışkırtılıyordu ve istim üstündeydi. Yakında patlaması mukadder savaşta, bu halkların nasıl bir tavır takınacağı, Osmanlı'yı 'arkadan vurup vurmayacakları', o karanlık günlerde devletin yöneticilerini en fazla meşgul eden konuların başında geliyordu.

Açıkçası Osmanlı yapayalnızdı.

İstanbul'dan Amasya'ya, Erzurum'dan Adana'ya imparatorluğun pek çok merkezinde, 1890'lı yıllardan itibaren, Ermeni isyanları ve Ermenilere yönelik saldırılar birbirini izledi. Saldırı, karşı saldırı döngüsü binlerce insanın hayatına mal oldu. Ülke tam bir kargaşaya sürüklendi. Olaylar bazen günlerce sürüyor ve çarşı pazar tamamen kapanıyordu. Fotoğraf bu olaylardan birinin ardından gıda sıkıntısı çeken Ermenilere ekmek dağıtılan anı gösteriyor.

Ne var ki, dengeler de hızla değişiyordu. Avusturya'nın Sırbistan'a 23 Temmuz 1914'te verdiği ültimatomla Avrupa'da savaş başlayıverdi. O ana dek Osmanlı'nın ittifak girişimlerini sürekli geri çeviren Almanya, çark etti. Kayzer, İstanbul'daki elçisine `Alman davasına önemli katkıları' olacaksa Türklerle ittifaka hazır olduğunu bildirdi. Görüşmeler ertesi gün başladı.Tam da o günlerde, Temmuz ayının sonunda Erzurum, Taşnak Partisi'nin delegelerini ağırlıyordu. Ermeni milliyetçi hareketinin bu en önde gelen ve en disiplinli örgütü, sekizinci kongresini düzenlemişti. Ermeni araştırmacılar Hovannisyan ve Pastırmacıyan'dan aktaran Stefanos Yerasimos'a göre, kongrenin konukları arasında `Jön Türklerin önde gelenlerinden oluşan bir heyet' de vardı. Enver Paşa'nın bizzat görevlendirdiği heyet, padişahın Ermeni tebaasının desteğini sağlamak için buradaydı. Ermeni temsilcilerine, Rusya'ya karşı savaşta Osmanlı saflarında yer almaları teklif edildi; karşılığında `Kafkasya'da Ermenilerin yaşadıkları yerler ile Erzurum, Van ve Bitlis gibi vilayetlerin bazı bölgelerinde Ermenilere özerklik tanınacağı' iletildi. Bu, Ermenilerin öteden beri arzu ettikleri, bu uğurda can verip can aldıkları bir gelişmeydi. Avrupalı büyük güçlerin desteğine karşın bugüne dek ulaşamadıkları o büyük özerklik hayali, şimdi onlara Osmanlı yönetimi tarafından altın tepsi içinde sunuluyordu. Teklif ilk bakışta son derece tuhaf görünüyordu. Ermenilerin, olası bir savaşta, yurttaşı oldukları devletin yanında yer almalarından daha doğal bir şey olabilir miydi? Ama Ermeni önderlerin öyle bir niyeti yoktu. Osmanlı heyetine, `Taşnak Partisi'nin savaşta tarafsız kalmayı seçtiğini' bildirdiler. İttihatçılar, muhtemelen böyle bir şeyi bekliyorlardı ama bilmedikleri bir şey vardı: Rusya, Ermeni önderlere yalnız Kafkas Ermenistan'ını değil, Doğu Anadolu'daki Osmanlı topraklarını da kapsayan bağımsız bir devlet vaat etmişti. (G. Pastırmacıyan, Why Armenia Shold Be Free?, aktaran S. Yerasimos, Milliyetler ve Sınırlar)Bu görüşme başarısızlıkla sonuçlandığı gün, Ermenilerin dini lideri Eçmiadzin Katalikosu, Rusya'nın Kafkasya Valisi Vorontzov-Daşkov'a başvurarak `Rusya'nın Ermenileri koruma altına alması ve Ermeniler için kabul edilmiş olan özerklik statüsünü değiştirerek birleşik altı vilayetin başına Rusya tarafından seçilen bir Hıristiyan vali atanması' çağrısında bulundu. 'Türklerin altı doğu vilayetinin ele geçirilmesine Ermenilerin yardım etmesi' koşuluyla çağrı aynı gün kabul edildi. Bu arada Çar II. Nikola, Kafkasya'ya gelerek Ermenilere güvence verdi. Tiflis'teki Ermeni Ulusal Konseyi, şu bildiriyi yayınladı:

