Những điều cần biết về CHỨNG ĐI TIỂU RA MÁU

Bác sĩ ĐẶNG PHÚ ÂN, M.D.

Trưởng Khối Huấn Luyện Hậu Đại Học,

Hội Y Sĩ Việt Nam tại Canada

“Bác sĩ ơi, tôi đi tiểu ra máu - Sợ quá bác sĩ ơi, có sao không bác sĩ?. Đó là một câu hỏi thường gặp tại phòng khám. Bệnh nhân hốt hoảng và miệng nói run run .

Thầy thuốc đã trấn an bệnh nhân và bắt đầu bằng những câu hỏi cần thiết về bệnh sử rồi thăm khám để chẩn bệnh. Sau đó, thầy thuốc đã cho làm các xét nghiệm cần thiết để có một định bệnh chắc chắn và quyết định một phương pháp trị liệu cho đúng mức và cấp thời.

Xin theo dõi các vấn đề được đặt ra trước một trường hợp đi tiểu ra “màu đỏ” này.

Cần xác định đúng là tiểu ra máu

Trước hết phải xét đoán có đúng thực là máu trong nước tiểu hay không?

Thầy thuốc đề nghị bệnh nhân đi tiểu vào một cái ly và xem màu sắc thật sự của nước tiểu:

- Đỏ giống hệt máu tươi và có cục máu? - Hay màu nước tiểu chỉ hơi hồng nhạt?

Những điều cần biết về CHỨNG ĐI TIỂU RA MÁU

Khi hỏi bệnh sử cần phân biệt: Những hiện tượng chảy máu ở các cơ quan lân cận khác, thí dụ kinh nguyệt ở âm đạo dính vào nước tiểu.

Cần phải biết những trường hợp nước tiểu có màu sắc giống như máu khi dung một số thức ăn như củ cải đỏ, thuốc xổ có chất phenolphtalein, thuốc Péniciilune đôi khi...

Muốn cho chắc chắn phải xét nghiệm sinh hoá nước tiểu, nhanh nhất và thực hành nhất là thử bằng que thử nước tiểu (dipstick) tại chỗ cho biết đó là máu (do hồng cầu) hay chỉ do sắc tố Hémoglobine của máu (mà không có hồng cầu) hay các chất hoá học (thuốc đã uống) hay các thức ăn…

Một khi đã chắc chắn tiểu ra máu rồi: Có thể là tiểu ra máu đại thể (gross hematuria) nghĩa là nước tiểu có màu máu thật sự và đôi khi rõ hơn là có cục máu, hoặc là tiểu ra máu vi thể (micro- scopic hematuria): nước tiểu vẫn trong và chỉ khi thử nghiệm nước tiểu mới thấy có hồng cầu. Thầy thuốc cũng có thể tạm thời có một ý tưởng về vị trí tiểu ra máu từ đâu?

Bệnh nhân có thể đi tiểu vào 3 cái ly:

. Nếu đỏ ngay từ ly đầu: thường là chảy máu tại niệu đạo (urethra), ống thoát tiểu đi từ bọng đái tới lổ thoát tiểu.

. Nếu đỏ ở ly cuối (số 3): thường là chảy máu tại bọng đái.

. Nếu đỏ ở cả 3 ly: chảy máu từ thận, niệu quản (ureter)

Tuy nhiên cần chú ý: Nếu chảy máu nặng và nhiều thì thông thường thấy máu ở cả 3 ly, thí dụ bướu bọng đái nếu chảy máu nhiều thì cả 3 ly cùng đỏ.

1 - Nhiễm trùng đường tiểu

- Thường xảy ra ở phái nữ (Theo một thống kê ở Bắc Mỹ: 20%-30% phụ nữ có thể có ít nhất một lần nhiễm trùng đường tiểu, lý do là niệu đạo của phái nữ ngắn hơn phái nam (nữ: 3 tới 4 cm), nên vi trùng rất dễ tấn công vào bọng đái và có thể đi ngược chiều lên thận. Từ 2 tới 3% phụ nữ ở tuổi sinh sản, có thể bị một lần viêm bọng đái mỗi năm.

