10. Handel ludźmi

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka w art. 4 stwierdza:

„Nie wolno nikogo czynić niewolnikiem ani nakładać na nikogo służebności; niewolnictwo i handel niewolnikami są zakazane we wszystkich swych postaciach.”

Handel ludźmi, zwany też handlem żywym towarem – nazwa przestępczego procederu, będącego współczesną formą niewolnictwa.

Początkowo pod tym pojęciem rozumiano wyłącznie handel kobietami, zmuszanymi do prostytucji, jednak znaczenie pojęcia uległo znacznemu rozszerzeniu i obejmuje wszelkie działania skierowane na wyzysk ludzi, niezależnie od płci i wieku, naruszające prawo do decydowania o sobie. Wyzysk ten związany jest zazwyczaj z użyciem przemocy, co jest dla ofiar ogromnym obciążeniem fizycznym i psychicznym. Ofiary handlu żywym towarem w efekcie traumatycznych przeżyć często doświadczają chorób psychicznych i popadają w różne formy uzależnień. Wobec ofiar stosowane są działania naruszające ich seksualność, indywidualną wolność i cielesną nienaruszalność. Pozostałe czyny karalne, których dopuszczają się agresorzy wobec ofiar, to naruszenia prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych, zwłaszcza wobec cudzoziemców.

Formy handlu ludźmi:

• handel dziećmi w celu zatrudniania ich jako służby domowej (także w krajach rozwiniętych), taniej siły roboczej na plantacjach, w kopalniach itp., do świadczenia usług seksualnych (np. w ramach turystyki seksualnej) itp.;

• nielegalne adopcje, często zagraniczne, w celu zmuszania do popełniania drobnych przestępstw kryminalnych lub żebrania;

• handel kobietami – nakłanianie kobiet do wyjazdu do pracy za granicą w innym charakterze, a następnie zmuszaniu ich do prostytucji, ewentualnie nakłanianie kobiet do wyjazdu za granicę w celu uprawiania prostytucji, ale przedstawianie im nieprawdziwego obrazu warunków, w jakich będzie się to odbywało;

• handel narządami – sprzedaż (nielegalna w większości państw) organów do przeszczepu, pobieranych za niewielką opłatą od żywych dawców w krajach ubogich, ale też od dzieci, w tym celu porywanych i zabijanych, skazańców po wykonaniu egzekucji itp.;

• handel tanią siłą roboczą – za swoją pracę osoby takie otrzymują wynagrodzenie niższe niż dopuszcza prawo danego kraju; zarówno ich pobyt, jak i praca są nielegalne.

Handel w celu wykorzystania siły roboczej

Procederu tego nie należy mylić z migracją zarobkową, ani z pracą na czarno. Z handlem ludźmi mamy do czynienia wtedy, gdy pracownicy zagraniczni są wykorzystywani do pracy z obejściem przepisów prawa pracy. Przykładem może tu być zmuszanie do pracy w charakterze pomocy domowej, co w wielu państwach nie podlega przepisom prawa pracy (bądź obowiązujące prawo jest lekceważone) i gdzie często panują zależności bliskie niewolnictwu. Kobiety są tu często dodatkowo wykorzystywane seksualnie. Analiza przypadków wyzysku w tym obszarze wskazuje na następujące działania: brak wynagrodzeń, głodzenie jako kara za nieposłuszeństwo, znęcanie się psychiczne, brak czasu wolnego, izolacja, obrażenia ciała, wykorzystywanie seksualne.

Handel w celach seksualnych (niewolnictwo seksualne)

Chodzi tu o przymuszanie do prostytucji, a także do pornografii. Ofiary to w większości kobiety i dzieci. Handel w celach seksualnych obejmuje nabór osób, ich przetrzymywanie, przewożenie lub zmuszanie do komercyjnych aktów nierządu, z użyciem siły, na drodze oszustwa lub pod przymusem, albo gdy osoby nakłaniane do udziału w tym procederze nie ukończyły 18 roku życia. Dotyczy to także sytuacji, kiedy dana osoba świadomie wyjeżdża w celu uprawiania prostytucji, ale wyobraża sobie (na podstawie informacji handlarzy), że będzie to wyglądało inaczej. Nierzadko w procederze „handlu żywym towarem” biorą udział osoby z najbliższego otoczenia kobiety. Każdego roku ofiarą handlu w celu seksualnego wyzysku pada kilkaset tysięcy kobiet.

