PAGPAPAHALAGA AT PAGPAPANUMBALIK SA KASIGLAHAN NG KAPAMPANGAN SA GITNA NG IBANG WIKAIN
\
KEVIN KIM S. INOCENCIO 1
DR. ROSALINA L. JOSON 2
Bulacan State University, City of Malolos, Bulacan1
Don Bosco Academy, Mabalacat City, Pampanga2
kksinocencio@one-bosco.org
Abstrak. Sinuri at sinikap ng mananaliksik ang pag-aaral na ito hinggil sa pagpapahalaga at pagpapanumbalik sa wikang Kapampangan ng mga mamamayan ng lungsod ng Mabalacat sa gitna ng iba pang wikain.
Inilarawan at ipinaliwanag ang mga iba’t ibang mukha ng pagpapahalaga at pagtangkilik sa wikang kapampangan sa larangan ng edukasyon, turismo, pamumuno sa pamahalaan, social media at sining at kultura. Kasama sa sinuri at inilarawan ang mga programng ipinatutupad para sa pagpapanumbalik ng kasiglahan ng wikang Kapampangan, at paggamit ng wikang kapampangan. Isinagawa ang pag-aaral sa mga 267 mamamayan ng lungsod ng Mabalacat at mga kinapanayam sa iba’t ibang opisina ng bawat larangan.
Natuklasan na ang wikang Kapampangan ay patuloy pa ring ginagamit sa lungsod ng Mabalacat ngunit may indikasyon ng pananamlay ito nang dahil sa aksesibilidad ng Pampanga sa karatig lugar at akomodasyon ng mga Kapampangan. Natukoy na sa bahay at paaralan ang magiging instrumento sa pagpapanumbalik ng kasiglahan ng wikang Kapampangan.
Batay din sa lumabas na resulta ng pag-aaral hinggil sa proyekto/programa/aktibidades na dapat gawin upang mapanumbalik ang kasiglahan ng wikang Kapampangan ay paggawa ng Ordinansa ng lokal na pamahalaan ng lungsod ng Mabalacat at ang malaking bahagi ng mga guro at magulang sa pagiging kasangkapan upang matuto at ipagpatuloy ang paggamit ng wikang Kapampangan ng mga kabataan sa lungsod ng Mabalacat. Ang patuloy na paggamit ng isang wika – partikular ang wikang Kapampangan ang magiging susi sa pagpapasigla at patuloy na pagpapahalaga nito at nang hindi tuluyang manamlay o mamatay ang isang wika.
PANIMULA. Ang Pampanga ay nanggaling sa salitang Kapampangan na pangpang na nangangahulugang riverside sa wikang Ingles. Kilala ang mga tao sa lalawigan ng Pampanga na matapang at maabilidad sa pagiging lider. Mula noong sinakop ang Pilipinas ng mga dayuhan – Kastila, Amerikano at Hapon ay nakita na ang talino ng mga Kapampangan sa larangan ng pagsulat. Kahit na maraming sumakop sa bansa, hindi binitiwan ng Kapampangan ang kanilang wika at hindi ito hinayaan na hindi gamitin sa pakikipagtalastasan sa mga cabalen (Batay sa History of Pampanga mula Pampanga Provincial Government, 2013). Buhat dito ang mga manunulat na Kapampangan ay nagsimula nang umusbong. Ang pagiging tapat ng mga Kapampangan sa sinusong wika ay nagpaigting sa mga panitikan ng Pampanga. Ang mga halimbawa ng mga panitikan na nilikha ng mga Kapampangan ay ang alamat ng Sinukuwan at sinundan ito ng mga awiting bayan at iba pang uri ng panitikan na basulto, goso, pamuri, pang-obra, paninta, karagatan, duplo, sapatya at diparan. Nagkaroon din ng panitikan hinggil sa relihiyon tulad ng pasyon, mga dasal at inkantasyon. Ang lahat ng ito ay namamayagpag noon sa lalawigan at nakasulat ito sa wikang Kapampangan. Tumatak sa mga Kapampangan ang pagiging matapang noon na nakipaglaban sila hindi lamang para sa lalawigan kundi sa buong kapuluan (Salgado, 2017)
Kabilang sa mga nakilala noon sa larangan ng pagsulat ay sina Juan Crisostomo Soto (1867-1918) at Aurelio Tolentino (1875-1915). Si Soto ay isang katipunero na nakulong at habang nakakulong ay gumawa siya ng mga akdang pampanitikan na mga tula at nobela. Ang kanyang unang nobela na may pamagat na Lidia ay umani ng papuri sa mga mambabasa. Dahil sa kanyang kagalingan sa pagsulat ng mga akdang pampanitikan at kagalingan sa pakikipagbalagtasan ay hinango sa kanyang pangalan ang bersyon sa Kapampangan ng Balagtasan na “Crissotan.” (Garcia, 2018)
Si Aurelio Tolentino naman ay isang gerilyang manunulat na lumaban din sa pananakop ng mga Espanyol hanggang sa panahon ng mga Amerikano. Isa sa tanyag niyang isinulat ay ang Napun, Ngeni at Bukas sa wikang Tagalog ay Kahapon, Ngayon at Bukas. Lumitaw rin ang pangalan ng ilang manunulat na Kapampangan tulad nina Zoilo Galang at Diosdado Macapagal na dating Pangulo ng Pilipinas. Namayagpag ang panitikang Kapampangan noon hanggang sa unti-unti na itong humihina nang dahil sa polisiya ng wika ni Manuel Luis M. Quezon. (Villezca, 2019). Makikitang ang mga Kapampangan ay may malaking naiambag sa panitikan ng Pilipinas at lumaban sa mga mapanakop na mga dayuhan sa bansa. Mula sa panahon ng Kastila, Amerikano, Hapon hanggang sa panahon ng pagsasarili ay tunay na namayagpag ang mga Kapampangan sa bansang Pilipinas.