`Dünyanın dört yanından akın eden Ermeniler, Rus ordusunun şanlı saflarına katılmaya ve kanlarını Rus zaferi için akıtmaya hazırdırlar... Rus bayrağı İstanbul ve Çanakkale boğazlarında özgürce dalgalansın, Sayın Majesteleri, sizin iradenizle Türk boyunduruğunda kalan halklar özgürlüklerine kavuşsunlar. Hıristiyan inançlarından dolayı acı çekmiş olan Türkiye'nin Ermeni halkı, Rus koruması altında yeni ve özgür bir yaşama kavuşsunlar.' (R. Hovannisyan, Armenian On The Road To İndependence, aktaran S. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye)

Adana olayları 1909 yılında, İstanbul'daki gerici 31 Mart Ayaklanması'nın hemen ardından başladı ve kışkırtmalar sonucu Ermenilere yönelik bir saldırıya dönüştü. Ardından da yeni bir Ermeni-Türk çatışması halini aldı. İsyanı bastıran hükümet, zarar gören Ermenilere para yardımı yaptı, dul ve öksüzleri koruma altına aldı.

Ok yaydan fırlamıştı artık. Tiflis'ten tüm Ermeni cemaatine seferber olmaları için telgraflar çekildi; Ermeni gönüllü birlikleri oluşturulmaya başlandı. Türkiye'deki Ermeni önderleri gönüllü birlikler oluşturup Ruslara katılmak üzere Kafkasya'ya kaçtı. Kısa sürede binlerce Ermeni, Rus ordusunda silah altına alındı, her biri biner kişilik dört Ermeni gönüllü birliği kuruldu. İkinci Ermeni gönüllü birliğinin komutanı Osmanlı parlamentosunun eski Erzurum milletvekiliydi. Bunlar ve daha sonra silah altına alınacak Ermeniler, savaşta öncü birlikler olarak kullanılacak, kritik çatışmalarda önemli roller oynayacaklardı. Bu gelişmeler, İttihatçıların Ermenilere bakışında büyük bir kırılmaya yol açtı. Kafkasya'ya geçen Ermenilerin Osmanlı'ya karşı savaşmaları bir yana, geride kalanların da Osmanlı askeri harekâtını başarısızlığa uğratmak için ellerinden geleni yapacaklarına kuşkuları kalmadı. Ama Enver Paşa, ordusuna güveniyordu ve Ermenilerin askeri harekâtı zaafa uğratabilecekleri yönündeki yaklaşımları çok da ciddiye almıyordu. O günlerde, Ermenilere karşı herhangi bir önlem düşünülmemesi bunun kanıtıydı. İttihat Terakki Ermenilere düşman mıydı?Aslında İttihatçılar başlangıçta, Ermenilerden, özellikle de Taşnak Partisi'nden böyle bir savrulma beklemiyorlardı. Zıt kutuplarda olsalar da aralarındaki dostluk ilişkisi epey eskilere dayanıyordu. İttihatçılar için aslolan, ülkedeki tüm dini ve etnik cemaatleri bir Osmanlı birliği altında toplamaktı. Abdülhamid'in istibdat rejimine karşı mücadele verirken, bir yandan da, başta Ermeni örgütleri olmak üzere çeşitli etnik siyasi grupları Osmanlı birliği fikri etrafında tek bir çatı altında birleştirmeye çalışıyorlardı. Cemal Paşa'ya göre bu çatının bir adı bile vardı: Osmanlı Birliği Komitesi. Cemal Paşa, 1907 yılında Ermeni önderleriyle Van'da yapılan görüşmelere atıfla, `Hınçak bizimle görüşmeyi reddediyor' diye yazmıştı. Taşnak ise İttihat Terakki ile birleşmeye yanaşmamış, ancak meşrutiyeti desteklemeye söz vermişti.

