Absyda – zazwyczaj półkoliste lub półeliptyczne w planie pomieszczenie zamykające nawę świątyni lub prezbiterium świątyni.
Amfilada – usytuowanie kilku pomieszczeń (sale, pokoje) jedno po drugim, połączonych ze sobą przejściami w jednej osi, na przestrzał.
Archiwolta – dekoracyjny łuk na czole arkady w otworach wejściowych (drzwi, bramy) lub okiennych, profilowany lub pokryty ornamentem, ułożony z ozdobnej cegły, wykuty w kamieniu lub wykonywany w stiuku lub tynku.
Arkada – element architektoniczny składający się z dwóch podpór(słupy, kolumny, filary) połączonych u góry łukiem. W architekturze występuje pojedynczo lub w rzędach, tworząc wówczas istotny element wielu budowli (dziedzińce lub krużganki arkadowe, loggie, galerie, kolumnady).
Attyka – balustrada lub ścianka usytuowana ponad najwyższym (koronującym) gzymsem budynku, wieńcząca elewację oraz zasłaniająca niskie poddasze lub połacie dachu całego budynku czy też jego części.
Boniowanie – dekoracyjne wykończenie lica muru kamiennego lub jego naśladownictwo wykonane w tynku. Zaakcentowanie profilami zewnętrznych krawędzi prostokątnych ciosów kamiennych oraz utworzenie efektownych podziałów pionowych i poziomych.
Kampanila – wolnostojąca dzwonnica zbudowana obok budynku kościoła.. Rozwiązanie szeroko stosowane we wczesnym chrześcijaństwie we Włoszech.
Cokół – najniższa nadziemna część budynku, często wysunięty lub cofnięty w stosunku do wyższych partii muru, stanowiący jego podstawę konstrukcyjną.
Dach mansardowy – łamany, zbudowany z dwóch oddzielonych od siebie gzymsem powierzchni połaci dachowych. Może być dwu lub czterospadowy.
Dach namiotowy – dach o trójkątnych połaciach zbiegających się w jednym wierzchołku. Szczególną odmianą takiego dachu jest pokrycie stożkowe.
Dach pulpitowy – jednospadowy. Dach o jednostronnie nachylonej połaci.
Eklektyzm – kierunek w architekturze polegający na łączeniu w jednej budowli w swobodny sposób, często niezgodnych ze sobą elementów różnych stylów.
Empora – galeria wsparta na filarach, kolumnach lub wspornikach, stosowana głównie w budownictwie sakralnym w celu powiększenia powierzchni użytkowej obiektu.
Epitafium – ozdobna tablica dla uczczenia pamięci zmarłego, umieszczana na ścianach lub filarach świątyni, zawierająca napis lub jego portret oraz odpowiednie symbole i atrybuty.
Fasada – główna, frontowa elewacja budynku wyróżniająca się od pozostałych bogatszą dekoracją i kompozycją architektoniczną.
Filar – pionowa podpora, spełniająca taką samą rolę jak kolumna, wykonana z kamienia, cegły lub betonu i mająca przekrój wieloboczny.
Fronton – w architekturze klasycznej niski trójkątny szczyt nad portykiem, który ograniczały boczne krawędzie dachu dwuspadowego. Wewnętrzne pole frontonu jest gładkie, natomiast wypełnione dekoracją rzeźbiarską nosi nazwę tympanonu. Stosowany jest także jako dekoracyjne zwieńczenie obramowań okiennych, drzwiowych oraz portali i ołtarzy. W architekturze nowożytnej spotyka się frontony stanowiące wycinek okręgu, półowalne, przerywane i łamane.
Gzyms – element architektoniczny w postaci profilowanej listwy wystającej z lica muru, która stanowi ochronę budowli przed ściekającą wodą deszczową. Często też pełni funkcję ozdobną., może być pojedynczy lub złożony z kilku listew z dodatkowymi ozdobami.
Hełm – bogato ukształtowane zwieńczenie wieży lub latarni, zwykle pokryte blachą, a także dachówką czy też gontem. W architekturze średniowiecznej hełmy najczęściej miały formę smukłego ostrosłupa lub stożka. Hełmy późnogotyckie były często rozczłonkowane za pomocą mniejszych wieżyczek lub sterczyn. W renesansie upodobnił się do brył geometrycznych, a w baroku hełmy przyjęły formy baniaste, cebulaste lub gruszkowate, często zdobione latarniami oraz galeryjkami.
Herb – oznaka osoby, rodu, związku, miasta, prowincji lub państwa, ustalona według określonych zasad. Często stosowany jako element dekoracyjny, występujący na elewacjach i we wnętrzach budynków, na tablicach erekcyjnych, pamiątkowych, na nagrobkach i epitafiach.