Bệnh nhân cảm thấy đau, buốt khi đi tiểu, mắc tiểu luôn, nước tiểu có thể đục và có máu.

Nhiễm trùng đường tiểu trên (viêm bể thận - thận (pyelonephritis), nếu nhiễm trùng đi ngược chiều lên thận hay vì tắc nghẽn ở niệu quản, thí dụ trường hợp các đàn bà mang thai hay bị nhiễm trùng bể thận-thận với tình trạng nóng sốt và đau hông lưng - nước tiểu đục hay có máu.

2 - Sỏi đường tiểu

Các tinh thể chất khoáng trong nước tiểu, có thể tích tụ và tạo ra các viên sỏi hoặc ở thận, ở niệu quản hoặc ở bọng đái.

Bình thường sỏi không gây ra triệu chứng, chỉ khi nào sỏi bị di động nhiều, hay bị tắc nghẽn trên đường niệu: bể thận, niệu quản, kèm theo nhiễm trùng niệu với sự căng phình ở trên thận mới gây cơn đau lưng đôi khi rất dữ dội (cơn đau bão thận) và có thể đi tiểu ra máu.

3 - Bướu đường tiểu

- Bướu ở thận: có thể lành tính như bướu nang thũng (cyst) ít gây nên tiểu ra máu ngoại trừ bướu đa nang thũng (polycystic Kidney) hoặc ung thư thận có thể nhiều khi không có triệu chứng gì (không đau đớn, khám không thấy u) nhưng chỉ phát hiện nhờ nước tiểu có máu, hoặc bằng X quang, siêu âm hay CT Scan.

- Bướu bọng đái: đái ra máu là triệu chứng quan trọng nhất, gặp từ 80%-90% các trường hợp ung thư bọng đái. Có thể là đái ra máu cuối bãi, nhưng thông thường là đáI ra máu toàn bãi (từ đầu tới cuối). Rất ít khi đái ra máu ở dạng vi thể, ung thư bọng đái, thường xảy ra ở người hút thuốc lá hay làm việc với các hoá chất….

Thường định bệnh bằng siêu âm, hay soi bọng đái tìm tế bào ung thư trong nước tiểu.

- Bướu tiền liệt tuyến (Prostatic tumor): xảy ra ở phái nam ngoài 60 tuổi.

. Bướu lành tiền liệt tuyến (85% phái nam giữa 60-70 tuổi), với triệu chứng khi đi tiểu khó, nhiều

Những nguyên nhân nào có thể gây ra tiểu ra máu?

. Bướu lành tiền liệt tuyến (85% phái nam giữa 60-70 tuổi), với triệu chứng khi đi tiểu khó, nhiều khi phải rặn, nhiều khi đái són và tiểu nhiều vào ban đêm.

Chỉ khi nào bướu lớn, trương nở và dễ dàng đái ra máu có thể làm bí tiểu. Định bệnh bằng thăm khám hậu môn, soi bọng đái, siêu âm.

. Ung thư tiền liệt tuyến (ở tuổi trên 70) nhiều khi không có triệu chứng, ít đái khó hơn bướu lành và rất hiếm khi bị bí tiểu hay đái ra máu. Định bệnh bằng thăm khám hậu môn bằng ngón tay (digital prostatic examination) xét nghiệm PSA (Prostatic specific Antigen) trong máu.

Siêu âm và sinh thiết tiền liệt tuyến nếu cần xác định…

4 - Chấn thương: đường tiểu từ thận, tới bọng đái, niệu đạo đều có thể làm cho tiểu ra máu. Khi bị thương do té ngã, đụng xe, v.v…

5 - Bệnh viêm cầu thận: (kinh niên hay cấp tính) (Chronic, acute glomerulo nephritis) do biến chứng của một số tình trạng nhiễm trùng (Streptococcus hay một số bệnh kinh niên về bệnh miễn nhiễm…; cao máu, tiểu đường v.v…

Tiểu ra máu thường là vi thể, nước tiểu không đỏ, nhưng khi làm xét nghiệm có rất nhiều hồng cầu, bệnh nhân có thể phù mắt, phù chân…

6 - Ngoài ra tiểu ra máu có thể thấy ở một số trường hợp gây nên bởi việc dùng các thuốc kháng đông máu như: heparin, coumadin (warfarin), hay aspirine…. cũng có thể gây nên bởi một số bệnh loãng máu bẩm sinh vì thiếu các yếu tố làm đông máu di truyền (bệnh hemophilia, bệnh Von Willebrand).

