De academie van Franeker of universiteit van Friesland (Latijn: Academia Franekerensis) was van 1584 tot 1811 de universiteit van Friesland in de Friese stad Franeker, de kleine stad met een naam die doet denken aan Frankrijker. De tweede academie van ons land werd op 14 april 1584 opgericht door de Staten van Friesland, vlak voor de aanslag op Willem van Oranje. Om het katholieke Spaanse juk af te werpen had Willem van Oranje in hoog tempo protestantse theologen nodig die geschoold zouden worden tot de 'strengsten en zuiversten gereformeerden'. Vrijheid van Godsdienst was het belangrijkste streven. De Friese stadhouder Willem Lodewijk (eig. Wilhelm Ludwig), in Friesland bekend onder de bijnaam Us Heit, was een groot voorstander van de oprichting. De stichtingsakte van de Universiteit van Leiden staat echter op naam van Filips van Castilliën. De akte van Franeker is ondertekend door Friese bestuurders en roept derhalve vragen op. Ook die rare namen geven te denken.
De bevolking van Friesland drong blijkbaar aan op een academie soms ook lyceum genoemd in het noorden van ons land. Franeker was slim gekozen. In het kleine Frjentsjer zouden de ouders hun kinderen namelijk ietwat kunnen 'bespioneren'. Kort voor de oprichting traden plotseling drie leden van de Staten van Friesland af. Zij vertegenwoordigden de steden en waren toch mordicus tegen het te kleine Franeker. Men realiseerde zich mogelijk dat steden als Groningen op termijn kansrijker zouden zijn. Men had zodoende gekozen 'één Seminarium en Collegie binnen dese Lande waarheen Eenige Geleerde Mannen tot Professoren uitgeroepen sullen worden'. Het rooms-katholieke Kruisherenklooster in Franeker werd geschikt genoeg bevonden om het beoogde opleidingsinstituut te huisvesten. De eerste hoogleraren doceerden er: Grieks, Hebreeuws, philosophie, theologie (3 leerstoelen) en rechten. In 1585 was Petrus Tiara de eerste hoogleraar Grieks en Gilles van den Rade de eerste academiedrukker. De eerste student, op 14 april 1586 ingeschreven, zou Ausonius Aysma geweest zijn. De start van de universiteit lag derhalve in een uiterst gevoelige periode, en kende van meet af aan strubbelingen. Desondanks mag zij één groot succesverhaal genoemd worden.
Stichtingsakte
Academia van Vrieslant in de Chronique van Winsemius
Dertig jaar lang was de Academie, naast de Leidse, de enige universiteit in de Nederlanden. Na een veelbelovend begin met groeiende studentenaantallen -vooral de theologische faculteit groeide sterk als gevolg van de protestantse reformatie- stond rond 1625 de hogeschool al bekend als 'de suypacademie'. Dit omdat de studenten met hun hoogleraren in debat gingen in het café. Als men het niet eens kon worden, liep dit dikwijls zo uit de hand, dat heel laat in de nacht de ramen van de hoogleraar kapot gegooid werden. De hele bevolking en de glazenmakers spraken er dan dagen schande van. De eigen rechtbank van de academie moest vervolgens oordelen wat een passende straf zou zijn. Vrijwel alle studenten worden in het archief van deze rechtbank vermeld en de straffen zijn altijd hoog. De meeste zaken gaan over het lastig vallen van dienstmeisjes, het eisen van drank of het bedreigen van studenten. Ook de wachtmeester Jacob Pybes en academiedrukker Fredericus Heinsius komen geregeld aan bod. Daarbij wordt eigenlijk altijd wel gevochten, een degen getrokken of met een vuurwapen geschoten. Een enkele keer handelt de zaak dan om het faliekante overlijden van een student. Op 28 maart 1620 wordt een complot tegen de universiteit gesmeed. De studenten Kolde, Joclides, Lautenbach, De Campis, Uptenoird en Knijff dienen een verzoek in om de Academie van Franeker naar Leeuwarden te verplaatsen. Dit verzoek is niet gehonoreerd.
Academia Franekerensis in de Atlas Schoemaker ca. 1720
Atlas Schoemaker
Vanaf 1660 beginnen de studentenaantallen sterk te slinken, de republiek verkeerde in steeds zwaarder weer, met een kleine opleving rond 1700. Verlichtingsidealen en de roep om meer democratie van patriotten betekent het begin van het einde. In 1787 werd het de hoogleraren verboden om deel te nemen aan de exercitiegenootschappen waarin de felste patriotten zich bewapenen. Leden van het hooglerarenkorps raken gefrustreerd en vertrekken vooral naar Groningen. Een deel van de studenten gaat naar Parijs om aan de Franse revolutie mee te werken. Het aantal studenten daalt onrustbarend tot er in 1795 nog maar acht studenten zijn overgebleven. In 1811, onder het tijdelijke bewind van de Franse koning Lodewijk Napoleon Bonaparte (bijgenaamd het Konijn van Holland, de Lamme Koning en Lodewijk de Goede) wordt de universiteit bij decreet opgeheven, tegelijk met de universiteit van Harderwijk in Gelderland. De universiteit van Utrecht wordt ook stopgezet. Anders dan Utrecht krijgen Franeker en Harderwijk nadien hun universiteit niet meer terug. Als compensatie wordt in Franeker wel een Athenaeum Illustre opgericht (1815-1843). Die instelling vond men als alternatief royaal genoeg, want in vrijwel iedere stad beschikte men inmiddels over het Atheneum. Al met al moet men dit toch zien als een voortzetting van de academie van Franeker als hoger onderwijs. De Friezen trokken desondanks overwegend naar Groningen, mede door het succes van de letteren faculteit, en de kwaliteit van de hoogleraren aldaar. De lessen over de geschiedenis van Friesland vinden er, bovendien, gretig aftrek, door met name de intelligentsia.
Af en toe vinden er in Franeker nog academische promoties plaats. Promovendi van de rijksuniversiteit in Groningen promoveren dan op een onderwerp dat een relatie met Friesland heeft zoals bijvoorbeeld de Friese taal. Zij mogen hun proefschrift - indien gewenst - dan in de Martinikerk verdedigen. In Leeuwarden wordt op de Fryske Akademy nog altijd veel onderzoek gedaan naar de Friese taal, -cultuur en -geschiedenis. Zo leeft de universiteit van Franeker nog altijd voort bij de bevolking van Friesland, Groningen en Noord-Duitsland. Tot slot nog een getuigeverslag van de bezoeker Von Uffenbach in 1710. 's Morgens zagen wij de Akademische boekerij. Deze staat in eene groote zaal, boven de auditoria, en in het collegiehuis. Zij is veel fraaijer en beter, dan die te Groningen, ook wat de boeken betreft, behalve dat in Groningen meer en betere codices manuscripti voorhanden zijn. De catalogus van deze boekerij wordt thans gedrukt en is nog niet voor handen, althans niet bij de behulpzame bibliothecaris, de heer Colerus.
De bibliotheek van Franeker
De Stichting Frjentsjerter Universiteit wil de traditie van de Franeker Universiteit levend houden. De universiteit van Franeker bezit een omvangrijke collectie schilderijen, te weten de Professorenportretten van de Franeker universiteit. Alle portretten worden bewaard in Museum Martena. Een deel van de portretten wordt permanent geëxposeerd.
© 2022 F.N.Heinsius. All rights reserved