İki partinin o yıllarda böyle bir ilişkiye girmesi ve İttihatçıların gösterdiği birleşme arzusu, geçmişte yaşanan olaylar düşünüldüğünde, şaşırtıcı gelebilir. Taşnak Partisi'nin 1890'lardan itibaren Anadolu'da yönlendirdiği ayaklanmalar ve imparatorluğun başkentinde gerçekleştirdiği büyük terör eylemleri unutulacak gibi değildi. Anadolu'nun pek çok vilayetinde oluk gibi kan akmış, her iki taraftan binlerce insan hayatını kaybetmişti. Bu koşullarda bile İttihatçıların, Taşnak Partisi'ne yaklaşımı, bugünün bakış açısından kavranamayacak kadar farklıydı. Meşrutiyetin bu ilk yıllarında da, ittifak teklifinin götürüldüğü savaş arifesinde de İttihatçıların, Anadolu'daki Ermeni unsuru ortadan kaldırmayı düşündüklerine dair hiçbir emare yoktu. Öte yandan, birbirlerine karşı kin ve nefret duyguları giderek pekişse de, Türklerle Ermeniler arasındaki bağlar da, henüz bir arada yaşamalarını sağlayacak kadar güçlüydü. Temmuz 1908'de meşrutiyetin ilan edilmesiyle tüm ülkeye yayılan coşkulu birlik duygusu bunun kanıtıydı. Üsküp'ten Selanik'e, Kudüs'ten Erzurum'a bütün kentlerde `Müslümanlar, Hıristiyanlar, Yahudiler; Türkler ve Ermeniler kardeşçe bir araya gelerek' bayram yapmışlardı. İstanbul'da Türk, Rum, Ermeni ve Musevilerden oluşan yüz bin kişilik bir topluluk Beyazıt Meydanı'nda yeni anayasal yönetime bağlılık yemini edip Yıldız Sarayı'na kadar coşkuyla yürümüştü. Ermeni Devrimci Federasyonu ile Türk devrimciler ortak gösteriler yapmışlardı. Ermeni kiliseleri `hürriyet ve adalet uğruna canlarını vermiş Müslümanlar anısına' ayin düzenlemişti. Erzurum'da aralarında Ermenilerin de bulunduğu tutuklular salıverilmiş, meşrutiyeti kutlamak üzere yürüyüşe geçen kalabalık ilk olarak Ermeni Metropolitliği'nin önünde toplanmıştı. Ermeni Metropoliti ve İttihatçı bir subayın konuşmaları büyük alkış toplamıştı. Van'da Ermeni siyasi tutukluları serbest bırakmak istemeyen vali görevden alınmıştı.

Bu coşku ortamının Ermeniler açısından iki nedeni vardı: Birincisi, meşrutiyeti ilan eden İttihatçıların, Ermeni örgütleriyle geçmişten gelen dayanışması; ikincisi de, Avrupa müdahalesinden umutların kesildiği bir zamanda, hürriyet rejiminin onlara yeni kapılar açacağına dönük inançtı. Abraam Benaroya'nın Anıları'na göre o günlerin sloganı şuydu: `Türklere ve Hıristiyanlara, herkese hürriyet!' Ne var ki, özerklik, hatta tam bağımsızlık özleminden vazgeçmiş değillerdi.

