Πτολεμαϊκός στρατός (Ptolemaic)

Το 323 π.Χ, μετά από το θάνατο του Αλέξανδρου του Γ’ του επονομαζόμενου Μέγα, η εικόνα της τότε γνωστής οικουμένης είχε αλλάξει δραματικά. Από τη βαλκανική χερσόνησο και την ακτή της Κυρηναϊκής έως τον Ινδό ποταμό, είχε δημιουργηθεί μια από τις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες του αρχαίου κόσμου. Αμέσως μετά τον πρόωρο θάνατο του μεγάλου ηγέτη, ξεκίνησαν οι συγκρούσεις που είναι γνωστές ως Πόλεμοι των Διαδόχων. Σε πρώτη φάση έγινε η διαίρεση της αυτοκρατορίας με τη Συμφωνία της Βαβυλώνας το 323 π.Χ. που οδήγησε προσωρινά σε παύση των εχθροπραξιών. Πολύ γρήγορα όμως θα ξεκινούσαν και πάλι οι διενέξεις.

Βασιλιάς του απέραντου κράτους αναγορεύτηκε ο ετεροθαλής αδερφός του Αλέξανδρου ο Αρριδαίος, που μετονομάστηκε σε Φίλιππο και θα συμβασίλευε με τον ανήλικο γιο του Αλέξανδρου και της Ρωξάνης, τον Αλέξανδρο τον Δ΄. Ο Περδίκκας που ήταν κάτοχος του δακτυλιδιού του Αλέξανδρου, έγινε αντιβασιλέας και έλεγχε απόλυτα τον διανοητικά καθυστερημένο Φίλιππο – Αρριδαίο καθώς φυσικά και τον ανήλικο Αλέξανδρο Δ’. Ο αντιβασιλέας ήθελε με κάθε τρόπο να διατηρήσει την ενότητα της αυτοκρατορίας γιατί αποσκοπούσε τελικά να κυβερνήσει μόνος του την απέραντη επικράτεια όταν θα του δινόταν η κατάλληλη ευκαιρία.

Ο Πτολεμαίος ο Λάγου ο επονομαζόμενος Σωτήρ, ήταν ένας από τους επτά Σωματοφύλακες του Αλέξανδρου. Είχε διορισθεί σατράπης της Αιγύπτου και δεν άργησε να έρθει σε σύγκρουση με τον Περδίκκα που ενεργούσε απολυταρχικά απέναντι σε όλους. Μια νικηφόρα εκστρατεία εναντίον του Πτολεμαίου θα απέφερε τεράστια οφέλη στον Περδίκκα που αποσκοπούσε στον πλούτο της Αιγύπτου και σε εξασφάλιση των νώτων του λίγο πριν από την αναπόφευκτη σύγκρουση με τις δυνάμεις της Μακεδονίας. Από την πλευρά του πάλι ο Πτολεμαίος, ήθελε να παγιώσει τη θέση του και να ανεξαρτητοποιηθεί. Υπήρχε ενδεχομένως και μια άλλη αιτία. Αν και επίσημα θεωρείτο γιος του Λάγου, εντούτοις υπήρχαν φήμες πως ήταν παράνομος καρπός του Φιλίππου Β’ με τη μητέρα του Αρσινόη. Κοντολογίς, ο Πτολεμαίος ίσως ήταν ετεροθαλής αδελφός του Αλέξανδρου του οποίου μάλιστα το σώμα είχε περιέλθει στην κατοχή του και είχε θαφτεί στην Αίγυπτο. Τελικά ο Περδίκκας εκστράτευσε εναντίον της Αιγύπτου αλλά δυστυχώς γι’ αυτόν, η εκστρατεία δεν είχε ευνοϊκή κατάληξη. Στην προσπάθεια του να διαβεί το Νείλο, μέρος του στρατού του καταστράφηκε από τη γενναία αντίσταση του Πτολεμαίου και από την προνοητικότητά του να πλημμυρίσει τα αρδευτικά κανάλια του ποταμού. Στη συνέχεια ο στρατός στασίασε και ο Περδίκκας δολοφονήθηκε στη σκηνή του από τους Πείθωνα, Σέλευκο και Αντιγένη.

