กรรมวิธีการทำข้าวฮาง ถือเป็นการสืบทอดภูมิปัญญาในการจัดการวิถี "การกิน" ที่อุดมด้วยคุณประโยชน์ จากการนำข้าวเปลือกใกล้สุกมาแช่น้ำให้นิ่ม สารอาหารจะซึมเข้ากับเมล็ดข้าว ประกอบด้วย วิตามิน แร่ธาตุ ไฟเบอร์ และกลิ่นหอมจากเปลือกมาเคลือบที่เมล็ดข้าวเพิ่มขึ้น ชาวบ้านได้แบ่งข้าวฮางเป็น 3 ประเภท ได้แก่ ข้าวฮางนา ข้าวฮางนึ่ง และข้าวฮางยา หรือข้าวฮางเล่า โดยภาษาในท้องถิ่นของอีสาน ออกเสียงว่า “เล้า” ข้าวฮางนา นิยมนำมาตำเป็นข้าวเม่าหรือทำข้าวพอพับพลึง มีลักษณะเป็นข้าวที่กำลังจะสุก มีสีเขียวอ่อน และนุ่ม ส่วนข้าวฮางนึ่ง เมื่อฝนตกชาวบ้านจะนำข้าวเปลือกมานึ่งเพื่อไม่ให้ข้าวงอก แล้วไปผึ่งแดด เก็บรักษาสภาพข้าวไว้ได้นาน ข้าวฮางยา หรืออีกชื่อหนึ่งข้าวฮางงอก เป็นการนำข้าวเปลือก มาแช่น้ำให้จมูกข้าวเริ่มงอกก่อนนึ่ง แล้วนำมาผึ่งแดด ก่อนนำไปกะเทาะเปลือกแล้วนำไปหุง หรือต้มกิน ในการทำสามารถใช้ได้ทั้งข้าวเหนียวและข้าวเจ้า

ชาวบ้านนาเลาจะนำข้าวเหนียวสายพันธุ์พื้นเมืองมาใช้แปรรูปเป็นข้าวฮางงอก โดยแบ่งเป็น 3 ระยะ ระยะแรก “ข้าวดอ” เป็นพันธุ์ข้าวเบาใช้เวลาปลูกประมาณ 3 เดือน ระยะที่สอง “ข้าวกลาง” ใช้เวลาปลูก 4-5 เดือน ได้แก่ ข้าวสันป่าตอง ข้าวพม่า และระยะที่สาม “ข้าวใหญ่” เป็นข้าวที่ใช้ระยะเวลาปลูกประมาณ 6 เดือน ได้แก่ ข้าวหอมอุดม และข้าวขาวหลวง ในการทำ ข้าวฮางงอก การใช้ข้าวเหนียวสายพันธุ์พื้นเมืองถือเป็นวิธีที่ดีที่สุดที่จะได้ข้าวฮางงอกคุณภาพดี เพราะเมล็ดข้าวจะอวบอิ่ม เรียวยาว แข็งแรง มีความต้านทานโรคพืชสูง ปลูกได้ง่าย ไม่ต้องพึ่งสารเคมี เมื่อหุงจะมีกลิ่นหอมรสชาติอร่อย เนื้อข้าวนุ่มละมุน เป็นที่ถูกใจของผู้ได้รับประทาน