Ayon kay George Molina, (2019) ng mga Etnikong Grupo ng Pilipinas, magkakaroon ng matinding pagkitil sa mga wikang etniko kung ang mga kagyat na hakbang ng pamahalaan na nagiging malaking hadlang sa pag-unlad ng mga wikang ito ay papagtibayin. Sa mga nakaraang dekada, nasaksihan ang pagkamatay ng mga wikang tulad ng Agta Villa Viciosa, Agta Dicamay, Ayta Tayabas, at Ermiteño. May iba pang wika na nanganganib na mamatay at isa rito ang Kapampangan. Ang isang wika ay namamatay kapag ginagamit lamang ito para sa pagpapahayag gamit ang bibig at hindi bilang isang tekstong nakasulat (De Guzman, 2018)
Isa ang Kapampangan sa nanganganib na mapasali sa listahan na maaaring mawala na wika sa Pilipinas. Sa pananaliksik na isinagawa ni Pangilinan (2009) nakabuo ng kongklusyon na ang mga salik sa pagkamatay ng wikang Kapampangan ay ang sumusunod: (1) nasyonalisasyong polisiya ng pamahalaan sa Maynila at ang kakulangan ng suporta ng probinsyal at lokal ng pamahalaan, (2) ang sistema ng edukasyon ng Pilipinas, (3) ang nasyonal at lokal na midya, at (4) ang pagtangkilik ng Kapampangan sa ibang wika.
Ayon kay Pangilinan (2009) sa lalawigan ng Pampanga ay bihirang-bihira na lang ang nakapagsasalita ng purong Kapampangan na hindi nahahaluhan ng wikang Tagalog. Nagkakaroon ng lexical borrowing na nagdudulot ng unti-unting pagkamatay ng mga salita sa wikang Kapampangan. Ilan sa mga halimbawa ay ang sumusunod: “Malakas ing uran.” sa halip na “Masikan ing uran.” at sa Tagalog ay “Malakas ang ulan.”, ang salitang malakas ay masikan sa wikang Kapampangan. “Lukluk ka sagli.” o “Lukluk ka muna.” sa halip na “Lukluk ka pa.” at sa Tagalog ay “Umupo ka muna.”
Sa kasalukuyan, ipinatutupad ng pamahalaan ang MTB-MLE na patakaran na sistema ng Edukasyon batay sa Batas Republika bilang 10533 na kung saan nakalahad dito ang mga mag-aaral ng Kindergarten hanggang Ikatong Baitang ay gagamitin ng guro ang midyum na instruksyon ay ang sinusong wika. Sa Seksyon 4 ng nasabing batas na Programa sa Pinabuting Batayang Edukasyon. – Para sa Kindergarten at sa unang tatlong (3) taon ng edukasyong elementarya, ang pagtuturo, mga materyal sa pagtuturo at pagtatasa ay sa wikang rehiyonal o katutubo ng mga mag-aaral. Samakatuwid, ang gagamiting wika panturo sa Unang Baitang hanggang Ikatlong Baitang ay wikang Kapampangan kung mga mag-aaral ay taga-Pampanga.
Ayon kay Dr. Ricardo Ma. Nolasco Jr. ng Department of Linguistic ng UP, ang sinusong wika ay makatutulong sa mabilis na pagkatuto ng mga bata sa aralin. Sa kanyang pag-aaral, nakatutulong ang unang wika upang lubusang matuto ang mga bata sa pagsasalita ng pangalawang wika, Ingles o Filipino man.
Ang kurikulum ay kinakailangang umayon sa mga prinsipyo at balangkas ng Edukasyong Multilingguwal na nagsasaad na sa Inang Wika nagsisimula ang mga mag-aaral sa kanilang prior knowledge, umuusad mula sa alam patungong di-alam. Samakatuwid, kinakailangang may nakahandang materyales na magagamit na sa pagtuturo at mga gurong may kakayahang ipatupad ang kurikulum na MTB-MLE. Ayon sa mga pag-aaral, nagiging tulay ang paggamit ng sariling wika sa mga kabataan na malayang nakikipagtalastasan sa kanilang kapwa mag-aaral. Mabilis nilang naipahahayag ang kanilang saloobin, ideya sa loob ng silid-aralan at nagiging mas aktibo sila sa klase at umuunlad ang kanilang pananalita at pagkatuto (Gatchallian, 2018). Isa sa mga dahilan kung bakit hindi naipapahayag ng isang bata ang kanyang sarili gamit ang wikang sinuso ay dahil sa pagkamulat sa ibang wika, hindi maibahagi ng tuwiran ng bata ang kanyang nais dahil pinoproseso muna ang kailangan sabihin sa ibang wika bago ito tuluyang ipahayag sa kausap.