Στα μέρη απέναντι από τη νήσο Φάρο είχε αναπτυχθεί μια πόλη γνωστή στους ντόπιους με το όνομα Ρακώτις. Εκεί ιδρύθηκε και η Αλεξάνδρεια που σχεδιάστηκε και θεμελιώθηκε από τον κοσμοκράτορα Αλέξανδρο και εξελίχθηκε σε μια παγκόσμια μητρόπολη. Μπορεί να υπήρχαν κι άλλες μεγαλουπόλεις στην αρχαιότητα αλλά καμιά δεν είχε το συνδυασμό του υλικού και πνευματικού πλούτου αυτής της πόλης. Η «Βιβλιοθήκη» της Αλεξάνδρειας, που αποτελούσε μέρος του κτηριακού συγκροτήματος του περίφημου «Μουσείου», ήταν ο ταμιευτήρας της ανθρώπινης γνώσης με 500 – 700.000 τόμους βιβλίων όταν η δεύτερη σε σειρά Βιβλιοθήκη της Περγάμου είχε στην ακμή της τον διόλου ευκαταφρόνητο αριθμό των 200.000. Ο «Φάρος» της Αλεξάνδρειας, ένα από τα επτά θαύματα της αρχαιότητας με ύψος 140 μέτρα, έγινε το σύμβολο μιας διαπολιτισμικής χώρας που σκόρπιζε το φως της στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Οι ναυπηγοί των Πτολεμαίων είχαν δημιουργήσει εξαιρετικά πλοία, με αποκορύφωμα τη ναυαρχίδα του Πτολεμαίου του Δ’, τη «Θαλαμηγό». Είχε 126 μέτρα μήκος, 17 μέτρα πλάτος και η πλώρη είχε ύψος 21 μέτρα. Το πλήρωμα αποτελείτο από 4.500 κωπηλάτες, 2.850 ναύτες και τέσσερις πηδαλιούχους! Οι μαθηματικοί άνοιξαν νέους δρόμους στην επιστήμη, αρκεί να αναφέρουμε τον Ευκλείδη, τον Εύδοξο και το Διόφαντο. Οι αστρονόμοι δεν υστέρησαν. Ο Ερατοσθένης ήταν ο πρώτος που υπολόγισε με ακρίβεια την περίμετρο της γης. Οι μηχανικοί επίσης πρωτοπόρησαν με το Φίλωνα και τον Ήρωνα που κατασκεύασε την πρώτη ατμομηχανή και τους αυτόματους μηχανισμούς. Η ιατρική ανάδειξε τον Ηρόφιλο τον μεγάλο ανατόμο και θεμελιωτή της επιστημονικής μεθόδου. Ο κατάλογος των θετικών επιστημόνων δεν έχει τέλος αλλά και οι θεωρητικές επιστήμες αναπτύχθηκαν κατά τον ίδιο τρόπο. Στο ελληνιστικό βασίλειο της Αιγύπτου άνθισαν οι τέχνες και τα γράμματα όσο σε κανένα άλλο βασίλειο της εποχής. Ο διευθυντής της Βιβλιοθήκης Αριστοφάνης Βυζάντιος καθιέρωσε το πολυτονικό σύστημα. Η Κοινή Ελληνική γίνεται lingua franca στην ανατολή και αποτυπώνεται στο γραπτό λόγο με τη χρήση του ιωνικού αλφάβητου και την πολυτονική στίξη. Επειδή οι Εβραίοι της Αλεξάνδρειας μιλούσαν άπταιστα την ελληνική αλλά όχι την εβραϊκή ή την αραμαϊκή, οι πνευματικοί τους ταγοί αποφασίζουν στα χρόνια του Πτολεμαίου Β’ του Φιλάδελφου, να μεταφράσουν στην Κοινή Ελληνική τα ιερά τους κείμενα. Είναι η περίφημη μετάφραση των Εβδομήκοντα. Η ενέργεια αυτή είχε ως συνέπεια να συσπειρωθεί ο Ιουδαϊσμός της Διασποράς κι έμμεσα να μπουν οι βάσεις για την εξάπλωση του Χριστιανισμού λίγους αιώνες αργότερα. Στα χρόνια του Πτολεμαίου Ε’ του Επιφανούς, και γύρω στο 169 π.Χ., λαξεύτηκε μια στήλη που πρέπει αρχικά να στήθηκε στην περιοχή της Σαΐδας. Η στήλη είχε ένα δίγλωσσο κείμενο αποτυπωμένο σε τρεις διαφορετικές γραφές: την ιερογλυφική και τη δημώδη γραφή για την αιγυπτιακή γλώσσα και τρίτη την ελληνική γραφή. Η στήλη αυτή από γρανοδιορίτη, βρέθηκε κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Ναπολέοντα και αποκρυπτογραφήθηκε αργότερα από το Σαμπολιόν. Ήταν άλλο ένα δώρο της πτολεμαϊκής βασιλείας προς τον υπόλοιπο κόσμο των σύγχρονων γενεών, γιατί ήταν το βασικό εργαλείο που οδήγησε στην αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών.