Handel narządami ludzkimi

Proceder handlu narządami powstał w wyniku rosnącego zapotrzebowania na narządy ludzkie do przeszczepów w krajach uprzemysłowionych. „Dawcy” narządów pochodzą zazwyczaj z krajów Trzeciego Świata, zaś tak zdobyte narządy są oferowane w krajach uprzemysłowionych na czarnym rynku. Ponieważ jest to proceder stosunkowo nowy, brak dotychczas wyraźnego rozgraniczenia między legalnym i nielegalnym handlem narządami. Brak też precyzyjnych danych mówiących o zakresie zjawiska.

Krajami, gdzie ten proceder jest szczególnie rozwinięty i sporo ludzi sprzedaje swe organy, np. płuco, nerkę itp., jest Mołdawia czy Indie. Powstały tam nawet specjalne „kliniki”, zajmujące się takim procederem.

Narządy bywają też pozyskiwane od więźniów, na których wykonano wyrok śmierci (Chiny), a także od porywanych i zabijanych specjalnie w tym celu dzieci w krajach ubogiego Południa.

Przyczyny

Przy analizie przyczyn handlu żywym towarem rozróżnić należy działanie czynników przyciągających (ang. pull) oraz czynników wypychających (push). Czynniki wypychające to przede wszystkim ubóstwo, bezrobocie, braki w wykształceniu oraz dyskryminacja ze względu na płeć w krajach, z których pochodzą ofiary. Czynniki przyciągające w krajach docelowych to wysokie zapotrzebowanie na tanie usługi seksualne, zwłaszcza ze strony „egzotycznych kobiet”, a także rosnący popyt na niewykwalifikowaną siłę roboczą i dawców organów.

Zjawisko handlu ludźmi w Polsce obserwuje się od lat dziewięćdziesiątych. Należy wskazać, że bardzo dynamiczny rozwój nowych technologii sprawił, że to Internet coraz częściej staje się miejscem, gdzie werbuje się osoby do wyjazdu za granicę. Pomimo zmian w zakresie metod jakich używają przestępcy zajmujący się handlem ludźmi, nie zmienia się jedno: na działania handlarzy narażeni są wszyscy, bez względu na wiek, płeć czy wykształcenie. Warto jednak zwrócić uwagę na grupy szczególnego ryzyka. Należą do nich:

• dzieci cudzoziemskie migrujące bez opieki,

• dzieci – z domów dysfunkcyjnych (w tym rodzin uzależnionych), które nie zaspokajają ich podstawowych potrzeb; z rodzin o niskim poziomie edukacji; wykluczonych społecznie; będące ofiarami lub świadkami przemocy; którym rodzice nie poświęcają czasu i uwagi; znajdujące się w instytucjonalnej pieczy zastępczej,

• nastolatki i osoby młode, zagubione, z rodzin z problemami, niemające wsparcia wśród bliskich – te, które szczególnie łatwo wchodzą w silne relacje z osobami, które okażą im sympatię i zainteresowanie,

• osoby w trudnej sytuacji materialnej, niemogące znaleźć pracy lub pogrążone w długach, mające problem z zaspokojeniem podstawowych potrzeb życiowych swoich i swoich bliskich, ale też np. osoby starsze, chcące wesprzeć znajdujących się w kłopotach finansowych członków rodziny,

• osoby niepełnosprawne, w tym niepełnosprawne intelektualnie – zmarginalizowane i w trudnej sytuacji ekonomicznej; w przypadku ograniczenia intelektualnego – mniej umiejętnie oceniających rzeczywistość, w tym intencje innych osób,

• cudzoziemcy – szczególnie z krajów o słabszej kondycji ekonomicznej, niemający wsparcia i nieznający języka.