Kailangang mahigpit na ipatupad ng pamahalaan ang batayang prinsipyo ng batas na “education shall be delivered in languages understood by the learners” (Nolasco, 2017). Dapat talagang ituro sa mga mag-aaral ang mga asignatura sa wikang nauunawan at sa wikang kinagisnan upang mas lalo pang madebelop ang kakayahang komunikatibo ng bawat mag-aaral. Ang paggamit at pagkaunawa sa sariling wika ay lubos na makatutulong sa mabisang pakikipagtalastasan ng tao sa kanyang kapwa.
Hindi maikakaila na kailangan ang wikang Ingles upang makipagtalastasan ang mga Pilipino sa ibang sulok ng daigdig, kailangan ang wikang Pambansa upang lubos na makapag-ugnayan ang mga Pilipino sa kapwa Pilipino sa ibang bansa at higit na kailangan ng mga mamamayan sa iba’t ibang lalawigan ang kanilang wikang katutubo upang lubos na makilala ang sarili. Kung hindi ituturo sa mga bagong henerasyong Kapampangan ang sariling wika (wikang sinuso) ay maituturing na wala silang sariling pagkakakilanlan (Mangulabnan, 2012).
Ayon kay De Guzman (2018) patuloy pa rin ang pakikipagbaka ng mga Kapampangan sa kanilang wika upang maiangat ito at mapahalagahan ng mga kabataan dito sa Lalawigan ng Pampanga. Para sa mga hindi lumaki sa Pampanga, hindi wikang intelektwal ang Kapampangan dahil hindi nila ito ginagamit sa pagsasalita at hindi nila ito madalas mapakinggan. Ayon sa pananaliksik ni Pangilinan (2009) malaking bilang ng mga Kapampangan ang hindi marunong magsalita at magsulat sa wika nila at nahihiya itong gamitin sa mga pampublikong lugar. Ang desisyon ng mga pamilya sa hindi pagpasa sa kanilang wika at kultura, sadya man o hindi ay itinuturing na pinakamalaking banta sa wika ng Pilipinas (De Guzman, 2018). Buhat dito, hindi na rin naipapasa ang wika sa mga susunod na henerasyon dahil sa pangyayaring ito at kapag nagpatuloy ang ganitong gawi ng mga Kapampangan na magulang ay tiyak na magkakaroon ng malaking suliranin sa pagliligtas ng sinusong wika sa banta ng pagkawala.
Kapansin-pansin sa mga mag-aaral na Kapampangan ang paggamit ng Tagalog kaysa sa sinusong wika. Sa muling pag-aaral ni Pangilinan, tinukoy ang pagpasok ng Tagalog sa buhay ng mga Kapampangan. Ito na ang madalas ginagamit sa bahay na kahit pareho naman na Kapampangan ang magulang ay kinakausap ito sa wikang Tagalog. Madalas na rin itong gamitin sa paaralan, establisyamento, at sa pagpapalaganap ng salita ng Diyos sa Pampanga. Ilan sa mga sitwasyon na binanggit sa vlog ng “We The Lokal.” Sa mga fast food at restaurant, kapag mag-oorder na at ginamit ang Kapampangan ay sasabihin ng kahera ay “Tagalog lang po” na nakalulungkot isipin na nasa Pampanga sila pero hindi nila alam magsalita sa wika ng lalawigan. Kadalasan din na ginagamit ng mga bata sa Pampanga ang “mag” na panlapi kapalit sa “um”. Halimbawa: magkain, mag-alis, mag-ihi, magbili, at maghingi na kung gagamitin ang Tagalog ay kumain, umalis, umihi, bumili at humingi ang mga ito at kung Kapampangan ang gagamitin ay mangan, mako, mimi, sali, at manyad ang mga ito.
Hindi rin Kapampangan ang ginagamit sa mga establisyamento at mga shopping mall sa kalakhang Pampanga sa halip ay Tagalog at Ingles ang ginagamit. Ayon sa isang lokal na ordinansa ng lungsod ng Angeles na Ordinance No. 424, Series of 2017, an ordinance establishing Kapampángan as an official language of Angeles city and institutionalizing its use in all sectors, alongside existing national and official languages “Ang pagkawala ng wikang Kapampangan ay pagkawala ng mga Kapampangan (tao) dahil ang wikang Kapampangan ay inilalarawan ang mga Kapampangan. Dapat itong protektahan, ipreserba at buhayin sa pamamagitan ng paggawa ng mga panukala at probisyon.” Ang ordinansang ito ay ang hakbang ng mga opisyales ng sangguniang panlunsod ng Angeles upang mapangalagaan ang wikang Kapampangan. Ito ay ehemplo sa dalawang karatig lungsod nito na Lungsod ng Mabalacat at Lungsod San Fernando. Ang mga ganitong hakbang ang nagpapasigla sa mga hiyas ng Kapampangan na magtrabaho at magsikap upang higit pang maiangat ang kaalaman ng mga mamamayan ng bawat lungsod at bayan ng Pampanga.