Osmanlı'nın önemli cephelerinden biri de Sina'daydı. 4. Ordu Komutanı olarak sefere kumanda eden Bahriye Nazırı Cemal Paşa (soldaki), İttihat Terakki'nin en önde gelen liderlerindendi. Ermenilere yakınlığıyla tanınan ve tehcir sırasında Suriye'ye getirilen Ermenileri koruyup gözettiği söylenen Cemal Paşa, savaştan sonra tehcirden sorumlu tutuldu. Kaçak olarak yaşadığı Tiflis'te Ermeni teröristlerce öldürüldü.

Tam bu sırada Enver Paşa'nın büyük seferi başladı. Sarıkamış Harekâtı diye de bilinen bu Türk taarruzunda, 120 bin kişilik ordu ağır kış koşulları altında dağlara sürüldü. Çoğu donarak 70 bin asker hayatını kaybetti. Bu ordu için çok büyük bir felaketti. Tümüyle dağılmış, muharebe gücünü kaybetmiş bir orduyla çok uzun bir cepheyi tutmak imkânsızdı. Üstelik cephe gerisinde Ermeni isyanının patlayacağına ilişkin istihbarat raporları sıklaşıyor, yer yer kendini gösteren `kalkışmalar' da bu raporları destekliyordu. (Sarıkamış faciasının hemen ardından Erciş'te 2 bin Ermeni isyan bayrağı açıp dağa çıkmıştı.) Cephe gerisinde bir isyan, cepheyi tutmaya çalışan III. Ordu için tahammül edilemeyecek bir felaket demekti. Askeri tarihçi Edward J. Ericson durumu şöyle yorumluyordu: `Ermenilerin ana nüfus merkezleri ve potansiyel direniş odakları, III. Ordu harekât bölgesine giden iki adet kaplamalı yolun çevresinde bulunuyordu. Sivas, Erzincan ve Erzurum kuzey yolunu; Diyarbakır, Bitlis ve Van da güney yolunu kesiyordu. Bu şehirlerin hepsinde önemli bir Ermeni nüfus vardı... Konya, Adana ve Halep'teki Ermeni faaliyeti batıdan gıda, savaş malzemesi ve takviyeleri getiren anayolu kesiyordu ki, III. Ordu'nun malzemeleri de buradan gelmekteydi.' Açıkçası, bir isyan durumunda bu yolların kesilmesi demek III. Ordu'nun savaş dışı kalması demekti. Bu durum malzeme ve takviyelerini bu yollardan sağlayan Suriye'deki IV. Ordu ve Irak'taki VI. Ordu'yu da tehdit ediyordu. Amerikalı askeri tarihçi Edward J. Ericson tehcir kararına gerekçe oluşturan koşulları da değerlendiriyor: `Önemli doğu yollarına ve demiryollarına yakın kritik kentlerdeki Ermeni isyanlarının gerçek anlamda bir askeri problem yarattığı doğrudur. Gerçekten de ağır silahlara sahip örgütlü Ermeni çeteleri Rus müttefikleriyle işbirliği içinde çalışmaktaydı.' Anadolu'da huzursuzluk diz boyuydu. Ermeni örgütlerin gerçekleştirdiği terör olayları ve suikastlarla, asker kaçaklarının Ermeni köylerine saldırıları durmak bilmiyordu. (Şimdilerde tersi söylense de bu o günlerde bilinen ve Ermenilerin de kabul ettiği bir gerçekti. Prof. Türkkaya Ataöv'ün yakın zamanda ortaya çıkardığı bir belge bunu kanıtlıyor. Bu belge, Ermenistan Cumhuriyeti'nin ilk başbakanı Hovannes Katchaznouni'nin 1923'te Bükreş'teki Taşnak Partisi toplantısında yaptığı konuşmanın metni. Katchaznouni konuşmasında, Batılı ülkelerin kendilerine çok büyük vaatlerde bulunduklarını; `bir yönü Karadeniz'e, bir yönü Akdeniz'e, diğer yanı Hazar'a açılan `Büyük Ermenistan' haritaları çizildiğini' söylüyor ve bunun için `bugüne değin ayaklanma, terör, savaş, saldırı, savunma, parti oluşturma, devlet kurma' gibi her yolu denediklerini anlatıyordu.) Savaşabilecek herkes cephelere yollandığı için, güvenlik her yerde yetersizdi. Karların erimesini bekleyen Rus ordusunun saldırısıyla olacakları kestirmek mümkün değildi. 25 Şubat 1915'te Genelkurmay'dan tüm ordu komutanlıklarına gönderilen şifreli telgrafta, `Halep, Dörtyol ve Kayseri'de Ermeni yıkıcı faaliyetlerinin arttığı ve ayrıca bu bölgelerde Rus ve Fransız etkilerinin tespit edildiği, III. ve IV. Ordu birimlerinin gözetim ve emniyet tedbirlerini artırmaları gerektiği' bildirildi. Talimat, ordudaki Ermeni askerlerin `komuta merkezlerinden' uzaklaştırılmasını da içeriyordu. Trajediye giden yol açılmıştı. (Hükümet savaş öncesinde genel seferberlik ilan etmiş ve ilk kez Ermenileri de silah altına almıştı.)

