Dastanlar: MOLLA HÜSEYN DASTANI
“SƏRRAF QASIM və MOLLA HÜSEYN” DASTANI
(Dini motivli şeirlərlə maraqlı bir real əhvalat barədə yaranmış dastan)
Bu dastanla əlaqəli mühüm məlumatlar:
* Bu dastanla bağlı professor Həsən Mirzənin araşdırması və onun Sərraf Qasım ilə görüşü >>
* Bu dastan ilə bağlı professor Əsgər Qədimovun araşdırması (“Çağdaş Naxçıvan aşıqları” kitabının 2-ci cildi, səhifə 348-355) >>
* Bu dastan ilk dəfə aşağıdakı kitabda çap olunmuşdur:
“DƏRƏLƏYƏZ FOLKLORU”, 8-ci cild, səhifə 343-348 (338-343) - (Həsən Mirzə, Bakı, "Elm", 2006, 768 səh. ISBN 5-8066-1712-2) KİTABA BAX >>
Əzizlərim, sizə kimdən deyim, kimdən xəbər verim, Şahbuz rayonunun Aşağı Qışlaq kənd sakini Sərraf Qasımdan. Əzizlərim Sərraf Qasımın haqdan yazması, həqiqətdən söz deməsi hər yerə yayılmışdı. Bu xəbər moollalara da çatmışdı. Sərrəf Qasım Naxçıvanlı olduğu üçün Naxçıvan aşıqları və Naxcıvanın aşıqpərəst adamları uzaqdan uzağa da olsa Sərraf Qasımı Naxçıvan məscidinin bir neçə mollasına tanış etmişdilər. Sərraf Qasım bir gün Şahbuz rayonunun Aşaqı Qışlaq kəndindən (öz doğma kəndindən) Naxçıvan şəhərinə gəlir. Onun yolu məscidin yanından düşür. Bu zaman Sərraf Qasım ordan keçərkən bir ağsaqqal kişi onu səsləyərək, oğul sizinlə biraz işim var deyib, onu saxlayır. Bu ağsasqqal həmin Naxçıvan Məscidinin Baş mollası Hüseyn olur. Molla Hüseyn Sərraf Qasıma deyir ki, ay oğul, mən dildən-ağızdan, aşıqlardan bir neçə söz eşitmişəm. O sözləri sən yazmısan? Sərraf Qasım deyir ki, Molla əmi, de görüm hansı sözü deyirsən. Oyudu ki, Molla bir neçə dəfə eşitdiyinə görə sözlər onun yadında qalmışdı, Molla Hüseyn başladı eşidiyi, öyrəndiyi sözləri deməyə:
Sənə küllü salamım var,
Xaliqi-sübhan baba.
Sən nə vaxtdan bərqərarsan,
Hakimi-cahan baba.
Dur aç tarix kitabını,
Sualıma bir cavab ver.
Gəldi, getdi neçə Davud,
İbni Süleyman, baba.
Səbəb nədir, bilmirəm mən,
Dərdi verdin, dərmanı yox.
Adəmi də yola saldın,
Köçürdün, karvanı yox.
Kim çəkdi Nuhun qatarın,
Qabaxda sarvanı yox.
Xəbərsizkən Nəbiyullah,
Oxudun fərman, baba.
Zibh edəndə İsmayılı,
İbrahim Xəlilullah
O dəmdə mərhəmət etdi
Ərşə kürşə seyfullah
Kəsmək üçün rəva bildi
Minada qadir Allah.
Cəbirayıla bir qoç verdi
Göndərdi qurban baba.
Pak bətində pak olasan
Məryəmi-İsa kimi.
Haq yanında kəlamullah
Kəlami-Musa kimi.
Qisas alasan Firondan
Sən nahaqqa meydan vermə
Ədalət divan baba.
Aləmi ərhavda yazdın
Dörd kitabı dalbadal.
Xəlq eylədin badi atəş
Həm turabı dalbadal.
Var oldu çeşməyi zəm-zəm
Kövsər abı dalbadal
Ali əba beş pəncini
Sən verdin nişan baba.
Sərraf Qasım, Məhəmməddir
“Təbəbi xeyrəl şəfa”.
Haqq ona xəbər veribdir
Üç min söz, üç min vəfa,
Özün əfzəl peyğəmbərsən –
Nübüvvəti-Mustafa
Həm Əlidir, həm də sənsən
Natiqi-Quran, baba.