Οι Πτολεμαίοι διοικούσαν ένα κράτος όπου η πλειοψηφία των υπηκόων ήταν οι γηγενείς Αιγύπτιοι οι οποίοι από τον περσικό ζυγό πέρασαν με ομαλό τρόπο κάτω από τον ελληνικό με τη βοήθεια του αιγυπτιακού ιερατείου. Ο απλός λαός δεν συμμετείχε στη διακυβέρνηση. Οι κυβερνώντες Πτολεμαίοι δεν προσπάθησαν να προσεγγίσουν τους απλούς υπηκόους και δεν μιλούσαν καν τα αιγυπτιακά. Μοναδική εξαίρεση ήταν η τελευταία βασίλισσα η Κλεοπάτρα η Ζ’. Μα και από την πλευρά τους οι Αιγύπτιοι των κατώτερων οικονομικών στρωμάτων δεν επιθυμούσαν συγχρωτισμό με τους ξένους. Όταν μάλιστα δινόταν η ευκαιρία, με την κατάλληλη υποδαύλιση από το ιερατείο, ξέσπαγαν ταραχές κυρίως στην Άνω Αίγυπτο που κατά χρονικά διαστήματα κατάφερνε να ανεξαρτητοποιείται. Οι πλουσιότεροι γηγενείς είχαν φυσικά καλύτερη μοίρα. Όσο για το Ιερατείο, εξακολούθησε να παίζει και κατά την πτολεμαϊκή περίοδο πάρα πολύ σημαντικό ρόλο. Οι Πτολεμαίοι τηρούσαν ευλαβικά τα αιγυπτιακά έθιμα όπως την ενδογαμία του βασιλικού οίκου και την παραδοχή της θεϊκής καταγωγής των Πτολεμαίων-Φαραώ. Στην Αίγυπτο υπήρχαν αρχικά Έλληνες στην Ναύκρατη, μια πόλη που ιδρύθηκε από Μιλήσιους μισθοφόρους κατά την εποχή του Ψαμμήτιχου. Με την ίδρυση της Αλεξάνδρειας και κατόπιν της Πτολεμαΐδας που έγινε πρωτεύουσα της Άνω Αιγύπτου, συρρέουν Έλληνες τόσο από τον ελλαδικό χώρο όσο και από τα υπόλοιπα μέρη της Μεσογείου και πυκνώνουν τις αστικές κυρίως περιοχές. Άλλοι έρχονταν πρόσκαιρα ως μισθοφόροι, άλλοι για να υπηρετήσουν με ανταμοιβή μόνιμο κλήρο γης, άλλοι ως έμποροι ή ως άνθρωποι των γραμμάτων. Οι Μακεδόνες κατά κύριο λόγο και ακολούθως οι υπόλοιποι Έλληνες, αποτελούσαν ουσιαστικά την διοικητική ελίτ της Αιγύπτου που μαζί με το αιγυπτιακό ιερατείο κυβερνούσαν τους γηγενείς που αποτελούσαν την πλειοψηφία του εργατικού και αγροτικού δυναμικού της χώρας. Μια σημαντική μειονότητα ήταν οι Εβραίοι που είχαν έρθει αρχικά με την καταστροφή του βασιλείου του Ιούδα. Μετά από την προσωρινή κατάληψη της Κοίλης Συρίας, ο Πτολεμαίος ο Φιλάδελφος απελευθέρωσε περίπου 120.000 Εβραίους και αρκετοί από αυτούς μετέβησαν στην Αίγυπτο ενθουσιασμένοι από το πνεύμα ανοχής των Πτολεμαίων. Μέρος αυτών εγκαθίστανται στην Αλεξάνδρεια όπου τους παραχωρήθηκε μια από τις τρεις μεγάλες συνοικίες της πόλης για να μπορούν να ζουν ανενόχλητοι σύμφωνα μα τα ήθη και τα έθιμά τους. Στην Αίγυπτο ζούσαν και άλλες μειονότητες όπως Θράκες, Λίβυοι, Νούβιοι, Γαλάτες, Ιδουμαίοι, Άραβες, Πέρσες και Κίλικες.