Mart ve nisan ayları, Osmanlı'nın en zor aylarıydı. Yeni cepheler açılmış (Çanakkale, Mezopotamya ve Mısır), imparatorluk dört bir yandan kuşatılmıştı. Nihayet beklenen Rus saldırısı da başlamıştı. Özel bir ordu şeklinde düzenlenen Ermeni gönüllü birlikleri Van'ı ele geçirmek üzere harekete geçirilmiş ve tam bu sırada Van'da Taşnak'ın örgütlediği Ermeni isyanı patlamıştı (14 Nisan). Türk mahallelerinde büyük bir katliam yaşandı. (Ama asıl katliam, bir ay sonra Ermeni gönüllü birlikleri Rus Kafkas Ordusu'yla birlikte Van'a girdiğinde yaşanacak ve yerli Müslümanların tamamı iki gün içinde biçilecekti.) Van isyanını Bayburt, Erzurum, Doğubayazıt, Tortum isyanları izledi. Haber İstanbul'a ulaştığında, İttihat Terakki Hükümeti, `casusluk, sabotaj, isyan gibi olayların, komitelerin emir ve direktifi ile meydana geldiği' gerekçesiyle `Ermeni komitelerinin kapatılması, evraklarına el konulması, komite başkan ve üyelerinin tutuklanması ve oturdukları yerde kalmalarında devletin güvencesi için sakınca görülenlerin uygun yerlere toplanarak kaçmalarının önlenmesi' yönünde bir karar aldı. Bu kararın tarihi 24 Nisan'dı ve bu karar uyarınca 2345 Ermeni komitacı tutuklanmıştı. (Sonradan diaspora Ermenilerinin `soykırım günü' olarak andıkları tarih bu.)

Asıl tehcir kararı ise bir ay kadar sonra, 27 Mayıs 1915'te alındı. Üç maddelik kanun 1 Haziran'da Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe girdi. Kanun, `Ordu, bağımsız kolordu ve tümen komutanlıklarına, askeri nedenlere dayanarak, casusluk ve hainliklerini hissettikleri bölge halkını tek tek veya toplu olarak memleketin diğer bölgelerine gönderebilmeleri ve orada oturtulabilmesi' yetkisini veriyordu. Sürgüne gönderilecek olanlar Musul ve Suriye'nin kuzeyindeki bölgelere yerleştirilecek ve savaş sonunda da geri dönmeleri sağlanacaktı. Hükümet, tehcir kararının ardından yeni talimatnameler hazırladı ve Ermenilerin saldırılara karşı korunmaları, her türlü ihtiyaçlarının karşılanması, geride kalan mallarına zarar gelmemesi yönünde tedbirlerin alınmasını da istedi.

