Baba Kaj
Na 132. kilometru nizvodno od Beograda, u blizini Golubačkog grada dunavski tok nadvisuje impozantni krečnjački masiv čineći svojevrsno predvorje Đerdapske regije, belegu stupanja u područje Gvozednih vrata. Izuzev što je minulih vekova služila kao inspiracija pesnicima i slikarima, svetionik ili stratište za umorne lađare, stena Baba kaj pažnju javnosti, sve do danas zaokuplja kroz znatiželju za odgonetanjem tajne porekla njenog naziva.
Detaljan opis položaja đerdapske hridi dat je u putničkim zabeleškama iz 1893. godine: ''Baba kaj je usamljena i u vrhu zašiljena stena, koja se iznad vode izdiže nad površinom 18 metara visoko. Ona tu stoji kao predstraža dunavske klisure, kao preteča onih mnogih stena ispod i iznad površine, koje otežavaju prolaz klisurom, stoji kao opomena na opasnosti koje odatle počinju" (1). Isti tekst čuva i pripovest kako je "jednom neki Madžar odbegao s najlepšom ženom iz 'arema age turskog, koji je zapovedao Golupcem; Turčin pojuri za njima i stigne ih na samoj obali Dunava; uvređeni suprug skide glavu otmičaru i obesi je nevernoj ženi oko vrata, pa je baci na ovu stenu i prikova za nju, da je kljuju vrane i gavrani, da joj orlovi živo meso rastrzaju- Babo kaj se!- povikao je on kad se od stene odmakao- i od tog se doba ta stena i naziva Baba kaj"(2).
Nedovoljno pouzdana, naročito sa aspekta dela priče o babi kao preljubnici, verovatno u funkciji odbrane teze o srpskom poreklu naziva stene, legenda nam ipak daje nagoveštaj mogućeg pravca razmatranja značenja zagonetnog pojma Baba kaj, ukazujući da se ona tako zove od vremena Turaka. Upravo taj trag je nazreo pronicljivi Feliks Kanic registrujući kako,prema nekom drugom tumačenju, ime dolazi od turskog: baba- otac i kai- kamen (3).
Ovoj verziji o turskom poreklu naziva dalo bi se prigovoriti kako je atribucija "očev kamen" dodeljena jednom tako specifičnom mestu, posmatrano u odnosu na brojna druga "bezlična" odredišta dunavskog stenja, suviše uopštena, te da gubi nit vezanosti za područje Đerdapa, nemajući ni potporu u nekom istorijski potvrđenom detalju sa ovih prostora. Ali, ako stvar posmatramo kroz prizmu okolnosti da su Sumeri, prema Z.Kosidovskom tvorci nekih osnovnih religijskih ideja koje su redom preuzimali religijski sistemi drugih naroda, za naziv najvišeg boga koristili ime Anu- otac, pogotovo što je isti na posredan način prisutan i u značenju naziva reke- Danubius, onda je Očev kamen itekako pogodno ime za gorostasnu stenu koja dominira ulazom u regiju Gvozdenih vrata (4).
Nije isključeno da je kult Mitre, u širokoj upotrebi na đerdapskom tlu početkom nove ere, za šta materijane tragove nalazimo u podunavskoj Tekiji, zaslužan za naziv Očev kamen. Naime najviši posvećenik božanstva- predvodnika duša što se iz zemaljskog života u koji su propale ponovo upućuju ka svetlosti iz koje su stvorene, naziva se Otac. Poznato je da su privrženici ove religije pribegavali uranjanju tela u vodu koja ih je čistila od grehova. Jedno uzvišeno mesto, svakako i svojom nepristupačnošću i dominirajućim položajem na ulazu u svet mrtvih, poput Babakaja, idealno je za takve procesije (5).
Najzad, vladar nebeske svetlosti Šamaš, bog sunca i pravde, brat boginje Ištar- čije je ime ovekovečeno u nazivu za deo Dunava koji počinje od Đerdapa, nosio je i sumersko ime Babar. Današnji Baba kaj mogao bi biti Babarov kamen, u predvorju Gvozdenih vrata što vode i u Sumerima znan Podzemni svet, kraj čijih kapija vlada Ištarina sestra Ereškigal, kraljica zemlje i podzemnog sveta, prostirućeg iza Voda smrti, ''po čijoj zapovesti pisarica zemlje utiskuje u glinu imena onih koji treba da umru'' (6).