Molla sözləri əzbər deyəndən sonra Sərraf Qasım dedi ki, bəli bu sözlər mənim sözlərimdir. Molla dübarə qayıtdı ki, ay oğul bu sözləri də sən yazmısan? Sərraf Qasım qayıtdı ki, hansı sözləri, ay molla əmi. Yenə Molla Hüseyn əzbərdən dedi:
Aləmi-ərvahda əzəl yarandı,
Biri Adəm, biri Həvva, biri Nuh.
Məhəmməd peyğəmbər, Fatimə, Əli,
Biri alim, biri Mehdi, biri şah.
Məğriblə məşriqi tez görənlərin,
Cahan yollarında at sürənlərin,
Bax, bu ağaların, bu ərənlərin
Biri qəmər, biri şəmsdir, biri mah.
Belə zənn et ağıl başında tasdır,
Çalış dəhanından dürr sözlər asdır,
Bu Adəm babadan bizə mirasdır,
Biri bəli, biri xeyr, biri bah.
Dəhir də insanı qoşa ağladar,
Başına qaranı, alı bağladar,
Ürək sakit edər, cigər dağladar,
Biri sevinc, biri kədər, biri ah.
Sərraf Qasım, sən sərrafsan, bunu bil,
Haqqın haqq elmini həkk etdi Qabil,
Əmirlə Quranı yazdı neçə il,
Biri qələm, biri kağız, biri Lövh.
Bəli Molla Hüseyn əmi, sənin əzbərdən dediyin bu sözlər ki var, bu sözləri mən 1968-ci ildə Sabirabad rayonunda işləyən zaman həmin rayonun məşhur axundu Müseyibin yanında demişəm. O da mənim bu sözləri aşıqlara göndərməyimə icazə verdi və dedi ki, bu sözləri göndər qoy aşıqlar oxusunlar. Mən də göndərdim aşıqlara. Bəli bu sözləri də mən yazmışam. Molla Hüseyn elə zənn erdirdi ki, bu sözlərin indiki zəmanənin adamları yaza bilməz. Bu yəqin ya Xəstə Qasımın, ya da ki kimin sözüdürsə Sərraf Qasım onu öz adına vurur.
Sərraf Qasım bu sözləri Molla Hüseynə deyəndən sonra Molla Hüseyn gördü ki, doğrudan da Sərraf Qasım çox qiymətli sözlər deyir. Molla Hüseyn Sərraf Qasımdan soruşdu ki, ay oğul, sənin bir haqq aşığı, haqq şairi kimi haqdan deməyin, mənim çox xoşuma gəlir, sözlərin çox qiymətlidir... İndi mənə de görüm sənin savadın zadın nədir. Sərraf Qasım Mollaya dedi ki, mən Kənd Təsərrüfatı İnstitutunu qurtarmışam, zootexnikəm. Bundan başqa mənim qeyri dərsim də var. Gör o dərsi mən kimdən almışam:
Aldı Sərraf Qasım:
Oxuyub-oxuyub Sərraf olmuşam,
O bir yaradandan dərs almışam mən,
Həqiqətdə özü bir, adı min bir,
O sirri-sübhandan dərs almışam mən.
Əlif, bey demişəm mim hesabında,
Təbim ümman olub cim hesabında,
Molla, bilirsənmi kim hesabında
Otuz cüzv Qurandan dərs almışam mən?
Qələmə hökm edib lövhü yazdıran,
Cansıza can verib onu gəzdirən,
Qərq olanda Nuh gəmisin üzdürən,
İsmi Kərəm-kandan dərs almışam mən.
Arifsən nəticə çıxar buradan,
Haqqa meyl et, qəlbin çıxsın qaradan,
Torpaqdan yoğurub, Adəm yaradan,
Hikməti xandadan dərs almışam mən.
Sidqi dillə qüdrətə and içmişəm,
Elm içində ümmanlardan keçmişəm,
Alimlər alimin məllim seçmişəm,
Ucada durandan dərs almışam mən.
Mehri-nübüvvətdən, on dörd ərəndən,
Meraca tək buraq atın sürəndən,
Məhəmmədə ayə, vəhy göndərəndən,
Katib Gövhərkandan dərs almışam mən.
