Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının həcmcə ən böyük növlərindən biri olan dastanlar mövzu və məzmunlarına görə iki növə bölünür: qəhrəmanlıq dastanları, məhəbbət dastanları. Məhəbbət dastanları sayca qəhrəmanlıq dastanlarından çoxdur. Bu dastanlarda əsas mövzu sevən gənclərin saf və təmiz məhəbbəti, düz ilqarı, vəfa və sədaqətdir. Məhəbbət dastanları bir-birini sevən gənclərin həyatlarında baş verən hadisələrdən bəhs edir. Çox zaman onlara yuxuda ikən buta verilir və bundan sonra qəhrəman haqq aşiqinə çevrilərək sevdiyi qızın dalınca yola düşür. Müxtəlif maneələrlə rastlaşan qəhrəman bəzən sevgilisinə qovuşsa da, bəzən buna nail ola bilmir. Dastan qəhrəmanları daha çox sazın və sözün gücü ilə qalib gəlirlər. Dastanlar yaranma yollarına görə fərqlənir. Bəzi dastanlar naməlum ozan-aşıqlar tərəfindən yaradılır.

Azərbaycan dastan yaradıcılığı tarixində yeni yaranmış kədərli və real bir məhəbbət dastanının müəllifi və iştirakçısı olan aşıq Sərraf Qasımın “Sərraf Qasım və Gəncə şəhəri” dastanı diqqətə layiq dastanlardandır. Azərbaycan dastan yaradıcılığı ənənələrinə uyğun olan və öz zənginliyi ilə başqa dastanlardan seçilən bu dastan, 3 ustadnamə ilə başlayır və mövzu baxımından qarışıq şəkildə iki hissəyə bölünür: Sərraf Qasımın Gəncəyə gəlişi və Gəncə şəhərinin vəsfi, Sərraf Qasımın Gəncədə yaşadığı nakam məhəbbət hekayəsi ("Sərraf və Hicran" dastanı).

Tərcümeyi-hal xarakterində olan bu irihəcmli dastanı Sərraf Qasım əsasən özünün Gəncədə oxuduğu təhsil illərinə və gənclik həyatına həsr etmişdir. Ona görə də bu dastanı tərcümeyi-hal dastanı da adlandırmaq olar. Dastan didaktik, əxlaqi mövzuda yazılmış üç ustadnamə ilə başlayır.
Məhəbbət dastanlarına xas olan yuxuda buta verilməsi burada da özünü göstərir. Dastanda Sərraf Qasımın Gəncəyə gəlməsi belə təsəvvür edilir ki, Sərraf Qasım yatır, yuxuda ona Gəncəyə gedib orada təhsil alması haqqında buta verilir. Yuxuda verilən butadan sonra Sərraf Qasım Gəncəyə gedir və imtahan verib Gəncədə yerləşən Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olur. Dastanın bu hissəsində Sərraf Qasım təhsil aldığı Gəncə şəhərini şəxsləndirir və onun Gəncə ilə poetik görüşü verilir.
Sərraf Qasımın Gəncədə yaşadığı nakam məhəbbət hekayəsi hissəsində klassik məhəbbət dastanlarımızda olduğu kimi, bu dastanda da Sərraf Qasımın tələbəlik illərində tələbə yoldaşı gəncəli qızı Hicranla olan sevgisi verilir. Məlumdur ki, bir sıra dastanlarımızda qoca qarılar yardımçı obraz kimi verilir. Sərraf Qasım da bu dastan süjeti ənənəsindən istifadə edir və sevdiyi Hicrana olan məhəbbətini bir namə ilə imanlı qarı vasitəsilə Hicrana çatdırır. Hicran məktubu oxuyub qarı vasitəsilə Sərraf Qasıma cavab göndərir. Bundan sonra dastanda Sərraf Qasımın Hicranla Gəncə bağında görüşləri verilir. Hər iki sevgilinin Gəncə bağında olan görüşləri sual-cavab tərzində olur. Bu görüşdə Sərraf Qasımla Hicran sevdalanıb əhdü-peyman bağlayırlar. Söz verirlər ki, ölənə qədər sevgilərinə sadiq qalsınlar. Sevgilisinin ona könül verib əhdü-peyman bağlaması Sərraf Qasımın sevdalı könlünə şadlıq gətirir.
Sərraf Qasımın sevgilisi Hicran və tələbə yoldaşları ilə Goygölə getmələri təsvir olunur. Bu hissədə Sərraf Qasım tələbə dostları qarşısında Göygölə və Kəpəz dağına şeirlər deyib onların tərifini verir. Sonra da sevgilisi Hicranla Göygölü və Kəpəz dağının ətəklərini seyrə çıxırlar. Dastanın bu hissəsi Sərraf Qasımın və sevgilisi Hicranın Kəpəz maralları haqqında şeir deyişmələri və Sərraf Qasımın Vətən haqqında söylədiyi şeirlərlə bəzədilmişdir. Bundan sonra dastanda Sərraf Qasımın institutdan tətilə çıxıb Naxçıvana, öz kəndi Qışlağa qayıtması təsvir olunur. Sərraf Qasım Qışlaqda sevgilisi Hicransız çox darıxır. Kədərini dağıtmaq üçün Təkəlik dağlarına seyrə çıxır. Hicransız darıxdığı üçün dağlar qoynunda bir namə yazır ki, sevgilisinə göndərsin:

 
Əfsanə, boş keçir günlərim, Hicran,
Ayrılıq çətindir, gəl deyir dağlar.
Sənsiz məni görüb dağlar içində,
Mənə sevin, şad ol, gül deyir dağlar.

Gen dərə, qoyunlu, quzulu çöllər,
Bir yanım Təkəlik, bir yanım göllər,
Bir yanım Zorbulaq, üstündə ellər,
Dilə gəlsin sazda tel deyir dağlar.

Sərraf Qasım məktubu tamamlayıb Gəncəyə sevgilisi Hicrana göndərir. Bir müddət keçir. Sərraf Qasım yay tətilini başa vurub beşinci kursu bitirmək üçün Gəncəyə yola düşür. Dərslər başlayır. Sərraf Qasım sevgilisi Hicranı dərsdə görmür. Beş gün ötür, Hicran yenə dərsdə görünmür. Sərraf Qasım bu nigarançılığa dözmür, tələbə yoldaşlarından Hicranın nə üçün dərsə gəlmədiyini soruşur. Yoldaşları bu suala sükutla cavab verir. Sərraf Qasımın bu sükutdan qəlbi qubarlanır. Aşığın bu halına acıyan qrup yoldaşları bildirirlər ki, tətil vaxtı Hicran iki qardaşları ilə birlikdə Göygölə istirahətə gedərkən yolda avtomobil qəzasında hər üçü həlak olublar. Sərraf Qasım bu xəbərdən bulud kimi dolur.
Dastanın bu hissəsi qəmli şeirlərlə zəngindir. Sərraf Qasım bu hissədə addımbaşı sevgilisi Hicranın ölümündən doğan sarsıntı və kədərini ifadə etmək üçün gah dünyanı, gah da Gəncəni məzəmmət edir. Bu məzəmmətlər incikliklə doludur.Bu qəmli gileylərdən sonra dastanda kədərli səhnələr davam edir. Sərraf Qasım tələbə yoldaşları ilə birlikdə Hicrangilə başsağlığına gedirlər. Qapıda onları Hicranın anası Cahan ana qarşılayır. Dastanın bu məqamında Sərraf Qasımın və Cahan ananın dilindən verilən şeir nümunələri süjetin sentimental üslubunu artırır.
Dastan bununla bitmir. Sərraf Qasım dastana xeyli əlavələr edib yeni süjetlər salır və şeir nümunələri verir. Bu dastan çağdaş Azərbaycan dastan yaradıcılığında orijinal və yenidir. Çünki çağdaş Azərbaycan aşıqlarının dastan yaradıcılığında tərcümeyi-hal dastanına rast gəlmirik. Bu cəhətdən dastanı aşıq yaradıcılığı sahəsində yeni yaradıcılıq uğuru kimi qiymətləndirmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, “SƏRRAF QASIM və GƏNCƏ ŞƏHƏRİ” dastanının professor Əsgər Qədimovun mülahizələri əsasında hazırlanmışdır.