Ang mga hakbang sa pagkakaroon ng wikang opisyal, wikang panturo at wikang pambansa ay magiging daan sa pagkamatay ng wika, (Jansen, 2003 na binanggit ni Gozun, 2019). Sa pag-aaral nina Cruz at Pangilinan (2020), ang wikang Kapampangan ay definitely endangered na o marunong na lang magsalita ay ang mga magulang at nakatatandang kapampangan at ayon sa panukat na ginamit ni Cruz, ang kapampangan ay Vigorous na o hindi na ito ginagamit sa pagsulat ng mga kapampangan. Ang mga suliraning nabanggit ay ang nag-udyok sa mananaliksik na isagawa ang pag-aaral kung paano mapahahalagahan at mapanunumbalik ang kasiglahan ng wikang Kapampangan sa gitna ng ibang mga wikain.
Paglalahad ng Suliranin
Ang pangkalahatang suliranin ng pag-aaral na ito ay Paano matutukoy ang iba’t ibang mukha/programa ng pagpapahalaga at pamamaraan ng pagpapanumbalik ng kasiglahan sa paggamit ng Kapampangan sa gitna ng ibang wikain?
Sisikaping matugunan ng pag-aaral ang mga sumusunod:
Paano mailalarawan ang iba’t ibang mukha ng pagpapahalaga at pagtangkilik sa wikang Kapampangan sa larangan ng:
1.1. Edukasyon,
1.2. Turismo, Sining at Kultura,
1.3. Pamumuno ng Pamahalaan,
1.4. Social Media?
Anu-ano ang gawaing ipinatutupad ng mga paaralan at samahang pangkomunidad sa pagpapahalaga at pagpapanumbalik ng kasiglahan ng wikang Kapampangan.
Ano ang mga kalakasan at kahinahan ng mga nabanggit na gawain sa pagpapasigla ng wikang Kapampangan?
Ano ang kalagayan ng kasalukuyang paggamit ng wikang Kapampangan (Language acquisition) sa Lungsod ng Mabalacat?
Anu-ano ang programa at proyekto na gagawin upang mapanumbalik ang sigla ng Kapampangan?
METODO. Ang mananaliksik ay gumamit ng magkahalong metodo ng pananaliksik o mixed method na pamamaraan ng pananaliksik sa isasagawang pag-aaral. Ayon kina Schoonemboom at Johnson (2017), ang magkahalong metodo ng pananaliksik o mixed method na pamamaraan ng pananaliksik ay isang uri ng pananaliksik na pinaghahalo ang elemento ng kwalitatibo at kwantitatibong paraan ng pananaliksik upang magkaroon ng malawakan at malalimang pag-unawa at pagsusuri. Komprehensiibo ang pamamaraan na ito sapagkat sinasamahan ng mga napapanahong mga metodo at materyales sa pagdidikit o pagtatahi ng iba’t ibang uri ng datos.
Para matapos ang malalimang pag-unawa sa paksang-pananaliksik, ang pag-aaral na ito ay isinagawa gamit ang convergent parallel design na isa sa mga disenyo mula sa mixed method na pananaliksik. Ayon kina Creswell at Plano-Clark (2011), ang convergent parallel design ay nagsasaad na ang pagsasama na pagsasagawa ng kwantitabo at kwalitatibong pamamaraan sa parehong yugto ng pananaliksik, ginagamit ang dalawang metodo ng pantay at suriin ang dalawang komponent ng magkahiwalay at magkasama ito kapag gagawin na ang interpretasyon.
Gumamit din ang pag-aaral ng Triangulation method upang mapataas ang kredibilidad at mabalida ang kalalabasan ng mga impormasyon. Ang dalawang set na kinolektang datos ay sinuri nang magkahiwalay at pinaghambing.
Ang mananaliksik ay gumamit ng pangunahing instrumento ng pag-aaral – sarbey kwestyoneyr bilang pangunahing instrumento sa pagkalap ng datos na magagamit sa pag-aaral. Nahahati rin sa dalawang bahagi ang sarbey, ang unang bahagi ay ang pagkakakilanlan ng kalahok at ang ikalawang bahagi ay ang pagkuha ng datos sa paggamit ng wika ng mga Kapampangan. Nahahati sa dalawang bahagi ang interbyu, ang unang bahagi ay hinggil sa pananaw ng mga eksperto sa pananamlay ng wikang Kapampangan at ikalawang bahagi ay ang pagpapanumbalik ng kahalagahan ng wikang kapampangan.
Ang pag-aaral ay gumamit ng sarbey-kwestyoneyr para sa mga 267 mamamayan na naninirahan sa Lungsod ng Mabalacat. Batay sa 2015 Census ng Philippine Statistics Authority, ang populasyon ng lungsod Mabalacat ay 250,799. Ginamit ang n = N/(1+Ne2) na pormula, na ang “n” ay ang sample size, “N” ay ang population size at ang “e” na margin of error na pinagpasyahan ng mananaliksik. Sa pag-aaral na ito, ang bilang ng populasyon ay 250799, ang Confidence level ay 95% at ang margin of error ay 6%. Sa paggamit ng Slovin’s formula, ang bilang ng kalahok ay magiging 267. Ang sarbey-kwestyoneyr din ang ginamit upang matukoy ang kalagayan ng wikang Kapampangan sa paggamit nito ng mga mamamayan at inalam din sa tulong ng sarbey ang mga iba’t ibang mukha ng pagpapahalaga at pagtangkilik sa Kapampangan sa Lungsod ng Mabalacat.