Za Babara se verovalo da se svakog jutra bori sa zlim duhovima tame, danju u svojoj barci plovi vodama svetla, a noću vodama mraka (7). Brze Vode smrti, poput onih u tesnacu dunavskih Gvozdenih vrata, bile su gotovo nesavladive za brodare. Zato je Gilgameš, ploveći takvim prostranstvom, prinuđen pobadati jake drvene stubove, ''sigurno vukući lađu ovamo duž greda'', kako bi, žudeći za travkom besmrtnosti, došao do traženog ostrva, na koje ga je uputio uzvišeni Šamaš (8).
Slavoljub Gacović nalazi da je ''Babakaj'' hibridni kompozit od persijske reči baba- kamen, stena, koja je u toponimima Mučibaba i Baba Finka preuzela funkciju latinskog castellum- tvrđava, kula, za takvu građevinu od kamena, i turskog kaya- hrid, stena, kamen (9). Smatrajući u slučaju Babakaja nedorečenom tezu o upotrebi dva termina iz različitih jezika, a sa srodnim ili istovetnim značenjem, pokušaćemo tajnu njenog imena nazreti i kroz sagledavanje smisla naziva dunavske stene u različitim fazama društvenog razvoja kod stanovništva đerdapskog Podunavlja.
Na upečatljiv način ispredajući pripovest o neraskidivim vezama što ih čine mitovi, obredi i simboli, bez obzira na velike razdaljine između područja gde su praktikovani, Mirča Elijade u svojim ''Kovačima i alhemičarima'', ukazuje na pojam kayon, kao odrednicu za posvećeni ograđeni prostor koji kovač, pomažući prirodi da dovrši razvoj svog potomstva zarobljenog u rudi gvožđa, koristi kada izrađuje određenu vrstu oružja- bodeže. Gvozdena vrata, u grčkoj mitologiji ulaz u podzemni svet, naziv je oblasti čiji je granični kamen upravo stena Baba kaj, upućujući na simboliku prisutnosti puta koji su uglavnom koristili bogovi (10). S kovačima je u vezi i okolnost da je 2005.godine tačno iznad Trajanove table kod Tekije, otkrivena pećina sa ostacima ljudskih skeleta i fragmentima nakovnja, starih čak 29.000 godina. A da je na prostorima današnje Srbije sveti kovački zanat bio razvijen, možda na višem nivou nego kod Hetita, ukazuje nam nalaz 64 cm duge gvozdene igle iz perioda oko 1350. godine p.n.e, sa lokaliteta Hisar iznad Leskovca. Deluje zadivljujuće da ovaj produkt antičkog genija ima neka tehničko-tehnološka svojstva kao nijedan dosad poznati predmet. Sastoji se isključivo od elementarnog gvožđa, na njemu ni u naznakama nema rđe, niti u tragovima šupljina (11).
U blizini Baba kaja nalazi se toponim Gospođin vir, što ukazuje na izraženo poštovanje Majke Bogova u najdaljim vremenskim horizontima. Kibeba, poznatija kao Kibela, lidijsko-frigijska Velika Majka, kćer Neba i Zemlje, smatrana je začetnicom života bogova i ljudi, ali i vladaricom podzemnih sila, kako je poštovana u celom antičkom svetu, a nalaz iz rimskog doba iz reona Tekije- tzv. Tekijske ostave, svedoči o rasprostranjenosti njenog kulta tokom prvog veka. Poznato je da su njeno obožavanje Rimljani usvojili 204.godine p.n.e, pri kraju ratovanja protiv Hanibala. Kao što beleži Džems Frejzer, ''Tada su njihovi klonuli duhovi bili u zgodan čas okuraženi proročanstvom da će strani napadač biti oteran iz Italije ako se velika istočnjačka boginja donese u Rim.