Επίλεκτη μονάδα πεζικού ήταν το Βασιλικό Άγημα. Πιθανόν να ήταν μονάδα με αντίστοιχο ρόλο με αυτόν των Υπασπιστών του Αλέξανδρου. Το επιθετικό όπλο ήταν μάλλον το δόρυ αλλά ενδέχεται οι άνδρες του να πολεμούσαν κατά περίπτωση και με σάρισσες. Παρατασσόταν πάντα στο δυνατό πλευρό και είχε ικανότητα λόγω εκπαίδευσης να εκτελεί σύνθετες κινήσεις στο πεδίο μάχης. Στην περίφημη μάχη της Ραφίας δεν μπόρεσε να αποδείξει την αξία του μια και οι φίλιοι ελέφαντες υποχώρησαν μέσα από τις γραμμές του με αποτέλεσμα να ακολουθήσει κλονισμός από την επακόλουθη εχθρική επίθεση και υποχώρηση.

Η Φάλαγγα ήταν το κατ’ εξοχήν βαρύ πεζικό που επανδρωνόταν από σαρισσοφόρους. Έμπαινε στο κέντρο της παράταξης και η έκβαση του αγώνα εξαρτιόταν από την απόδοσή της. Η Φάλαγγα σαρισσοφόρων ήταν ανίκητη από προσβολή άλλων πεζικών κατά μέτωπο. Είχε όμως αδύνατα πλευρά και για το λόγο αυτό πλαισιωνόταν συνήθως από βαρύ πεζικό που θα μπορούσε κάτω από δυσμενείς συνθήκες να αντέξει σε πίεση ώστε να δοθεί ο χρόνος στη φάλαγγα να κερδίσει τον αντίπαλο. Η Φάλαγγα επανδρωνόταν κατά τον ίδιο τρόπο με το ιππικό· αρχικά με Μακεδόνες και μετά με κληρούχους Μακεδόνες επίγονους ή Νοτιοελλαδίτες. Όσο περνούσε ο καιρός, η λειψανδρία γινόταν όλο και μεγαλύτερο πρόβλημα. Οι Πτολεμαίοι αναγκάστηκαν να εξοπλίσουν κατά το μακεδονικό τρόπο τους Εγχώριους, κάτι το οποίο δημιούργησε εκ των υστέρων φοβερά κοινωνικά προβλήματα.

Οι θυρεοφόροι είναι ένας από τους βασικούς τύπους πεζικού της εποχής. Έφεραν θυρεό, δόρυ και ξίφος. Λειτουργούσαν στον πτολεμαϊκό στρατό μάλλον ως βαρύ πεζικό. Σε αυτόν τον ρόλο τους παρουσιάζει ο Πολύβιος αλλά υπάρχουν κάποιες ενστάσεις στην άποψη αυτή. Ο τύπος του θυρεοφόρου έχαιρε εκτίμησης από τους Ιουδαίους που κατατάσσονταν σχηματίζοντας αξιόμαχες μονάδες. Στην επιστολή του Αριστέα πληροφορούμαστε πως θεωρούνταν «της περί την αυλήν πίστεως αξίους». Δηλαδή σε ελεύθερη απόδοση, ήταν άξιοι εμπιστοσύνης για υπηρεσία στην Αυλή. Υπήρχε και βαρύτερος τύπος του θυρεοφόρου. Ήταν ο στρατιώτης που είχε ίδιο εξοπλισμό με την προσθήκη θώρακα· ήταν ο λεγόμενος θωρακίτης.