Sərraf Qasım deyər Zülfüqarını,
Haqqın əmudunu, haqq tatarını,
Qəzəbindən əhmərini, narını
Əntərə vurandan dərs almışam mən.
Molla Hüseyn gördükü ki, Sərraf Qasım çox dərin yerlərdən dərs alıb. Ona görə də, Mollanın qəlbindəki bütün qaralar çıxdı və Sərraf Qasıma əhsən dedi. Sonra Molla Hüseyn Naxçıvan məscidinin minarəsinə baxa-baxa, divardakı yazıları oxuya-oxuya Sərraf Qasıma dedi; Sənə bir neçə sualım var. əgər onları aça bilsən daha sənə heç bir sözüm yoxdur.
QIFILBƏND
Molla Hüseyn:
Məndən salam olsun Sərraf Qasıma,
Əzəl başdan qələm Lövhə nə yazdı?
Mən aşiqəm nə yazdı,
Hansı kanım nə yazdı?
Söylə kimin əmriylə
Qələm Lövhə nə yazdı?
Nə oldu mətləbi, nə oldu sözü,
Nə aşkar eylədi, daha nə yazdı?
Sərraf Qasım:
Məndən salam olsun Molla Hüseynə,
Əzəl, qələm Lövhə “Bismillah” yazdı.
Mən aşiqəm “Lah” yazdı,
Kərəm kanım “Lah” yazdı.
Haqqın əmriylə qələm
Lövhə “Bismillah” yazdı.
“Əşhədü ən” oldu mətləbi, sözü,
Aşkar “Lailahəilləllah” yazdı.
Molla Hüseyn:
Hansı əl Məhəmməd Rəsulullaha
Bəxş elədi, nə göndərdi pənaha?
Mən aşiqəm pənaha,
Pənah gətir pənaha.
Sığın öz mürşüdünə,
Bir sual ver pənaha.
Peyğəmbəri kim gətirdi dərgaha,
Mustafaya, xeyrul-şaha nə yazdı?
Sərraf Qasım:
Haqq əli Məhəmməd Rəsulullaha
Bəxş elədi, vəhy göndərdi pənaha.
Mən aşiqəm pənaha,
Pənah gətir pənaha.
Sığın öz mürşüdünə,
Bir cavab ver pənaha.
Peyğəmbəri haqq gətirdi dərgaha,
Xeyrul-şaha Quranı agah yazdı.
Molla Hüseyn:
Molla Hüseyn deyər neçə şaxəli
Bağın bağmanına kim dedi bəli?
Mən aşiq dedi bəli,
Öz könlüm dedi bəli.
Görün kimə inandı,
Xeyriyə dedi bəli.
Bəs kimin yerində Əlini Vəli,
Mövlam ərzə kahı-maha nə yazdı?
Sərraf Qasım:
Sərraf Qasım deyər on bir şaxəli
Bağın bağmanına haq dedi bəli.
Mən aşiq dedi bəli,
Öz könlüm dedi bəli.
Məhkəmədə inandı,
Xeyriyə dedi bəli.
Peyğənbər yerində Əlini Vəli
Mövlam kahı-maha Şirullah yazdı.
Söz tamam olandan sonra, Sərraf Qasım Mollaya dedi ki, mən bilmirdim ki, məni imtahan edəcəksən. Madam ki, belədir, mənim də sənə bir neçə sualım var. Molla razı oldu. Aldı Sərraf Qasım:
Sərraf Qasım:
Aləmi-ərvahda ismi-mübarək
Baqidə, saqidə hazır neçədir?
Mən aşiqəm neçə dür,
Neçə yaqut, neçə dür.
Nuri-Əhməd bağında
Talib bağman neçədir?
Sərraf olan desin neçə fazili
Ayeyi-Quranda yazır, neçədir?
Molla Hüseyn dedi sağol oğul, sözlərinin qiyməti yoxdu. O, biri xanəsində de, fikirləşib cavab verərəm. Söz çox uzandı, Molla cavab verə bilmədi. Molla qocaldığına görə sualda çaşdığını bildirdi. Sərraf Qasım suala özü cavab verdi:
Sərraf Qasım:
Aləmi-ərvahda ismi-mübarək
Baqidə, saqidə hazır on dörddür.
