Aleksandra Kuź [ Poznań] : Pamięć o wielkopolskich kamieniach na szaniec z lat 1918/1919

[Recenzja publikacji : Mogiły powstańców wielkopolskich poległych i zmarłych w czasie walk powstańczych 1918/1919 .Pod redakcją Zdzisława Kościańskiego i Zenona Wartla. Poznań 2002, Wydawca: Zarząd Główny Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 w Poznaniu , Druk: Opalgraf Opalenica , ss. 98].

84 lata temu powstańcy wielkopolscy poszli do boju zgodnie ze słowami Juliusza Słowackiego: „ A kiedy trzeba , na śmierć idą po kolei / jak kamienie przez Boga rzucone na szaniec „ . Dzisiaj, kiedy mieszkamy w wolnym polskim domu ojczystym i mamy suwerenny polski rząd , nadszedł czas refleksji oraz spłacenia długu moralnego wobec bojowników wolności Polski. Okażmy cześć tym, którzy wolności nie doczekali i zadbajmy troskliwie o ich pamięć. Jesteśmy narodem, który w sposób szczególny winien kultywować pamięć o poległych i zmarłych z ran bohaterach i dla których potrzeba obowiązkowej i pieczołowitej opieki nad mogiłami. Taka opieka winna być zakorzeniona głęboko w naszych umysłach i sercach. To przecież część naszej kultury i świadectwo naszej przynależności do świata kultury chrześcijańskiej.

Po raz pierwszy po II wojnie światowej podjęto się trudu zebrania powstańczych mogił. Dbać o groby bohaterów narodowych można tylko wtedy, gdy wiadomo, gdzie się znajdują i które nimi są. Pod redakcją działaczy Komisji Historycznej Zarządu Głównego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919: dr. Zdzisława Kościańskiego i dr. Zenona Wartla ukazała się pozycja „ Mogiły powstańców wielkopolskich poległych i zmarłych w czasie walk powstańczych 1918/1919 „ Książka ta zwraca nam wszystkim uwagę na fakt że, chociaż od Powstania minęło już 84 lata , nie możemy zapomnieć o tych niemych zabytkach historii, które są przecież naszym dziedzictwem a jego duchową częścią są prochy naszych żołnierzy zaznaczone bohaterstwem i męczeństwem. Jak napisał w przemowie prezes Zarządu Głównego Towarzystwa Stefan Barłóg : „niniejsze opracowanie ma na celu : wykazanie aktualnego stanu mogił powstańczych z roku 1918-1919 „oraz ”zainspirowanie opieki nad tymi mogiłami , godnej uczestników zwycięskiego czynu niepodległościowego”. Ponadto stwierdził, że zawarte w opracowaniu informacje wpłyną na kontynuację tradycji związanej z Powstaniem Wielkopolskim, zwłaszcza przez najmłodsze pokolenie.

Próbę opracowania i zinwentaryzowania wszystkich istniejących grobów poległych i zmarłych z ran uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 podjęto już w okresie II Rzeczypospolitej. Znaczącą rolę w badaniach nad czynem zbrojnym przeciwko pruskiemu zaborcy wyznaczał Referat Historyczny przy Dowództwie Okręgu Korpusu Nr VII w Poznaniu. Lista strat Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 opracowana przez kierownika referatu Tadeusza Jabłońskiego zawierała 1741 nazwisk z czego przy blisko 1200 osobach podano wówczas miejsce pochówku. Czas II wojny światowej, zmiany ekshumacyjne czy też likwidacje cmentarzy i miejsc pochówku spowodowały, że nasza wiedza jest w tym zakresie jeszcze mniejsza niż w 1936 roku.

Wiedzę dotyczącą mogił poległych powstańców wydatnie poszerzają odpowiedzi, które nadeszły po wezwaniu „Gazety Wyborczej„ , Marszałka Wielkopolski Stefana Mikołajczaka i Jego Eminencji Biskupa Zdzisława Fortuniaka ze stycznia 2002 roku, skierowanym do parafii oraz miast i gmin naszego regionu.