Sa paggamit ng sarbey-kwestyoneyr ay binigyan diin nina Check at Shutt (2012) na ito ay koleksyon ng mga impormasyon mula sa mga kalahok sa tulong ng kanilang mga sagot sa mga serye ng tanong. Ang mga tugon ng mga kalahok sa sarbey-kwesyoneyr ay mahalagang gamit sa paggawa ng interpretasyon sa mga impormasyon mula sa pangkat ng tao o kabuuang populasyon ng pananaliksik.
Kinapanayam ng mananaliksik ang mga tao na nakatuon sa tiyak na iba’t ibang larangan tulad ng: Edukasyon, Turismo, Sining at Kultura, Pamumuno sa Pamahalaan at Social Media upang mabatid kung ano ang kalagayan ng wikang Kapampangan sa lungsod ng Mabalacat sa bawat larangan. Sa tulong ng panayam, inalam din ang mga dahilan kung bakit nagkakaroon ng pananamlay ang wikang Kapampangan, mga programang pinatutupad ng lokal na pamahalaan, mga mungkahing aktibidad/programa/proyekto upang mapanumbalik ang kasiglahan ng Kapampangan at mga hakbang sa pagpapanumbalik at pagpapahalaga ng mga kabataan sa wikang Kapampangan partikular sa lungsod ng Mabalacat.
RESULTA. Sa kabanatang ito makikita ang mga impormasyon tungkol sa kinalabasan ng pag-aaral, gayundin ang pag-aanalisa at interpretasyon sa mga nalikom na datos sa tulong ng estadistikong ginamit. Kabilang din sa paglalahad ang mga salaysay ng mga impormante sa mga kinalabasan ng nalikom na datos.
Ipinakikita sa talahanayan 1 ang iba’t ibang mukha ng pagpapahalaga at pagtangkilik sa wikang Kapampangan sa larangan ng edukasyon. Batay sa datos mula sa sarbey, 54%, 58%, at 53% ang sumasang-ayon na dapat gamitin ang wikang Kapampangan sa pagtuturo ng guro sa Elementarya, Sekundarya at Kolehiyo.
Limamput walong bahagdan (58%) sa mga kalahok ang sumang-ayon na ang Wikang Kapampangan ay dapat gamitin sa mga paaralan sa lungsod ng Mabalacat at 54% ang sumang-ayon sa implementasyon ng MTB-MLE ay dapat mahigpit na ipinatutupad ng Sangay ng lungsod Mabalacat. Makikita ang 2.09 na average mean sa larangan ng edukasyon na may berbal na interpretasyon na pinahahalagahan ang paggamit ng wikang Kapampangan sa larangan ng edukasyon.
Bagaman ang berbal na interpretasyon ay pinahahalagahan ang paggamit ng wikang Kapampangan sa paggamit bilang midyum ng pagtuturo, ang mga bahagdan sa bawat tanong ay nagpapakita na nararamdaman ang pananamlay ng wikang Kapampangan kung kaya ang kanilang mga kasagutan ay sumasalamin na nais mapanumbalik ang kasiglahan ng wikang Kapampangan sa pamamagitan ng interbensyon ng mga Paaralan at ng Kagawaran ng Edukasyon.
Ipinakikita sa talahanayan 2 ang iba’t ibang mukha ng pagpapahalaga at pagtangkilik sa wikang Kapampangan sa larangan ng Lokal na Pamahalaan ng Lungsod ng Mabalacat. Ayon sa sarbey na isinigawa, ang lumitaw na datos ay ang sumusunod: 69% ng mga mamamayan ng lungsod Mabalacat ang lubos na sumasang-ayon na dapat gamitin ang wikang Kapampangan sa mga tourist spot ng lokal na pamahalaan ng Mabalacat, 56% ang mga kalahok na sumang-ayon na dapat gamitin ang wikang Kapampangan sa mga programa/proyekto/aktibidad ng lokal na pamahalaan, 53% ang mga kalahok na ang lokal na pamahalaan ng Mabalacat ay dapat gumamit ng wikang Kapampangan sa pakikipag-usap sa kanilang nasasakupan, 21% ang lubos na sumang-ayon na dapat gumawa ng programa ang tourism office ng Mabalacat na mapanumbalik ang kasiglahan ng wikang Kapampangan at 47% naman na kalahok ang sumang-ayon na dapat gumawa ng ordinansa ang lokal na pamahalaan ng Mabalacat upang mapanatili ang kasiglahan ng wikang Kapampangan at nagkaroon ito ng average mean na 2.27 na ang berbal na interpretasyon ay lubos na pinahahalagahan ang paggamit ng wikang Kapampangan sa larangan ng lokal na pamahalaan
Bagaman lubos na pinahahalagahan ang nakuhang berbal na interpretasyon ang lokal na pamahalaan ngunit kapansin-pansin pa rin ang bahagdan ng hindi sumasang-ayon sa talahanayan. Nangangahulugang ang mga datos mula sa sarbey ay nagpapatunay na dapat ng gumawa ng hakbang ang lokal na pamahalaan ng Mabalacat upang matugunan ang suliranin kinahaharap ng wikang Kapampangan. Nagbibigay rin ng banta ang mga datos mula sa sarbey na nararamdaman ng mamamayan ng Mabalacat ang pananamlay ng wikang Kapampangan at ang atityud ng mga mamamayan sa wikang Kapampangan ay nakababahala dahil hindi lubos ang bahagdan ng pagsang-ayon sa mga partikular na tanong para sa Kapampangan.
