Syllabus
Understanding the Basics of Ayurveda
(18th January 2023 - 28th January 2023)
Day wise Syllabus
Day 01 (आयुर्वेद का परिचय)
• आयुर्वेद का अर्थ, परिभाषा व प्रयोजन
• आयुर्वेद का इतिहास
• अष्टांग आयुर्वेद
• आयुर्वेद के ग्रंथ – वृहत्त्रयी एवं लघुत्रयी
Day 02 (आयुर्वेद मतानुसार सृष्टि का विकास)
• सृष्टि का विकास क्रम
• चतुर्विंशति एवं पंचविंशति तत्त्वात्मक पुरुष
• प्रकृति - पुरुष साम्य
• त्रिदण्ड (शरीर, मन, आत्मा)
• ‘आयु’ की परिभाषा व प्रकार
• ‘शरीर’ की परिभाषा व अर्थ
Day 03 (आयुर्वेद के मूलभूत सिद्धान्त )
• पञ्चमहाभूत का सिद्धान्त
• त्रिगुण का सिद्धान्त
• त्रिदोष का सिद्धान्त
• सप्तधातु, मल एवं ओज का सिद्धान्त
Day 04 (त्रिदोष का वर्णन)
• त्रिदोष: परिचय, निरुक्ति, लक्षण
• त्रिदोष का पंचमहाभूत से सम्बन्ध
• त्रिदोष का त्रिगुण से सम्बन्ध
• त्रिदोष के प्रकार, स्थान, गुण एवं कर्म
• त्रिदोष का आयु, अहोरात्रि, भोजन एवं ऋतु से सम्बंध
Day 05 (शारीरिक - मानसिक प्रकृति )
• शारीरिक प्रकृति - प्रकार, लक्षण
• मानसिक प्रकृति - प्रकार, लक्षण
• स्वयं की प्रकृति पहचानना
Day 06 (स्वस्थवृत्त का परिचय)
• स्वस्थवृत्त का अर्थ एवं प्रयोजन
• स्वास्थ्य का अर्थ, परिभाषा एवं महत्व
• दिनचर्या के नियम
• रात्रिचर्या के नियम
Day 07 (ऋतुचर्या)
• भारतवर्ष में षड् ऋतुएं
• आदानकाल एवं विसर्गकाल का महत्व एवं स्वास्थ्य
• षड् ऋतुओं के पालनीय नियम (ऋतुचर्या)
Day 08 (त्रिउपस्तम्भ )
• त्रिउपस्तम्भ (आहार, निद्रा, ब्रह्मचर्य) का परिचय
• अग्नि के प्रकार, कार्य व महत्व
• ‘आम’ दोष का सिद्धान्त
• साम - निराम अवस्था व लक्षण
Day 09 (आयुर्वेद में आहार का महत्व)
• षड् रस – परिचय, लक्षण व कार्य
• रसों का पाञ्चभौतिकत्व
• आहार विधि - विधान
• अनुपान - लाभ एवं महत्व
Day 10 (आयुर्वेद में चिकित्सा का सिद्धान्त)
• चिकित्सा: निरुक्ति, अर्थ व परिभाषा
• उत्तम चिकित्सा के गुण
• चिकित्सा के प्रकार (एकविध, द्विविध, त्रिविध, पञ्चविध)
• ‘चिकित्सा चतुष्पाद’ का महत्व