Mən aşiqəm on dörddür,
On dörd yaqut on dörddür.
Nuri-Əhməd bağında
Talib bağman on dörddür.
Sərraf olan deyər on dörd fazili
Ayeyi-Quranda yazır on dörddür.
Molla Hüseyn:
Neçə musafirin neçə nizamı
Neçədir onların Kövsərdə camı
Mən aşiq Kövsər camı
Doldur ver Kövsər camı
Səlsəbil çeşməsində
Neçədir Kövsər camı.
Neçənin arzusu, neçənin kamı,
Neçə pünhan, neçə aşkar, neçə sir.
Sərraf Qasım:
On dörd müsafirin, on dörd nizamı
On dörddür onların Kövsərdə camı.
Mən aşiq Kövsər camı
Doldur ver Kövsər camı
Səlsəbil çeşməsində
Ondörddür Kövsər camı.
On dördün arzusu, on dördün kamı
On dörd pünhan, on dörd aşkar, on dörd sir.
Bundan sonra Sərraf Qasım mollaya 14 məsum ilə bağlı daha bir düşündürücü sual ünvanlayır. (Şeirin bu xanəsi kitabda çapdan düşmüşdür). Molla Hüseyn onun bu sözünə də cavab tapa bilmir. Sərraf Qasım bu qıfılbəndə də özü cavab verir:
Sərraf Qasım:
Qışlaqlı Qasımam eylərəm əyan
Nur üstündə o, minayə daş qoyan
Mən aşiqəm daş qoyan,
Təməl qoyan, daş qoyan,
Ayə yazıb Quranda
Neçə eşqə daş qoyan.
Haq verib xəbərin var bircə qurban,
On dörd nəzir, on dörd ocaq, on dörd pir.
Sərraf Qasım sözünün axırıncı xanəsində öz adını doğma kəndinin adı ilə birləşdirdi ki, qoy aşıqlar onu həmişə Sərraf Qasım və Qışlaqlı Qasım kimi oxuculara tanıtsınlar. Molla da bilirdi ki, Sərraf Qasım Şahbuz rayonunun Aşaqı Qışlaq kəndindəndir. Oyudu ki, dedi oğul, yüksək adım-sanım var. Biz artıq yaxından tanış olduq. Məni el içində biabır etmə və bu sözləri qoyma dilə-ağıza düşsün. Sərraf Qasım baş üstə dedi.
Sərraf Qasım mollaya ünvanladığı cavabsız qalan suallarından birinə isə bu son sözü ilə cavab verdi:
Sərraf Qasım
AY ƏYƏR-ƏYƏR
İsmayıl Minada zibh olmasaydı,
Məkkə var olmazdı ay əyər-əyər
Mən aşiq ayə indi
Nə qalıb ayə indi
Natiqəm mən oxuram
Qurandan ayə indi.
Şin şövq ilə çalınanda sin-sinə
Əlif dal qəddini ay əyər-əyər.
Ərənlər pirində bazar salmasa
Məhəmməd meraca güzar salmasa
Mən aşiqəm salmasa
Bir ərzim var salmasa
Ağa min kəlmə danış
Min birdə de salmasa
Ərşə kürşə Əli nəzər salmasa
Yer təlatüm eylər ay əyər-əyər.
Sərraf Qasım deyər gözəl atası
Sey sabitdə verdi gözələ tası
Aşiq, gözəl atası
Verdi gözələ tası
Əyləşib məqamında
Odu gözəl atası.
İstəsə qaytarar gözəl atası
Günü günortadan ay əyər-əyər.
Söz tamama yetəndən sonra Molla Hüseynlə Sərraf Qasım sağollaşıb ayrıldılar.
* Qeyd edək ki, “Sərraf Qasım və Molla Hüseyn” dastanının müəllifi Sərraf Qasımın özü olmuşdur. Sərraf Qasım bu dastanı yazdıqdan sonra onu müəyyən aşıqlara paylamış və dastan digər aşıqların dilindən səslənməyə başlamışdır. Buna görə də bu dastanı digər aşıqların şəxsi arxivində görən bəzi tədqiqatçılar, səhvən bu dastanın həmin aşıqlar tərəfindən hazırlandığı qənaətinə gəlmiş və dastanın əslində Sərraf Qasım tərəfindən hazırlanması barədə məlumatsız olmuşlar.