Sa makikitang talahanayan 3 ay ipinahihiwatig ang mga bahagdan ng paggamit ng wikang Kapampangan sa social media. Ang mga datos mula sa sarbey ay nagpapakita na 31% lamang ng mga kalahok ang lubos na sumang-ayon na dapat gamitin ang wikang Kapampangan sa mga mahahalagang anunsyo ng lokal na pamahalaan ng Mabalacat at nakakuha ito ng 2.12 na mean na may berbal na interpretasyon na Lubos na Pinahahalagahan. Gayundin, 52% naman ng mga kalahok ang sumang-ayon na dapat gamitin ang wikang Kapampangan sa pagpaskil sa iba’t ibang social networking site at nakakuha ng 1.96 na mean na may berbal na interpretasyon na di pinahahalagahan.
Ibig sabihin lamang na ang mga sumang-ayon na kalahok ay nais gamitin ang wikang Kapampangan upang mga maunawaan ng mga mamamayan ng lokal na pamahalaan ng Mabalacat ang mga nakapaskil na anunsyo. Samantala, mapapansin din sa mga kalahok ang 26% na hindi sumang-ayon sa paggamit ng wikang Kapampangan sa pagpaskil sa mga iba’t ibang social networking site. Ang bahagdang ito ay ang mga gumagamit ng social media na hindi ginagamit ang wikang Kapampangan dahil hindi ito ang wikang nakasanayan na ginagamit sa mundo ng internet.
Ang paggamit ng wikang Kapampangan social media ay pinahahalagahan ng mga Kapampangan sa lungsod ng Mabalacat ngunit may bahagdan na hindi sumasang-ayon sa paggamit nito nang dahil na rin sa default na wika nito na Ingles.
iba’t ibang establisyemento (62%) ay wikang Kapampangan samantalang pagdating sa bahay ay wikang Tagalog/Filipino ang kanilang ginagamit. Dapat silang mabigyan ng pagkakataong matutunan ang kanilang katutubong wika upang maipahayag ang kanilang sarili, maipaliwanag ang mga bagay-bagay at maipakita ang angking talino at pagkamalikhain (Gardner, 1993).
Lumabas sa pag-aaral na 77 % ng mga lolo/lola, 64% ng mga magulang at 69% ng mga tito/tita ng mga kalahok ay Wikang Kapampangan ang madalas gamitin nilang wika sa pakikipagtalastasan, at samantalang wikang Tagalog/Filipino naman ang madalas gamiting wika ng pakikipagtalastasan sa kanilang mga kapatid (51%), mga pinsan (47%), at anak (56%). Mapapansin na ang mga nakakuha ng mataas na bahagdan sa pakikipagtalastasan gamit ang wikang Kapampangan ay mga miyembro ng pamilya na nasa edad 30 pataas samantalang ang mga miyembro ng pamilya na nasa 30 pababa ay mas pinipiling gamitin ang wikang
Tagalog/Kapampangan.
Ang kalagayan ng wikang Kapampangan sa lungsod ng Mabalacat ay unti-unti ng nananamlay nang dahil sa akomodasyon, pakikibagay at hindi paggamit ng mga lokal sa sariling wika.
Makikita sa talahanayan 4 na 44% ang nagsabing mahalaga at 40% ang nagsasabing napakahalaga ang paggamit ng wikang Kapampangan sa pagtuturo ng mga guro samantala nakakuha ng 52% ang pagsulat ng tula sa mahalaga at 29% ang napakahalaga. Sa pagsulat ng sanaysay, 51% ang nagsabing mahalaga at 30% ang nagsabing napakahalaga ang paggamit ng wikang Kapampangan gayundin sa pagsulat ng kwento, 48% ang pinili ang mahalaga at 33% ang napakahalaga ang paggamit ng wikang Kapampangan sa pagsulat.
Mapapansin na mahalaga ang paggamit ng wikang Kapampangan sa mga mamamayan ng lungsod ng Mabalacat partikular sa larangan ng Edukasyon. Ayon kay Nolasco (2010), ang mga bata ay may karapatan na mag-ara at matuto na gamit ang sinusong wika. Ang mga makikita sa tsart ay representasyon na hindi pa tuluyan na nawawala ang wikang Kapampangan ngunit may banta na unti-unti na itong nananamlay. 47% ng mga kalahok ang nagsabi na mahalaga at 21% ang nagsabing hindi gaanong mahalaga ang paggamit ng wikang Kapampangan sa tour guiding samantala sa traffic signs, 40% ang nagsabing mahalaga at 30% ang nagsabing hindi gaanong mahalaga ang paggamit ng wikang Kapampangan. 49% ang pumili na mahalaga na Kapampangan ang local signage at local ordinance, pareho naman itong nakakuha ng 17% na ang tugon ay hindi gaanong mahalaga.