Bu sırada Van işgal edilmiş ve burada bir Ermeni devleti kurulmuştu. Erzurum'dan, Erzincan'dan, Muş'tan, Elazığ'dan binlerce Ermeni, Van'a aktı. Tehcir de başlamıştı ve Van'a gelenler arasında `sürgün kafilelerinden' kaçıp kurtulanlar da vardı. Kısa sürede Van bölgesine 250-300 bin Ermeni yığıldı. Ermenilerin yeni devletinin ömrü çok kısa oldu, iki ay boyunca Van civarında çok şiddetli çatışmalar yaşandı ve temmuz ayında Osmanlı kuvvetleri Rusları püskürttü. Ermenilerin tamamı, geri çekilen Rus ordusunun ardına takıldılar ve çok zor koşullar altında Kafkasya'ya yürüdüler. Yolculuk öylesine zordu ki, Van'dan Erivan bölgesine ulaşıncaya kadar 40 bin Ermeni hayatını kaybetti.

Buna benzer facialar, sınırın bu tarafında da yaşanıyordu. İttihat Terakki Hükümeti panik içinde acele bir sürgün kararını almıştı ama bunun için hiçbir hazırlık yapmamıştı. Tehciri tek merkezden yönetecek bir mekanizma yoktu. İnisiyatif tamamen yerel yetkililere bırakılmış, hatta Ermenilerin hayatlarının korunmasından onlar sorumlu tutulmuştu. Oysa yerel yetkililer barınma, yiyecek ve sağlık işlerini düzenli bir şekilde yerine getirecek, sürgün kafilelerinin güvenliğini sağlayacak olanaklardan yoksunlardı. Düzenli ordu birliklerinin tamamı cephelerdeydi ve valilerin emrinde çok az sayılarda jandarma bulunuyordu. Kaldı ki tehcir kararıyla Ermeni isyanları yaygınlaşmış ve eli silah tutabilecek Türklerin tamamı askere alındığı için savunmasız kalan Türk köylerini korumak daha da zorlaşmıştı. Yerel jandarma bir taraftan tehciri organize edecek, bir taraftan da hem sürgün kafilelerini, hem de Türk köylerini koruyacaktı. Bu süreçte sürgün kafilelerinin eşkıyaların, yağmacıların, asker kaçaklarının ve Türk köylerine yönelik kıyımların intikamını almak isteyenlerin saldırılarına uğraması kaçınılmazdı. Örneğin Diyarbakır Valisi Dr. Reşit, anılarında olanları ayrıntılı olarak anlatmış ve emrindeki jandarmaların tehciri güvenli bir şekilde yerine getirmekten aciz kaldığını yazmıştı. Genelkurmay'a ve Harbiye Bakanlığı'na ulaşan raporlara göre bu olaylarda yer yer görevlilerin de teşviki veya kafileleri korunmasız bıraktıkları olmuştu. Talat Paşa anılarında, 'vicdansız, ahlaksız ve adi bazı kimseler vaziyetten şahsen istifade etmek istemişler ve bu gibiler birçok cinayetlerin işlenmesine amil olmuştur. Gerek tehcirler, gerek isyan yüzünden Ermeniler çok zayiat vermiştir. Bunu itiraf etmek lazımdır, fakat şark vilayetlerindeki Müslümanların da Ermeni vatandaşlarımız yüzünden aynı zayiata uğradıkları bir vakıadır' diye yazmıştı. Öte yandan Ermeniler de yer yer tehcire karşı şiddetli direnişler gösteriyorlar ve güvenlik kuvvetleriyle çatışmalara giriyorlardı. Göç emrine direnen ya da saldırılarda bulunan 1397 kişinin tutuklanarak divan-ı harplere sevk edildiği, idam ve çeşitli hapis cezalarına çarptırıldığı Osmanlı arşivlerinde kayıtlı.

