Proje Hakkında

Bu proje "Bilgisayar Destekli Veri Analizi Yönteminin Nüsha Şeceresi Tespiti ve Metin Tenkidi İçin Kullanılması" başlığıyla; Türkçe, Arapça ve Farsça metin tenkidi/tahkiki çalışmalarına katkıda bulunmak amacıyla hazırlanmaktadır. Proje, İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) tarafından "İkinci Klasik" projesi kapsamında desteklenmektedir.

Projenin Konusu

Yazma çalışmalarının en önemli konularından biri, farklı rivayetlerle ulaşan metinler arasındaki ihtilafların tespit edilmesi ve asıl metinden sapmaların nasıl çözümleneceği hususudur. Bu ihtilafların çözümlenmesi, metinlerin mümkün olduğunca ilk versiyonlarına ulaşılması çabası, geçmiş yüzyıllardan beri filoloji ve kodikoloji alanının temel meselelerinden biridir. Bu alandaki çabalar, metni, ulaşılabilen nüshalar arasındaki ilişkileri göz önünde bulundurarak hazırlama yolunu açmış ve zamanla yöntem haline gelerek metin tenkidi (edition critiquė) olarak adlandırılmıştır. Yapılan bu çalışmalarla edinilen tecrübeler, metinler arasındaki ihtilafların anlamlandırılmasının ve metinlerin eski versiyonlarının tespitinin, nüshalar arasındaki ilişkilerin tespitiyle mümkün olabileceği inancını güçlendirmiştir. Çok sayıda klasik filolog, ilgilendiği metnin nüshalarının soyağacını oluşturmaya ve buna dayanarak bir metin kurmaya çalışmıştır. Ancak bu soyağacını, yani nüshalar arasındaki ilişkiyi ispat eden doğrudan bilgiler çok azdır. Bu husustaki en açık veri kabul edilen telif/istinsah/sema/kıraat kayıtları çoğu nüshada yer almaz. Ayrıca yer alan bu türden kayıtların bir kısmının bir önceki nüshadan kopyalanmış ya da çeşitli sebeplerle uydurulmuş olması da ihtimal dahilindedir. Bu nedenle çoğu durumda nüshalar arasındaki ilişkileri doğrudan ve açık verilerle belgelemek mümkün değildir. Bu ilişkileri görmek ve göstermek için çoğunlukla dolaylı bilgilere ve özellikle nüshalar arasındaki fark ve benzerliklere başvurulur. Örneğin yandaki Tablo 1'de görülen nüsha farkları, ilk bakışta nüshalar arasındaki ilişkilere dair fikir vermektedir.

Nüshalar arasındaki ilişkilerin tespitinin güçlüğüne rağmen, yapılan çalışmalar bu tespitle ulaşılacak metnin orjin metne daha yakın olacağı karinesini gittikçe güçlendirmiştir. Nüshalar arasındaki ilişkilere dayanarak yapılan çalışmalara ilgi, günümüze kadar artarak devam etmiş; hatta metin tenkidi konusundaki bu yaklaşım da ayrı bir araştırma alanı olarak kendini göstermiş ve stemmatik adıyla anılmıştır.

Teoride basit görünen nüsha farkları karşılaştırma yöntemini tam olarak uygulamak aslında oldukça zordur. Zira bir metnin sayısı onları hatta yüzleri bulan nüshalarını derlemek, bunları karşılaştırıp aralarındaki benzerlikleri tespit etmek, kesin bir kanaate varmak güç bir iştir. Örneğin Tablo 2'de verilen nüsha farklarıyla nüsha ilişkilerini tespit etmek pek kolay değildir. Her ne kadar bir önceki tablo bu nüsha farklarını karşılaştırmanın nüshalar arasındaki ilişkileri ortaya çıkaracağına dair ikna edici çerçeve sunsa da, bu kadar az veri ile nihai karara varmak güç olacaktır. Veriler artırılıp ikinci tabloya ulaşıldığında ise -ki bu ikinci tablodaki kadar veriler de nihai karar için elbette yetersizdir- artık insan gözü ve zihni aralarındaki ilişkiyi önceki gibi açıkça görememektedir. Bu durumda daha çok veri ile yapılacak değerlendirmelerin daha sağlıklı, ancak daha güç olacağını söyleyebiliriz.

Bu noktada insan duyu organlarının ve zihninin yardımına teknolojiyi çağırmak güçlüğü azaltacaktır. Projede bu karşılaştırma günümüz bilgisayar teknolojisinin imkanlarıyla yapılacaktır. Bilgisayarlı analizle verilerin benzerlik yönleri ve oranları tespit edilecektir.