Τα βασίλεια της Αιγύπτου και της Συρίας έχοντας έρθει σε επαφή με το ρωμαϊκό στρατό, υιοθέτησαν κι ένα νέο τύπο βαριού πεζικού του οποίου ο στρατιώτης ήταν εξοπλισμένος κατά το ρωμαϊκό τρόπο. Στην όψη θα έμοιαζε με ένα θωρακίτη που ήταν εκπαιδευμένος να μάχεται όπως ο λεγεωνάριος. Αντικειμενικά μιλώντας είναι δύσκολος ο διαχωρισμός ανάμεσα σε αυτούς τους δύο τύπους.

Στους ύστερους χρόνους της πτολεμαϊκής δυναστείας, στο στρατό εντάσσονταν και ρωμαϊκές λεγεώνες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι «Γκαμπινιάνοι», οι λεγεωνάριοι του Αύλου Γαβίνιου (Aulus Gabinius) που στάλθηκαν στην περίοδο του Πτολεμαίου του Αυλητή και παρέμειναν στην αυλή του για την προστασία του. Οι λεγεωνάριοι αυτοί έγιναν ρυθμιστές των δρώμενων στην Αίγυπτο. Με την πάροδο του χρόνου, κατέληξαν να υιοθετήσουν τον τρόπο ζωής της χώρας που τους φιλοξενούσε, χάνοντας τη λατινική τους ταυτότητα. Νυμφεύτηκαν με ντόπιες γυναίκες και απόκτησαν παιδιά. Όταν τους ζητήθηκε να συνδράμουν στον πόλεμο εναντίον των Πάρθων μετά από την καταστροφή της μάχης των Καρρών, αρνήθηκαν σκοτώνοντας τους δύο απεσταλμένους που ήταν γιοί του κυβερνήτη της Συρίας!

Στην Αίγυπτο πολύτιμες υπηρεσίες πρόσφεραν και οι Θράκες. Πολύ πιθανόν να οφειλόταν στους Θράκες ο χαρακτηρισμός κάποιων σωμάτων ως Μαχαιροφόροι. Παλαιότερα, ο Θουκυδίδης χαρακτήρισε Μαχαιροφόρους τους ορεσίβιους της Ροδόπης που ήταν εξαιρετικοί πολεμώντας με μάχαιρες· ίσως να χαρακτήριζε έτσι τις θρακικές ρομφαίες. Στα ελληνιστικά χρόνια, μάλλον έφεραν για προστασία θυρεό αντί για πέλτη και στη μάχη χρησιμοποιούσαν μάχαιρα ή κοπίδα. Ήταν εξαιρετικοί μαχητές στο ομαλό έδαφος αλλά η αξία τους αναδεικνυόταν στα δύσβατα. Πολλοί Θράκες μισθοφόροι της πρώτης γενιάς εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο λαμβάνοντας γαίες για ανταμοιβή. Αυτοί καλούνταν σε περίπτωση ανάγκης να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο Φαραώ.

Οι Γαλάτες ήταν άλλη μια εθνότητα που είχε σταθερή παρουσία με μισθοφόρους στον πτολεμαϊκό στρατό. Οι πολεμιστές αυτοί έρχονταν από τις νέες τους πατρίδες στη Μικρά Ασία ή ήταν κι αυτοί επιστρατευμένοι κληρούχοι δεύτερης γενιάς, δηλαδή Μάχιμοι. Με το συγχρωτισμό τους με τις υπόλοιπες ομάδες έχασαν σταδιακά τα χαρακτηριστικά της κέλτικης εμφάνισης στο ρουχισμό και τον οπλισμό τους, διατήρησαν όμως την αγάπη τους στο γαλάζιο χρώμα με το οποίο έβαφαν συχνά τα ενδύματά τους. Ήταν βαρύ πεζικό, πολεμούσαν σε πυκνό σχηματισμό και με ασυγκράτητες εφόδους προσπαθούσαν να διαρρήξουν τις εχθρικές γραμμές.