Kalenica – górna pozioma krawędź dachu, na styku płaszczyzn połaci dachu (grzbiet dachu).
Kapitel (głowica) – górna, wydzielona i plastycznie ukształtowana część kolumny.
Kartusz herbowy – wydzielona płaszczyzna, przeznaczona do umieszczenia na niej inskrypcji, emblematu lub herbu. Obramienie kartusza często przypomina zwój. Jako motyw dekoracyjny szeroko stosowany był w sztuce baroku, zarówno w architekturze jak i grafice.
Kopuła – sklepienie zamknięte o kształcie czaszy budowane nad pomieszczeniami o planie kwadratowym, wielobocznym lub okrągłym.
Kruchta – przedsionek kościoła usytuowany przed głównym wejściem, rzadziej także przed bocznym wejściem do nawy lub zakrystii. Kruchta to także wyodrębnione pomieszczenie wewnątrz świątyni, zwykle pod chórem muzycznym lub w dolnej kondygnacji wieży stojącej na osi fasady.
Krużganek – długi ganek usytuowany wzdłuż zewnętrznej ściany budynku, zazwyczaj obiegającej dziedziniec z jednej bądź kilku kondygnacjach, przykrytych stropem lub sklepieniem krzyżowym, na zewnątrz otwarty arkadami filarowymi lub kolumnowymi. Pełni funkcje komunikacyjne, łącząc ze sobą usytuowane wzdłuż niego pomieszczenia.
Krypta - podziemny, sklepiony korytarz, komora grobowa lub podziemie kościoła, mieszczące relikwie lub grób świętego, a także miejsce pochówku dostojników duchownych i świeckich.
Latarnia – nadbudówka w postaci okrągłej lub wielobocznej wieżyczki, wieńcząca dach lub kopułę, przykryta odrębnym hełmem oraz mająca wiele okien na swym obwodzie, stosowana do oświetlenia wnętrza światłem dziennym doprowadzonym od góry.
Lizena – pionowy, płaski bas wystający z lica ściany, różniący się od pilastra brakiem bazy i głowicy. Stosowany w celu podziału powierzchni elewacji budynku lub ścian pomieszczeń.
Lukarna – niewielkie okienko na dachu, często otoczone ozdobnym obramieniem. Stosowana była już w okresie gotyku i renesansu, najpowszechniej jednak występuje w architekturze barokowej oraz rokoka, głównie w mansardowych dachach budowli pałacowych i kamienic mieszczańskich.
Maswerk – gotycki element dekoracyjny, kuty na przestrzał w kamieniu lub wykonany z cegły, komponowany przeważnie z odcinków łuku i laskowań. Pierwotnie wypełniał głównie przestrzeń pod łukiem łączącym bliźniacze otwory okienne, później służył do podziału ściany, wypełniania balustrad itp. Rzeźbiony w drewnie występuje często w ołtarzach oraz meblarstwie gotyckim.
Mauzoleum – okazały monumentalny grobowiec, zazwyczaj jest to bogato zdobiona budowla wolnostojąca.
Orientowanie – ustawienie budynku na osi wschód – zachód. Kościół zorientowany ma prezbiterium zwrócone na wschód.
Pilaster – płaski filar przyścienny, pełniący funkcję podpory lub elementu dekoracyjnego podziału powierzchni ściany. Stosowany także jako element obramienia otworów drzwiowych, okiennych i bram. Składa się z głowicy, trzonów oraz bazy lub cokołu.
Portal – architektoniczno-rzeźbiarskie obramienie otworu drzwiowego z zastosowaniem form danego stylu architektonicznego.
Portyk – zewnętrzna, jedno lub dwukondygnacyjna, wysunięta ku przodowi albo wgłębiona część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony i mająca tu kolumnadę lub szereg słupów, często zwieńczona trójkątnym frontonem. Funkcją portyku jest osłona wejścia do budynku.
Putto – motyw dekoracyjny przedstawiający uskrzydloną postać dziecka, aniołek.
Prezbiterium – część przeznaczona dla duchowieństwa w świątyniach chrześcijańskich, mieszcząca ołtarz główny i stalle. Zwykle sytuowana na przedłużeniu nawy głównej, najczęściej od wschodu. Od części świątyni przeznaczonej dla wiernych bywa wyodrębnione lekkim podwyższeniem podłogi, balustradą i łukiem tęczowym.
Przypora – skarpa; pionowy element konstrukcyjny w postaci przyściennego filara o boku zewnętrznym ukośnie ściętym. Jej zadaniem jest wzmocnienie ściany budynku lub wolnostojącego muru oraz przenoszenie ciężaru sklepień budowli na podłoże. Jest podstawowym elementem konstrukcji filarowo-skarpowej, charakterystycznej dla architektury gotyckiej.