7 - Những trường hợp tập thể thao, vận động các bắp thịt quá độ, cũng có thể gây ra đi tiểu máu (phần lớn là tiểu ra máu vi thể và ở phái nam nhiều hơn phái nữ)

Những triệu chứng nào thường xuất hiện khi tiểu ra máu?

Nói một cách tổng quát, khi đến khám thầy thuốc, để định bệnh môt cách chính xác, thầy thuốc có thể:

1 - Xét nghiệm nước tiểu ngay tại phòng khám với que thử nước tiểu để xác định đúng là có phải tiểu ra máu hay không?

2 - Hỏi bệnh sử của bệnh nhân hay các tiền căn của gia đình về các bệnh liên quan tới thận, bọng đái, các bệnh rối loạn về đông máu.

- bệnh nhân có đang trong thời kỳ kinh nguyệt không? có ở trong thai kỳ không? (nếu là phái nữ)

- gần đây có tập luyện thể thao, vận động các bắp thịt quá mức không? có bị các chấn thương do té ngã hay bị đánh đâp ở lưng, ở bụng không?

- hỏi các dược phẩm đang dung để chữa bệnh.

3 - Hỏi các triệu chứng khác đi kèm theo việc đi tiểu ra máu

- Có nóng sốt không?

- Có đi tiểu vặt, buốt rát, tiểu đau không?

- Có đi tiểu són, đã hết tiểu rồi vẫn còn nước tiểu són ra quần không?

- Nước tiểu có sạn như những hạt cát không?

- Có bị phù mắt, phù chân không?

4 - Để thăm khám, thầy thuốc sẽ: cần xem có xuống cân không?

Đo nhiệt độ, lấy áp huyết (kiểm soát có bệnh huyết áp cao không?)

Khám sau lưng, vùng thận hai bên: có đau không? Khám bụng dưới có đau, có khối u không?

Đối với phụ nữ: nhiều khi phải thăm khám hốc chậu.

Bộ phận Niệu sinh dục phái Nữ

Phái nam: phải thăm khám tiền liệt tuyến (prostate) với ngón tay trỏ xem có lớn không, có nhân cứng do ung thư không?

Làm thế nào xác định rõ được nguyên nhân

và thẩm định mức độ nặng nhẹ?

Có vi trùng không? nếu cần phải cấy nước tiểu để xác định vi trùng gây ra nhiễm trùng niệu (bọng đái, thận).

- Soi bọng đái (cystoscopy) để phát giác những trường hợp viêm bọng đái, sỏi bọng đái, loại urat không thấy qua X quang, đặc biệt ung thư bọng đái hay xác định chảy máu từ trên thận bên nào (phải hay trái) qua dấu hiệu nước tiểu máu phun ra từ hai lỗ niệu quản trong bọng đái.

Chụp cắt lớp vi tính (CT Scan - computertomography scan) hoặc MRI (Magnetic resonance imaging) để thám sát từng lớp của hệ thống tiết niệu (thận, bọng đái, niệu quản) để xác định các khối

Nếu tất cả các xét nghiệm thẩm định đều bình thường

(âm tính) thì sao?

Theo kinh nghiệm và các tài liệu nghiên cứu của các chuyên gia tiết niệu, tình trạng tiểu ra máu, nhất là tiểu ra máu vi thể ở những bệnh nhân hoàn toàn vô triệu chứng, thăm khám lâm sàng và xét nghiệm cận lâm sàng (X quang, siêu âm, CT Scan, soi bọng đái v.v…) tất cả đều âm tính cũng thường gặp và các chuyên gia tiết niệu xếp các loại tiểu ra máu đó vào loại tiểu ra máu không rõ nguyên nhân (essential hematuria).

Đối với những trường hợp tiểu ra máu không rõ nguyên nhân này cần phải được theo dõi hàng năm, ít nhất xét nghiệm sinh hoá và tế bào của nước tiểu (urinary cytology) một năm một lần.