Ancak, tehcir sırasında asıl zayiat hastalık salgınları, yetersiz beslenme, kıtlık ve kötü sağlık koşullarından meydana gelmişti. Sürgün kafilelerini çok dağlık ve çorak bir bölgenin bir ucundan öbürüne nakletmek çok zordu. Yerleri değiştirilenler uzun mesafelere yaya gitmek zorunda kalıyorlardı. Bu koşulları anlayabilmek için I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı ordusunun kayıplarına bakmak yeterlidir. `Birinci sınıf piyade birlikleri imparatorluk içinde seyahat ederken hastalık, yetersiz beslenme ve kötü hijyen koşulları nedeniyle mevcutlarının dörtte birini kaybediyordu.' Savaş boyunca silah altına alınan Türk askerlerinden 466 bini hastalıktan ölmüştü ve bu, muharebelerde ölenlerin iki katından fazlaydı. Sadece 1915 yılında hastalıktan ölen asker sayısı 155 bindi ve bunun büyük kısmı doğu cephesine yakın bölgelerde meydana gelmişti. Açıkçası Osmanlı Hükümeti, savaşmaya gönderdiği askerlerinin bile cepheye sağ salim ulaşmasını sağlayamıyordu. Aynı şekilde sürgünü de insani koşullarda gerçekleştirebilecek olanaklardan ve lojistik destekten yoksundu. Nitekim, göç ettirilenlerin beraberinde götürdükleri mallarla birlikte hiçbir zarara uğramadan gidecekleri yere kadar sağlıkla ulaştırılması için hükümetin çok ayrıntılı talimatnameler hazırlaması bu konuda karşılaşılan felaketlere işaret ediyordu.

Tehcir kararının uygulanması da yine son derece zor oldu. Öyle sanıldığı gibi Ermeniler, 24 saat içinde toparlanıp yollara sürülemedi. Ermeni nüfusun önemli bir kısmının Rus tarafına geçtiği bölgelerde tehcir hemen hemen hiç uygulanamadı. (Stanford Shaw, 700 bin kadar Ermeni'nin Kafkasya, Batı Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri'ne kaçtığını söylüyor. Ermeni temsilci Noradunkyan tarafından Lozan Konferansı'na sunulan rapor da bu sayıyı doğruluyor.) Bazı bölgelerdeki Ermenilerle, Katolik ve Protestan Ermeniler de tehcir kapsamının dışında tutulmuştu. Bunların sayısı da Osmanlı kaynaklarına göre 170 bin kadardı. Öte yandan batı bölgelerindeki bazı valiler tehcire karşı çıkmış ve uygulanmasını engellemişlerdi. Örneğin `İzmir Valisi Rahmi Bey bir tek Ermeni'yi yerinden oynatmamıştı". Kütahya Mutasarrıfı Faik Ali Bey de 'tehcir emrini kâğıt üzerinde bırakmıştı'. Öte yandan, tehcir emrinin sıkıca uygulandığı yerlerde de Türkler, Ermeni komşularından bazılarını, özellikle çocukları saklayabilmişlerdi.

Tehcir kararı 27 Mayıs 1915'te alınmış, uygulamasına haziran ayı içinde başlanmıştı. Zamanla İstanbul, Aydın vilayetleri ile Kütahya dışında bütün ülkeye yayılan göç kararı, 4 Ekim 1916'da fiilen durmuştu. Buna göre tehcir operasyonu 15-16 ay boyunca sürdü. Osmanlı kaynaklarına dayanan bazı tarihçilere göre tehcire tabi tutulan Ermeni sayısı 453 bindi (bir başka araştırmaya göre 391 bin). Tarihçi Shaw'un verdiği rakam da buna yakın; '400 bin kadar'. Kamuran Gürün ise `bu operasyon sırasında 702 bin 900 kişinin göç ettirildiği'nin Osmanlı arşivlerinden çıkarılabileceğini söylüyor. Göç sırasında kaç kişinin öldüğünün ise tespit edilemediğini belirtiyor. `Buna karşılık 1912 yılında Osmanlı istatistiklerine göre ülke içinde yaşayan Ermenilerin sayısının yaklaşık 1 milyon 300 bin olduğunu biliyoruz. 1921 senesinde bu 1 milyon 300 bin rakamın, 1 milyon 25 bin rakamına indiğini de tespit edebilmekteyiz. Dolayısıyla, arada 275-300 binlik bir fark vardır. Bu farkın çeşitli sebeplerle, 1912'den 1921'e kadar ölmüş olan Ermeniler olduğunu kabul edebiliriz.' Nitekim Stanford Shaw da 300 bin civarında bir kayıptan söz ediyor.