Zato su ambasadori bili poslati u njenu svetu varoš Pesin u Frigiji. Mali crni kamen u kome je moćno božanstvo bilo ovaploćeno poveren im je, i oni ga odnesu u Rim, gde je primljen s velikim poštovanjem i postavljen u hram Pobede na Palatinskom bregu'' (12).
Kibela je supruga boga Saturna, kome su u čast rimski vojnici stacionirani na Dunavu, u vreme Dioklecijana /284-305./ i Maksimijana /286-305. i 307-310.g./ priređivali svetkovine znane kao saturnalije. Tom prilikom sveštenici bi padali u trans, sakateći se i ranjavajući pored figuralne predstave svog božanstva, smeštene na prestolu između dva lavlja kipa. Jedan sličan događaj u Durastoru, Donja Mezija, zabeležen je 20.novembra 303.godine (13). Takvi navodi upućuju na zaključak da je Baba Kaj moglo biti ime veliko dunavskog kamena-hridi, u kojem je utelovljen duh Majke Bogova.
U starijim kulturnim slojevima baba se može raspoznati i kao eufemistički naziv za Dagmatru, ili Demetru- ženski pandam bogu Dagonu, zasigurno prisutnom u regiji Gvozdenih vrata, sa figuralnom predstavom iz trećeg veka p.n.e, pronađenom par stotina metara uzvodno od današnjeg Kladova, ili likom božanstva plodnosti sa lokaliteta Konopljište, na ušću Zamne u Dunav (14).
Veliki antički vladar Darije Prvi /521-485/, koji je u kaznenoj ekspediciji protiv Skita sa svojom vojskom bio prisutan i na Dunavu, omogućio je proroku Zaratustri da na persijskom dvoru obrazuje grupe ''Siromaha'', sa zadatkom propovedanja zoroastrizma. Njihovo ime poticalo je od persijske reči dryu- siromašan, odakle izvire novopersijska reč derviš, nagoveštavajući islamske derviše.
Opšte je poznato da su derviški prvaci nosili titulu baba (15), a dva revolucionarna muslimanska reda nazivala su se babaji i kaji (16). Za sada ovu drugu naznaku nismo u situaciji rekognoscirati na Đerdapu, ali zato imamo itekako značajne podatke o ovdašnjem delovanju derviša, te o izuzetno cenjenom statusu pripadnika plemena Kaji u Osmanskom carstvu, kako to Robert Mantran konstatuje analizirajući ideološke osnove osmanske države- "na osnovu testamenta Ginhana i zakona Oguza, dostojanstvo hana i ono padišaha, mogu da steknu samo klanovi u kojima ima naslednika plemena Kaji" (17).
Inače, znatan uticaj na razvoj istočnjačke kulture ostvarila je polulegendarna dinastija Kajanida, čiji rodoslov doseže do 900. godine p.n.e, ovekovečena u velikom Firdusijevom epu Šah Name, a kod Persijanaca Kayi je sinonim za vladare.
Da je stena koja označava početak, za plovidbu i komunikacije uopšte, vrlo značajnog dunavskog sektora, nazvana po dervišu iz elitnog osmanskog roda, nemamo direktnih dokaza, no ime naselja Tekija, uključujući okolnost da je u sklopu kladovske- fetislamske tvrđave takođe postojala derviška bogomolja, daju nam za pravo tezu o poreklu imena stene Baba kaj tražiti i u tom pravcu. Pitoma dunavska varošica Tekija upravo je nadaleko poznata po specifičnom imenu i činjenici da je jedan derviški red imao svoj hram uz Dunav, na mestu nekadašnjih svetilišta Kibele i Sabazija, Mitre i, iznad svega boginje Dijane, čiji ostaci kulta su i danas prisutni kao deo folklornog nasleđa. U sklopu svoje posebne prostorije semahane, derviši su ritual pod imenom zikr započinjali molitvama, a završavali prizivanjem najmanje 99 božijih imena, za vreme dok su bili u posebnom duševnom stanju-hal- analognom transu u kakav zapadaju učesnici starog obrednog rituala Rusalja u okolnim đerdapskim selima, čiji se koreni takođe vezuju za azijski istok.