Chỉ ngừng xét nghiệm nước tiểu nếu hai lần liên tục âm tính. Nếu vẫn thấy máu đều đều trong nước tiểu, bệnh nhân cần phải được thám sát lại bằng soi bọng đái và chụp hình X quang hay siêu âm hay CT Scan.

Tiểu ra máu được chữa trị thế nào?

Chữa trị tiểu ra máu là chữa trị tùy theo các nguyên nhân:

a - Chữa trị nhiễm trùng niệu: Phần lớn là loại vi trùng E.Coli trị liệu với Fosfomycine (Monurol) chỉ cần uống một viên khi mới bị, hoặc Nitrofurantoine(Macrodantin) hoặc Septra DS hoặc Ciprofloxacin.

Thầy thuốc sẽ chữa trị tuỳ theo kết quả cấy vi trùng.

Nếu có biến chứng viêm bồn thận, viêm thận cấp tính, nóng lạnh dữ dội (AcutePyelonephri- tis), nhiều khi bệnh nhân phải nhập viện để được truyền thuốc kháng sinh hữu hiệu.

b - Chữa trị sỏi niệu:

. nếu sạn nhỏ dưới 5mm có thể tự tiểu ra được, sau khi uống nước nhiều, đi bộ hay chạy tập thể dục (trên

50% thành công) . nếu sạn lớn hơn có thể:

- điều trị bằng thủ thuật: nhờ các phương pháp làm tan sạn ngoài cơ thể, phương pháp dùng máy bắn bằng chấn động sóng xuyên qua da làm tan sạn thành từng mảnh nhỏ, từ từ sẽ ra.

Những lời khuyên thực tiễn

- Nếu đi tiểu ra máu, nên đi thăm khám thầy thuốc để được định bệnh sớm.

- Nói chung:

Kết luận

Tiểu ra máu là một triệu chứng khá thông thường, có thể đi từ những trường hợp nhẹ, nhiều khi không có nguyên nhân rõ ràng và vô hại. Nhưng cũng có những trường hợp nặng hơn cần phải khám phá sớm như ung thư các phần của đường niệu (nhất là thận, bọng đái) hoặc sỏi thận, sỏi bọng đái làm tắc nghẽn nước tiểu và phá huỷ thận. Nếu để lâu đi tiểu ra máu, một biến chứng có thể xảy ra là hoặc ung thư lan rộng, suy thận, thiếu máu…làm giảm sức lực mau chóng và rất ảnh hưởng tới sự sinh tồn.

Ngày nay, với các tiến bộ khoa học, các phương pháp thám sát cận lâm sàng tinh vi làm cho việc định bệnh được rất chính xác và nhanh chóng. Các phương pháp trị liệu mới rất có kết quả. Một lời khuyên sau cùng là xin quý vị nên đi khám bệnh thường xuyên và định kỳ, thường niên nơi thầy thuốc gia đình để phát giác sớm những trường hợp tiểu ra máu âm thầm. Quý vị sẽ có một đời sống với sức khoẻ đảm bảo và trường thọ.

Bác Sĩ ĐẶNG PHÚ ÂN, M.D.

Tài liệu tham khảo

1/ American Urological Association , http://www. auanet.org/education auauniversity Retrieved 201911-25.

2/ Bertrand Dufour / Guide pratique d’urologie. Edition de Masson / 2012 2/ Cohen, Robert A, Brow:

“Clinical practice. Microscopic heamaturia” The New England Journal of Medicine. 2018-0605 / 348.

3 / Harvard Health Publications. “Hematuria” Mediccally reviewed.

The last updated on September 1, 2020.

4/ Kaplan, Dama, MD, PhD., Kohn, Taylor: “Urologic Emergencies: Gross hematuria with clot retention”. American Urological Association. Retrieved 2019-12-11.

5/ McAninch, Jack W., Lue, Tom: Smith & Tanagho’s General Urology ( thirteenth edition ), chapter 3: “Symp- toms of disorders of the genitory tract”.

6/ Merriam Webster / Definition of hematuria. http://merriam-webster.com /dictionary/ hematuria / Retrieved 2019-11-25.