Ermeni kaynaklara gelince; olayın hemen sonrasında verilen rakamlarla 1950'li yılların ardından oluşturulan rakamlar arasında büyük farklar var. Buna ilişkin ilk resmi Ermeni belgesi 1919'da Versay Barış Konferansı'na Ermeni Heyeti Başkanı olarak katılan Bogos Nubar Paşa'nın Fransız Dışişleri Bakanı'na yazdığı bir mektuptu. Bu mektuba göre, 1915-1916 yıllarında Osmanlı topraklarında 600-700 bin Ermeni'nin yeri değiştirilmiş, bunların 360 bini yeni yerlerine ulaşmıştı. Diğerlerinin `yerlerine varmadıkları' belirtilmişti. Üstelik mektupta hangi bölgeye ne kadar Ermeni yerleştirildiği de ayrıntılarıyla verilmişti. Sonradan diaspora Ermenilerinin zayiat hakkında ortaya attığı rakamlar giderek artmaya başladı; 500 bin ile 2.5 milyon, hatta 3 milyon arasında gidip geldi. Bu da sorunun ne derece siyasallaştırıldığını gösteriyor.

Bu siyasallaşmanın başka bir boyutu da tehcirden hemen sonra, Kafkasya'da ve Doğu Anadolu'da Türklerin maruz kaldığı katliamların hiç hesaba katılmamasıydı. Ruslar 1916 yılının ortalarına gelindiğinde Erzurum, Bayburt, Erzincan, Trabzon, Muş, Bitlis ve Van'ı içine alan geniş bir bölgeyi işgal etmişler ve buralarda yaşayan Müslümanları Ermeni çetelerinin insafına bırakmışlardı. Stanford Shaw, yaşananları `Bir milyondan fazla Müslüman köylü kaçmak zorunda kaldıklarına ve bunlardan binlercesi çekilmekte olan Osmanlı ordusunu izlemeye çalıştıkları sırada parça parça doğrandığına göre, bundan savaşın en korkunç katliamının yapıldığı sonucu çıkar' diye yazıyor. Stefanos Yerasimos da `cephede ya da cephe gerisinde yaşayan nüfusun yüzde 75'inin yok olduğunu ya da göç ettiğini' söylüyor. Ermeni Heyeti Başkanı Bogos Nubar da 1919 tarihli mektubunda `Ermenilerin kayıpları çok olmasına rağmen, Türklerin kaybı Ermenilerinkinden az değildir' demişti. Talat Paşa'ya göre bu bölgede ölen Müslümanların sayısı 600 bin.

Sayılar ne söylerse söylesin, o tarihte Anadolu'da bir trajedi yaşandığı kesin; her iki taraftan yüz binlerce insanın hayatını kaybettiği ve her iki halkın da büyük acı çektiği ortak bir trajedi... Açıkçası savaş, `imparatorluğun Müslim ya da gayrimüslim halklarının kurban da verdiği, suç da işlediği' korkunç bir hengâmeydi. Ama asıl suçlu emperyal propagandanın karartmaları altında hiç görülemedi. Ermeni tezlerinin militan savunucuları, `Ermenileri baskı yapmaya teşvik edip sonra onları Türk tepkisinden koruyamayan' Batılı güçlere cılız bir eleştiri getirmekle yetindiler. Yaşanan trajedide Batı'nın sorumluluğu üzerinde kimse durmadı. Oysa daha 1922'de, Kuzey Kutbu'nun kâşifi ve Mülteciler Yüksek Komiseri Fridtjof Nansen, 'Ermenistan adını tek bir Avrupalı diplomat ağzına almasaydı, onlar için çok daha iyi olurdu' demişti.

http://www.kesfetmekicinbak.com/kultur/tarih/01277/