Ang paggamit ng wikang Kapampangan sa mga transaksyon sa mga opisina ng lokal na pamahalaan ay nakakuha ng tugon na 50% na mahalaga at 27% na napakahalaga. Mapapansin na ang mga datos na nakuha sa larangan ng turismo at pamumuno sa pamahalaan higgil sa pagpapahalaga sa paggamit ng wikang Kapampangan ay pinahahalagahan pa rin ang sinusong wika dito sa Mabalacat ngunit nang dahil sa mga salik ng pandarayuhan, social media at ang presensya ng mga Negosyo sa Clark economic zone, nagkakaroon ng panghihina ang wikang Kapampangan sa lungsod ng Mabalacat.
Lumabas sa sarbey ng paggamit ng wikang Kapampangan sa larangan ng sining at kultura na 52% ang tumugon sa pasyon na napakahalaga, 48% napakahalaga na tugon sa senakulo, 42% ang tugon na napakahalaga sa carolling, 59% napakahalaga na tugon sa pagmisa/pagsimba/pagdarasal, 45% ang tugon para sa mahalaga sa patimpalak at 43% ang tumugon na napakahalaga ng paggamit ng Kapampangan sa Painting/Sculting. Ang mga pagpapahalaga sa sining at kultura – Pasyon, Senakulo, Carolling, Pagsimba/Pagmisa/Pagdarasal, Patimpalak at Painting/Sculting ay mahalaga sa mga mamayan ng Mabalacat at patuloy pa rin itong ginagawa gamit ang wikang Kapampangan. Sa social media posting, lumabas na 47% ang nagsasabing mahalaga ang paggamit ng wikang Kapampangan sa pag-post sa facebook, 42% ang tumugon na mahalaga sa Instagram at Twitter, at 45% ang nagsabing mahalaga sa iba pang social networking sites samantala makikita rin sa tsart na 21% sa facebook, 30% sa Instagram, 27% sa Twitter, at 23% sa iba pang social networking sites ang tumugon na hindi gaanong mahalaga ang paggamit ng wikang Kapampangan.
Lumabas sa pag-aaral na bagama’t maraming ang nagsabing mahalagang gamitin ang wikang Kapampangan sa pag-post sa social media ngunit mayroon pa rin tumugon na hindi gaanong mahalaga ang paggamit ng Kapampangan.
Mga mungkahing programang nailarawan sa pagpapahalaga at pagpapanumbalik ng kasiglahan ng paggamit ng wikang Kapampangan sa Lungsod ng Mabalacat?
Batay sa mga sagot ng mga tagatugon sa panayam hinggil sa mga mungkahing programa at kung ano ang naiisip na mga programa, proyekto at aktibidad upang mapahalagahan ang wikang Kapampangan sa lungsod ng Mabalacat, lumabas ang (1) Pagsasanay sa mga guro sa pagtuturo ng sinusong wika, (2) Sustainable Community-based project, (3) Magtatag ng Kapampangan Language and Culture Advocacy sa lokal na Kolehiyo, (4) Pagpatuloy ang paggamit at pagtangkilik ng mga Kapampangan sa sariling wika.
Pinagtitibay ng kasagutan ng tagatugon 1 na kailangan ng pagsasanay ng guro upang maisakatuparan ang MTB-MLE sa mga mag-aaral.
So kailangan isipin din natin, yung pagtuturuin natin ng Kapampangan sa mga paaralan dapat Kapampangan talaga na mismong nakakaintindi sa lenggwahe.
Gayundin, pinatutunayan ng tagatugon 3 na ang kailangan ay isang proyekto na magdaragdag sa lebel ng kamalayan ng mga Kapampangan sa tulong ng pangmatagalang programang pangkomunidad.
Yun ang sinasabi ko kung paano mapahahalagahan, increase the level of awareness through Kapampangan language base programs and that’s the only way.
Ang patuloy na paggamit ng wikang Kapampangan ang higit na makapagpapasigla sa wikang Kapampangan at ito ay sinang-ayunan ng tagatugon 4.
Ang simpleng paggamit sa wikang Kapampangan ay maaaring magsilbing isang matibay na instrumento sa pagpapanday at patuloy na pagpapayabong ng wikang Kapampangan. Maaaring maglunsad ng mga kapana-panabik na programa at proyekto ang pamahalaan nang magalak at manumbalik ang sigla ng mga kabataan sa nasabing wika.
Ang mga tugon ng mga tagatugon sa panayam ay sumasalamin sa kasalukuyang kalagayan ng wikang Kapampangan sa lungsod ng Mabalacat. Mula sa tanong na “Ano ang kalagayan ng wikang Kapampangan sa larangan ng edukasyon, turismo, sining at kultura, pamumuno sa pamahalaan at social media?” lumabas na hindi ginagamit ang wikang Kapampangan sa pang-araw-araw na pamumuhay at mahirap itong gamitin sa mga gawaing panturismo at edukasyon dahil na rin sa walang sapat na pagsasanay ang mga tiyak na magsasagawa nito. Hindi rin ito ginagamit sa social media ng dahil sa makabanyagang presensya nito.