Amaç

Bu proje, metinlerin ve nüshaların arasındaki ilişkilerin metin benzerliği/farklılığı ile tespit ve ispat edilip edilemeyeceği sorusuna cevap vermeyi amaçlamaktadır. Aynı zamanda nüshalar arasındaki soy ilişkilerinin tespitiyle, nüsha soyağacının başında ya da başka bir yerinde bulunan versiyona ulaşıldığının ispatlanabilir olup olmadığı görülmeye çalışılacaktır. Bu ikisinin örtüştüğünü kabul edenlerin ya da etmeyenlerin iddialarını ispat etmek, soy ağacıyla metin benzerliklerinin test edilmesiyle mümkün olabilir. Çalışmada bu iki verinin, yani soyağacının ve metin benzerliklerinin birbiriyle örtüşüp örtüşmediği anlaşılmaya çalışılacaktır.

Yöntem

Yukarıda bahsedilen amaca ulaşmak için yaygın olarak yapılanın aksine, nüsha farklarından şecereye değil, nüshaların şeceresinden nüsha farklarına doğru gidilecektir. Yani şeceresi elde olan nüshaların nüsha farkları incelenecek, nüsha şeceresi ile nüsha farklarının ne şekilde uyuştuğu/ayrıştığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Bunun için üç farklı nüsha/metin üzerinde incele yapılacaktır.

1) Günümüze ulaşmış ve aralarındaki soy ilişkisi tarih, kayıt gibi verilerle kesin olarak tespit edilebilen nüshaların metinleri karşılaştırılacaktır. Bu karşılaştırmada nüshalar arasındaki farklar kaydedilecektir. Kaydedilen farkların karşılaştırılmasıyla nüshalar arasındaki benzerlikler saptanacaktır. Bu benzerliklerin önceden bilinen soyağacıyla örtüşüp örtüşmediği incelenecektir.

2) Metin tenkidi/tahkiki çalışmaları kapsamında şeceresi hazırlanan nüshalar ve metinler karşılaştırılacak, tespit edilen nüsha farklarının karşılaştırılmasıyla nüshalar arasındaki benzerlikler incelenecektir.

3) Tespit edilen bazı metinler anket yöntemiyle dağıtılacak, katılımcılardan bu metinleri kopyalayarak çoğaltmaları istenecektir. Böylece nüsha şeceresi kesin bir şekilde bilinen nüshalar elde edilmiş olacaktır. Kaynak metinlerin ve çoğaltım zincirinin araştırmacı tarafından bilindiği bu nüshalar toplanacak, önceki örnekteki gibi karşılaştırılacaktır. Nüshalar arasındaki metin benzerliklerinin soy yakınlıklarıyla uyumlu olup olmadığı anlaşılmaya çalışılacaktır. Önceden belirlenmiş şeceredeki nüshaların nüsha farklarıyla tespit edilebilen kesin ilişkisi, tersinden erişimi, yani nüsha farklarından şecereye ulaşma imkanının sınırlarını ve yöntemlerini de gösterecektir.

Hedeflenen Çıktılar

Yukarıda anlatılan yöntemle nüsha farklarının şecereyle ilişkisi kesin olarak tespit edildiğinde, ve bu ilişkinin çerçevesi çizilebildiğinde, bundan sonra metinlerin ilk haline, ya da her hangi bir noktadaki versiyonlarına daha kolay ve güvenli bir şekilde ulaşılabilecektir. Bu da metin tenkidi çalışmalarına yeni bir ivme kazandıracaktır.

Bu proje, yapılacak uzun soluklu araştırma planının ilk aşamasıdır. Çalışma ile metnin nüshalar arasındaki seyrini somutlaştırmak mümkün olursa, elde edilecek yöntem çok geniş bir alanda kullanılabilecektir. Öncelikle farklı metinler arasındaki ilişkilerin de bir metnin nüsha şeceresine benzer bir şemayla gösterilmesi, aynı benzerlik analizi çalışmasıyla yapılabilir. Metinler arasındaki geçişkenliği gösteren yöntem, bilim, kültür ve düşüncenin yayılma haritasını çıkarma çalışmalarını da kolaylaştıracaktır.

Bu proje ile elde edilen bulguların rehberliğinde, uzun çalışma planının diğer aşamalarına geçilecek, hedeflenen diğer amaçlara ulaşılmaya çalışılacaktır.

Projeye Katkı

Bu çalışmamızda kullanılacak nüshalar ve yayınlar ile uygulanacak yöntemler konusunda bizlere katkılarınızı aşağıdaki formla iletmenizi bekler, içtenlikte teşekkürlerimizi sunarız.

Katkı formu için tıklayınız.