Ovako pominjana božija imena od strane derviša mogla su imati odraz na doista zanimljiv detalj da se već vekovima, deo tekijskih brda naziva Slava Božija. Nažalost, do danas ne raspolažemo podacima o poreklu đerdapskih derviša, već se o njihovoj pripadnosti određenom redu pretpostavke daju bazirati na činjenicama koje se odnose na šire okruženje. Jednu dervišku struju činili su sledbenici Fazl Hurufija, pošto je za sebe tvrdio da je novi prorok, čije je poslanstvo najavio Isus Hrist, spaljenog 1394. godine u Horasanu. Po njegovom propovedanju, upućenom i hrišćanima i Jevrejima, čovek je mikrokosmos i Božije ogledalo, dostojno da pred njim anđeli padaju ničice (18). Hurufijevo učenje održalo se kroz delovanje sledbenika koji stiču privilegovani položaj kod sultana Mehmeda Drugog /1443-1445. i 1451-1481./, upamćenog na našim prostorima kao osvajača đerdapskih utvrđenja Golubac i Viševac. No, posle zavere velikog vezira Mehmed Paše protiv hurufijskih predvodnika, pripadnici ovog reda bivaju izloženi sistematskim progonima, poput onih zabeleženih čitav vek kasnije, 1576.godine u okolini Plovdiva ili 1573. godine u Bosni.
To je bio razlog njihovog nastanjivanja u rubnim predelima carstva, kakvim je svakako smatrano područje Golubac-Tekija-Kladovo. Na Balkanu je u znatnoj meri bio rasprostranjen derviški red bektašija, čiji su zaštitnici Hadži-Bektaš i Sari-Saltuk, mistik koji se 1261. nastanio u Dobrudži šireći islam po Evropi. Njegove najveće pristalice bili su tokom XVI veka janičari. Bektašije su mesta od hrišćana smatrana svetim odabirali za podizanje tekija, pa je to mogao biti slučaj i sa njihovim bogomoljama na Đerdapu (19).
Ovo ni iz daleka ne znači da smo rešili zagonetku pripadništva derviških redova zastupljenih u Tekiji na Dunavu i Fetislamu kod Kladova, obzirom da se takođe s pravom može ukazati na dugo vremena prisutno delovanje u okviru balkanskog prostora bratstva Behaudina Nakšibenda /1318-1389./, koje se širilo, počev od Buhare, Srednje Azije, Indije, Bliskog Istoka, do prostora danas omeđenih granicama Srbije i Bosne, utoliko pre što stanište derviša u sklopu vojnog utvrđenja Fetislam i u vreme progonstva hurufijskog reda, ukazuje na dopuštenost pretpostavke da se radi o redu kakav je nakšibendijski, sa značajem široko prihvaćenog verskog, ali i političkog pokreta (20).
Želja za daljom konkretizacijom odgovora na pitanje o poreklu imena Babakaj, međutim odvela bi nas korak bliže određenoj istorijskoj ličnosti, ako istraživanje baziramo i na okolnosti da su susedna mesta, kao što je Koronini nazvano po poslednjem guverneru Srpske Vojvodine, na taj način imenovana. Jedno takva poznata ličnost je šejh Hasan Baba Kaimi, pesnik koji se stavio na čelo pobune siromašnih slojeva stanovništva 1682. godine, no ne raspolažemo nikakvom faktografskom potvrdom o njegovom boravku na ovim prostorima (21). Očigledno je da analiza simbolike Baba kaja- đerdapskog svetionika za rezultat ima tek smutni trag u vremenu, koje je iza sebe ostavilo daleko više privida nego realnih pokazatelja, te da zasad poznati detalji u većoj meri ne odbacuju, no što čine potpuno osnovanom tezu o ličnosti elitnog pripadnika derviškog reda, kao izvoru jednog toponima. No, to ne znači da nastojanja za odgonetanjem tajne jednoga imena nemaju nikakvog smisla.