Ryzalit – fragment budynku wysunięty z lica elewacji ku przodowi na całej jej wysokości, stanowiący jego ograniczoną część.
Sklepienie gwiaździste – powstałe z rozwinięcia sklepienia krzyżowo-żebrowego lub żaglowego przez taki podział kozubka żebrami przekątnymi i przyczepnymi, że powstaje rysunek gwiazdy. Późnogotyckie sklepienia gwiaździste mają często tzw. żebro wiodące, przebiegające przez całą długość wnętrza.
Sklepienie kolebkowe – sklepienie o kształcie połowy walca (czasami zakreślone także po innej krzywiźnie). Sklepienia takie często wzmacniano gurtami, czyli łękami przebiegającymi między filarami. Powszechnie stosowane w architekturze romańskiej.
Sklepienie krzyżowe – powstające z przenikania się dwóch sklepień kolebkowych ustawionych prostopadle i zestawione z czterech kozubków. Całość obciążeń tego sklepienia przenosi się na punkty nasadowe narożników lub na narożne filary. Powszechnie stosowano je w budownictwie romańskim.
Sklepienie krzyżowo-żebrowe – odmiana sklepienia żebrowego o czterech gurtach i dwóch żebrach po przekątnej, w których elementami przenoszącymi obciążenia są właśnie żebra.
Sklepienie sieciowe – sklepienie w kształcie sklepienia kolebkowego z lunetami, czyli o żebrach przecinających się ukośnie, równolegle lub krzywolinijnie, co nadaje mu kształt sieci.
Spływ wolutowy (woluta, ślimacznica) – element architektoniczny i motyw ornamentalny w kształcie spirali lub zwoju, niekiedy przybiera formę esownicy, której szczególną formą są spływy wolutowe wypełniające przestrzeń narożną pomiędzy węższą i szerszą kondygnacją fasady.
Stalle – bogato zdobione drewniane lub kamienne ławy ustawiane pod ścianami prezbiterium, przeznaczone dla uczestniczącego w nabożeństwach duchowieństwa.
Stiuk – materiał zdobniczy w postaci szlachetnego tynku nakładanego na ściany i inne elementy architektoniczne we wnętrzach. Swym wyglądem i fakturą przypomina marmur lub inny kamień, a jego zewnętrzna warstwa jest wykonana z wapna, pyłu marmurowego, gipsu alabastrowego i kleju kostnego z domieszką różnych barwników. Warstwa ta po wyschnięciu jest dokładnie szlifowana i polerowana.
Sygnaturka – mała wieżyczka umieszczana na dachu kościoła, zwykle nad prezbiterium lub nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu. Wewnątrz umieszczano mały dzwon kościelny o takiej samej nazwie.
Szachulec – mieszanka gliny z sieczką, trocinami lub wiórami zarzucana na plecionkę z witek lub trzciny, co w efekcie daje wizerunek otynkowanego zazwyczaj na biało budynku poprzecinanego ciemnymi od dziegciu belkami konstrukcji, ułożonymi w kratownicę z ukośnymi wspornikami.
Tęcza – otwór w ścianie usytuowanej na granicy nawy głównej i prezbiterium, przesklepiony niekiedy łukiem, noszącym nazwę tęczowego. W kościołach gotyckich często umieszczano w nim poziomą belkę drewnianą, zwaną tęczową, na której ustawiano krucyfiks oraz figury świętych.
Trakt – w architekturze ciąg pomieszczeń, znajdujących się na jednej osi, najczęściej równoległej do osi podłużnej budynku. Ze względu na trudność oświetlenia nie stosuje się więcej niż trzy trakty. Szczególną postacią traktu jest amfilada.
Westybul – obszerny, reprezentacyjny hall stanowiący zazwyczaj połączenie głównego wejścia z salą balową, zebrań, widowiskową lub koncertową.
Wole oko – niewielkie okrągłe, półokrągłe lub owalne okno, otoczone zazwyczaj ozdobnym obramieniem, umieszczane dawniej w górnych kondygnacjach budynku, frontonach, nad oknami i drzwiami, a czasami także we wnętrzach w celu ich doświetlenia.
Wykusz – fragment budynku o rzucie poziomym prostokąta, wieloboku lub części koła, wystający z lica ściany zewnętrznej, nadwieszony powyżej parteru na wysokości jednej lub kilku kondygnacji.
Zakrystia – pomieszczenie boczne w kościele, przylegające do prezbiterium i połączone z nim przejściem, przeznaczone jest do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych.
Zwornik – szczytowy kliniec łuku lub niektórych typów sklepień, często bogato profilowany i zdobiony. Wykonywany z ceramiki lub kamienia.