Research Gate

Writer || กวินธร เสถียร

September 5, 2017

ไม่นานมานี้ คุณดี้ นิติพงษ์ ห่อนาค ได้วิพากษ์วิจารณ์ใครก็ตามที่กล่าวถึงประเทศไทยในเชิงลบผ่านคำ “กะลาแลนด์” ว่า คนพวกนั้น “...มีความคิดสร้างสรรค์ แต่จิตใจกลับตรงกันข้าม...”

กะลามะพร้าว ถูกใช้ประโยชน์หลายด้าน ยายผมก็ใช้กะลาตักข้าวสาร บ้างก็เอากะลามาเหยียบๆ ย่ำๆ ผ่อนคลายฝ่าเท้า...

การตีความเชิงลบมองกะลาเป็นของไม่มีค่า หาได้มีแต่กะลาไม่ เลยเถิดไปกระทบสัตว์บางจำพวกเช่นกัน ถ้าไม่นับ วัว ควายที่ตกเป็นจำเลยอยู่บ่อยๆ สิ่งมีชีวิตชนิดจิ๋วอย่าง “ปลวก” ก็ถูกใช้แพร่หลายในความหมายเชิงลบ

“...ไอ้หน้าปลวก !!!”

ในป่าธรรมชาติ ปลวก (termite) เป็นกลุ่มแมลงประเภทหนึ่งที่มีความสำคัญต่อระบบนิเวศป่าไม้เขตร้อนชื้น ทำหน้าที่เป็นผู้ย่อยซากพืช เศษไม้ ใบไม้ ท่อนไม้ที่หักล้มทับถมกันในป่า ก่อให้เกิดการย่อยสลายอินทรีย์วัตถุต่างๆ คืนกลับสลายกลายเป็นธาตุอาหารในดิน ทั้งยังช่วยถ่ายทอดพลังงานไปสู่ลำดับขั้นการบริโภคของสิ่งมีชีวิตต่างๆ หมุนเป็นวงจรตามห่วงโซ่อาหาร (food chain) ปลวกบางชนิดกินไลเคน บางชนิดอยู่ร่วมกับเชื้อราอื่นๆ เกื้อหนุนจุนเจือกันและกัน

ตัวอย่างงานศึกษาของ กฤษณา ชายกวด และจิตติมา อยู่หาญ (2560) ได้ศึกษาความหลากหลายของชนิดปลวก ในพื้นที่ศูนย์ศึกษาการพัฒนาภูพานอันเนื่องมาจากพระราชดำริ จังหวัดสกลนคร 

นักวิจัยได้วางแปลงถาวรขนาด 100x100 เมตร จำนวน 4 แปลง ในพื้นที่ป่าเต็งรังและป่าเบญจพรรณ อย่างละ 2 แปลง ทำการสำรวจ 4 ครั้งในเดือนสิงหาคม/กันยายน 2555 และเดือนมกราคม/มิถุนายน 2556 ผลการศึกษาที่จำแนกปลวกออกตามสัณฐานวิทยา พบปลวก 30 ชนิด 18 สกุล 2 วงศ์ (7 วงศ์ย่อย) และหากจำแนกตามแหล่งอาหารจะจำแนกได้ 4 กลุ่มใหญ่คือ 

1) กลุ่มกินเนื้อไม้ (wood feeder) 

2) กลุ่มกินเศษไม้ใบไม้และเพาะเลี้ยงเชื้อรา (wood and leave or fungus feeder) 

3) กลุ่มกินดินและอินทรีย์วัตถุ (soil and human feeder) 

4) กลุ่มกินไลเคน (lichen feeder) 

ปลวกในกลุ่มกินเศษไม้ใบไม้และเพาะเลี้ยงเชื้อรา ถือเป็นปลวกกลุ่มเด่น พบมากที่สุด 11 ชนิด มี 5 สกุล ได้แก่ Macrotemes, Microtermes, Hypotermes, Ancistrotermes และ Odontotermes ชนิดที่พบได้บ่อยคือ Microtemes obesi Hypotemes makhamensis และ Macrotermes annandalei ปลวกจำพวกนี้กินอาหารได้หลากหลายประเภททั้งเนื้อไม้ เศษไม้ ซากพืช ทั้งยังเพาะเชื้อรา และมีความสัมพันธ์กับเชื้อราหลายชนิดในรัง และเพาะเชื้อ Termitomyces ให้เป็นอาหารของสมาชิกตัวอื่นๆ แต่ปลวกที่หาค่อนข้างยากได้แก่ Procapritermes sp. Angulitermes sp. และ Speculitermes sp. ซึ่งพวกนี้ไม่กินเนื้อไม้ กินแต่ดิน เศษซากพืช และอินทรีย์วัตถุในป่า เป็นประโยชน์ต่อระบบนิเวศในการเพิ่มธาตุอาหารในดิน และปรับปรุงโครงสร้างดินในป่าให้อุ้มน้ำได้ดี ผลงานศึกษานี้จะเป็นประโยชน์ต่อการนำไปพัฒนาฐานข้อมูลเพื่ออนุรักษ์ทรัพยากรชีวภาพป่าไม้ต่อไป

การเข้าใจบทบาทของสิ่งมีชีวิต แม้เป็นสัตว์ตัวน้อยอย่างปลวก ก็ยังมีหน้าที่สำคัญในระบบนิเวศ โดยเฉพาะการเป็นผู้ย่อยสลาย (decomposer) ไม่ให้อะไรเหลือตกค้าง ทุกๆ อย่างต้องวนกลับคืนสู่สมดุลตามธรรมชาติ 

ไม่มีอะไรไม่เกิดประโยชน์ ถ้ารู้จักทำความเข้าใจ เช่นเดียวกับ กะลาแลนด์ แม้จะถูกเหยียดเปรียบว่าต่ำตมไร้ค่า เหมาะกับประเทศสารขัณฑ์ แต่ที่จริงคุณคณาของกะลากลับมีค่าอนันต์ ดังนั้นต่อแต่นี้ ก็อย่าให้ “ปลวก” กับ “กะลา” ตกเป็นผู้ต้องหาทางภาษาในสังคมอีกเลย

หมายเหตุ: ขอขอบคุณ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.นฤมล แก้วจำปา คณะวนศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์

อ้างอิง: กฤษณา ชายกวด และจิตติมา อยู่หาญ. (2560). ความหลากหลายชนิดปลวกในพื้นที่ศูนย์ศึกษาการพัฒนาภูพานอันเนื่องมาจากพระราชดำริ จังหวัดสกลนคร. ใน การประชุมวิชาการป่าไม้ 2560, 5-7 กันยายน 2560 โรงแรมแกรนด์มิราเคิล, กรุงเทพฯ: กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่าและพันธุ์พืช, คณะวนศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์.