Στα τελευταία χρόνια του βασιλείου, η φάλαγγα έπαψε να αποτελεί το βασικό κορμό του στρατού. Το κενό ήταν δυσαναπλήρωτο και η πιο πρόσφορη λύση ήταν μισθοφόροι από την Κιλικία. Ήταν σκληραγωγημένοι πολεμιστές όπως όλοι οι όμοροι γείτονές τους στη Μικρά Ασία και πολεμούσαν σαν βαρύ πεζικό.

Εκτός από το βαρύ και το μέσο πεζικό ο στρατός είχε ανάγκη και από ελαφρά σώματα ακροβολιστών που αποκαλούνταν ψιλοί ή γυμνήτες. Εξέχουσα θέση ανάμεσά τους κατείχαν οι Κρήτες τοξότες. Ήταν περιζήτητοι σε όλους τους ελληνιστικούς στρατούς χάρη στη δεινή τους τοξευτική ικανότητα. Οι Κρήτες παλαίμαχοι αλλά και οι νεοσύλλεκτοι που ονομάζονταν Νεόκρητες, παρατάσσονταν στη δυνατή πτέρυγα του στρατού που συνήθως ήταν το δεξί κέρας.

Υπήρχαν και άλλα σώματα ψιλών, που επανδρώνονταν από συγκεκριμένες εθνικές ομάδες. Οι Νούβιοι ήταν καλοί τοξότες αλλά και οι Αιγύπτιοι τα κατάφερναν καλά. Για σφενδονήτες υπηρετούσαν Αιγύπτιοι. Όσο για ακοντιστές, οι Λίβυοι είχαν καλή φήμη και ήταν προτιμητέοι.

Τέλος, μια από τις πιο εξωτικές μονάδες του στρατού ήταν αυτές των ελεφάντων. Ο Πολύβιος μας δίνει την πρώτη περιγραφή μάχης κατά την οποία συγκρούστηκαν μεταξύ τους δύο διαφορετικά είδη ελεφάντων: οι ασιατικοί με τους αφρικανικούς. Βάσει της περιγραφής, στη μάχης της Ραφίας, οι πτολεμαϊκοί ελέφαντες στο δεξί κέρας αρνήθηκαν να συγκρουστούν με τους απέναντι σελευκιδικούς ενώ στο αριστερό όπου έγινε σφοδρή συμπλοκή, οι ελέφαντες των Σελευκιδών επικράτησαν κι έτρεψαν σε φυγή τους αντίπαλους ελέφαντες των Πτολεμαίων. Το βασίλειο της Συρίας είχε στη διάθεσή του μεγάλους αριθμούς από εισαγόμενους ινδικούς ελέφαντες. Οι Πτολεμαίοι αναγκαστικά στράφηκαν σε εναλλακτικές λύσεις μια και οι χερσαίοι δρόμοι προς Ινδία ελέγχονταν από τους Σελευκίδες. Αξίζει να αναφερθεί η επιγραφή της Αδουλίδας, μιας πόλης στην σημερινή Ερυθραία που ήταν τότε το βασίλειο της Αξούμ. Σύμφωνα με τον Κοσμά τον Ινδικοπλεύστη, ο Πτολεμαίος Γ’ ο Ευεργέτης κατά την νικηφόρα εκστρατεία του προς την ανατολή, είχε στο στράτευμά του, δύο είδη ελεφάντων: τους Τρωγλοδυτικούς και τους Αιθιοπικούς. Στην επιστροφή του έφερε ως λάφυρα και τους πολύτιμους Ινδικούς. Διόλου απίθανο τριάντα χρόνια αργότερα στη μάχη της Ραφίας, ο Πτολεμαίος Δ’ ο Φιλοπάτωρ, να παράταξε 2 διαφορετικά είδη ελεφάντων.