W nadesłanych listach przedstawione zostały informacje o wielu istniejących dzisiaj grobach powstańców. Ich treść analizował zespół pracowników Archiwum Państwowego w Poznaniu. Potwierdzono istnienie wielu mogił powstańczych, które ujęte zostały w opracowanej przed wojną dokumentacji grobownictwa wojskowego. Znacznie poszerzono listę poległych Powstańców Wielkopolskich znaną z publikacji z 1936 roku. Nadeszło ponad sto odpowiedzi, w tym 27 z parafii diecezji poznańskiej, 79 od burmistrzów i wójtów województwa wielkopolskiego oraz z kół Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919.

Jak piszą redaktorzy -Z. Kościański i Z. Wartel - ”wszystkie pisma cechuje wielkie zrozumienie potrzeby działania na rzecz zachowania pamięci, o tych, którzy poświęcili życie dla Polski, szczególnie dla Ziemi Wielkopolskiej. Listy przedstawicieli lokalnych władz kościelnych i samorządowych ukazują jednocześnie, jak głęboko utrwaliła się troska o groby i pomniki powstańcze. Przede wszystkim dają one dowód, że nie są to groby zapomniane. Wielu autorów listów nadmienia, że przedstawienie informacji o mogiłach powstańczych, jest dla nich zadaniem bardzo prostym, gdyż opieka nad nimi jest sprawą codzienną. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że listy przedstawiają jedynie fragment rzeczywistości związanej z mogiłami powstańczymi. Ogólny obraz, który wyłania się z omawianych listów jest pozytywny. Wielu burmistrzów i wójtów informuje o licznych pracach przeprowadzonych w zakresie renowacji i porządkowania pomników i nagrobków powstańczych. Niektóre jednak pisma nadesłane przez administratorów cmentarzy informują jak wiele pomników wymaga konserwacji a niektóre nagrobki wręcz się rozsypują. Sporo tablic na mogiłach Powstańców jest już nieczytelnych. Są także groby powstańcze, które doglądane są tylko z okazji rocznicowych”.

Słowa uznania należą się również mistrzom sztuki drukarskiej „Opalgrafu” z Opalenicy za ich profesjonalizm. Warto dodać , iż wykaz mogił ma jeszcze charakter otwarty. Jest w nim jeszcze wiele kart do wypełnienia i uzupełnienia. Zespół redakcyjny jest tego świadom i czeka na informacje nawet te najmniejsze [ Informacje o mogiłach poległych powstańcach gromadzi Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 - Zarząd Główny – Komisja Historyczna : dr Zdzisław Kościański i dr Zenon Wartel - ul. Rolna , 51-61-487 Poznań). Warto nieść pomoc w przygotowaniu kolejnej pracy o mogiłach, która jeszcze pełniej będzie nas informowała o grobach naszych bohaterskich Powstańców Wielkopolskich .

Na koniec warto przytoczyć słowa Marszałka Edwarda Rydza- Śmigłego zapisane w wstępie redakcyjnym:

„Od mogiły żołnierza nie odchodzi się ze złamaną duszą. Nie odchodzi się z poczuciem klęski i beznadziejności, ale z niezbitym przekonaniem ,że oto wyrosła nowa wartość ducha, wartość nie moja, nie twoja, ale nas wszystkich – wartość należąca do całego Narodu. Trzeba, aby pamięć o nich wiecznie trwała i żyła. W naszych szkołach dzieci powinny poznawać nazwiska poległych swej gminy , czy miasta. To powinno wchodzić w program nauki i być pierwszą nauką o Polsce...” .

Aleksandra Kuź – historyk, absolwentka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, starszy wizytator poznańskiego Kuratorium Oświaty, mieszka w Poznaniu

[ w załączeniu ankieta redaktorów załączona do recenzowanej publikacji ]