Ukoliko bi nam polazište činili današnja rasprostranjenost reči od kojih je sačinjen naziv gorostasne stene, ali i neodoljiva sličnost sa impresijom što ju je rečna hrid stvarala pre uranjanja u nove dubine Dunava, iščezlom sedamdesetih godina prošloga veka usled izgradnje plovidbenog sistema Đerdap, našu veru u predznak poklonili bismo vlaškom izrazu za konje- ''kaj'', jer su okamenjeni konji asocijacija probuđena slikom Baba kaja, okruženog zapenjenim talasima hiljadama godina nezauzdanog Dunava- Posejdonova straža na ulazu u kraljevstvo Gvozdenih vrata. Upravo taj simbol prisutan je na praistorijskom bronzanom amuletu pronađenom na obali Dunava u blizini rečne hridi zagonetnog naziva (22). I prema derviškom predanju ovekovečenom u delu Ibn Arabijevom ''Dragulji mudrosti'', starozavetni prorok Ilija, do današnjih dana slavljen kao hrišćanski zaštitnik Tekije, opisan je kako, pošto se planina rastvorila, poput đerdapskog stenja, i iz nje izišao vatreni konj sa opremom od vatre, ''ugledavši ga uzjaha ga, ostavivši samo razum bez požude''. Nama preostaje znamen u obliku Baba Kaja.
Zabeleške
1. Sreten Stojković, Na lepom srpskom Dunavu, od Beograda do Radujevca, Beograd 1893, s.182.
2. Isto.
3. Felliks Kanic, Srbija zemlja i stanovništvo, Beograd 1999, Knjiga Prva, s.206.
4. Zenon Kosidovski, Kad je Sunce bilo bog, Beograd 1989, s.100.
5. Jakob Burkhart, Doba Konstantina Velikog, Sremski Karlovci- Novi Sad 2006, s.202-203.
6. Gilgameš, sumersko- vavilonski ep, Beograd 1994, s.106, odrednice o mitološkim bićima
7. Isto, s.108.
8. Isto, s.79.
9. Slavoljub Gacović, Kontinuitet romanskog i drugog stanovništva Timočke zone u svetlu toponomastike, Razvitak Zaječar 2004, br.217-218, s.142. i fusnota 90.
10. Mirča Elijade, Kovač i alhemičari, Zagreb 1983, s.93.
11. ''Politika'', nedeljni dodatak ''Magazin'' br. 417, od 25.9.2005, s.30-31.
12. Džems Frejzer, Zlatna grana, Beograd 1992, s.440.
13. Isto, s.699.
14. Živojin Andrejić, Grivne života, Beograd-Rača 1997, s.177.
15. Robert Mantram i grupa autora, Istorija Osmanskog cartsva, Beograd 2002, s.34.
16. Fernan Brodel, Mediteran i mediteranski svet u doba Filipa Drugog, Beograd 2002, s.11.
17. R.Mantran, navedeno delo, s.30.
18. Slobodan Ilić, Otkrovenje skrivenog blaga- mistička kongregacija hurufija- nastanak učenja, ''Kulture istoka'', Beograd, br.18(1989, s.53-55.
19. Navedeno prema: Živojin Andrejić, Još jednom o Banović Strahinji i Vlah Aliji, ''Razvitak'' 221-222, Zaječar 2005, s.133, pozivom na H.Inaldžik, Osmansko carstvo, s.267-270. i E.Mušović, Derviši u Novom Pazaru, Novopazarski zbornik br.17, 1993, s.77-78.
20. Dušanka Bojanić Lukač, Turski popisi naselja Negotinske krajine u XV i XVI vrku, Razvitak br.6, Zaječar 1969, s.66: tridesetih godina XVI veka u naselju je zabeleženo postojanje jedne tekije, a Evlija Čelebi u svom putopisu iz 1665. godine pominje u istom mestu dve tekije – Evlija Čelebi, Putopis, odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo 1967, s. 544.
21. Prema: Slobodan Ilić, Otkrovenje skrivenog blaga- mistička kongregacija hurufija- nastanak i učenja, Kulture Istoka, Beograd, br.18/1989, s.53-55.
22. Detaljnije o amuletu: Milorad Stojić, Amulet od bronze u obliku lađe iz Starog Kostolca, Viminacium br.13-14, Požarevac 2003, s.45-49.
Zahvaljujem se Ranku Jakovljeviću na tekstu o steni Baba Kaj