Samantala, lumabas na pangunahing dahilan ng pananamlay ng wikang Kapampangan ay ang hindi paggamit ng mga lokal ng lungsod ng Mabalacat sa sariling sinusong wika at ang pagdayo ng mga indibidwal mula sa ibang lugar upang makapagtrabaho sa Pampanga nang dahil sa presensya ng Clark Air Base. Wala rin kongkretong programa ang lokal na pamahalaan ng lungsod ng Mabalacat at Kagawaran ng Edukasyon, Sangay ng lungsod ng Mabalacat hinggil sa wikang Kapampangan. Ang paggamit ng wika at pagkamalay rito ang pinupunto ng mga tagatugon upang mapanumbalik at mapahalagahan ang wikang Kapampangan ng mga mamamayan ng lungsod ng Mabalacat gayundin ang pagdaraos ng mga programa hinggil sa pagpapayaman ng wika at kultura na hindi lang panandalian kundi pangmatagalan nang maprotektahan ang sinusong wika ng mga Kapampangan partikular sa lungsod ng Mabalacat.
Diskusyon. Ang pag-aaral na ito ay binuod ayon sa mga katanungang inilahad sa sumsunod na layunin ng pag-aaral:
Paano mailalarawan ang iba’t ibang mukha ng pagpapahalaga at pagtangkilik sa wikang Kapampangan sa larangan ng:
Edukasyon,
Lumabas sa pag-aaral na batay sa datos mula sa sarbey, malaking bahagdan ang sumasang-ayon na dapat gamitin ang Wikang Kapampangan sa pagtuturo ng guro sa lahat ng antas at sa mahigpit na implementasyon ng MTB-MLE sa Sangay ng lungsod ng Mabalacat.
Nakita rin sa mga datos na ang paggamit ng wikang Kapampangan sa pagtuturo, pagsulat ng tula, pagsulat ng sanaysay at pagsulat ng kwento ay nakakuha ng pagsang-ayon na kapansin-pansin pa rin ito sa lungsod ng Mabalacat gayundin sa kahalagahan ng paggamit ng wikang Kapampangan.
Turismo, Pamumuno sa Pamahalaan, Sining at Kultura
Mula sa lumabas na datos ng pag-aaral, malaking bahagdan ang sumasang-ayon na dapat gamitin ang wikang Kapampangan sa mga tourist spot, gamitin sa mga aktibidad/programa/proyekto, gamitin sa pakikipag-usap sa mga nasasakupan, gumawa ng programa ang tourism office upang mapanumbalik ang kasiglahan ng wikang Kapampangan at ng ordinansa upang mapanatili ang kasiglahan ng wikang Kapampangan sa lungsod Mabalacat.
Sumang-ayon din ang mga kalahok na napapansin pa rin ang paggamit ng wikang Kapampangan sa tour guiding, traffic signs, local language, local ordinance at transaksyon sa mga opisina ng lokal na pamahalaan ngunit may malaking bahagdan rin ang mga hindi sumang-ayon dito gayundin sa mga sumusunod: Pasyon, Senakulo, Carolling, Pagmisa/Pagsimba/Pagdarasal, Patimpalak at Painting/Sculpting. Samantala, sa kahalagahan naman ng paggamit ng wikang Kapampangan ay lumabas na mahalaga ang paggamit sa wikang Kapampangan sa Turismo, Pamumuno sa Pamahalaan at Sining at Kultura.
Social Media
Lumabas sa pag-aaral na bagama’t maraming ang nagsabing mahalagang gamitin ang wikang Kapampangan sa pag-post sa social media ngunit mayroon pa rin tumugon na hindi gaanong mahalaga ang paggamit ng Kapampangan. Nakita rin sa pag-aaral ang mababang bahagdan ng sumasang-ayon na gamitin ang wikang Kapampangan sa social media.
Ano-ano ang mga gawaing ipinatutupad ng mga paaralan at samahang pangkomunidad sa pagpapahalaga at pagpapanumbalik ng kasiglahan ng wikang Kapampangan.
Mula sa kapansin-pansin na ipinapagamit ang wikang Kapampangan bilang midyum ng komunikasyon sa lungsod Mabalacat, lumitaw ang mga gawaing pampaaralan na sumusunod: Paggamit ng wikang Kapampangan sa pagtuturo, pagsulat ng tul, pagsulat ng sanaysay at pagsulat ng kwento na nakakuha ng 52%, 56%, 52% at 51% na sumasang-ayon na tugon sa mga kalahok ng pag-aaral; kasama sa turismo at pamumuno ng pamahalaan ang sumusunod: tour guiding, traffic signs, local signage, local ordinance at transaksyon sa mga opisina ng lokal na pamahalaan; samantala sa sining at kultura ay ang sumusunod: pasyon, senakulo, caroling, pagmisa/pagsimba/pagdarasal, patimpalak(beauty, singing, dancing at iba pa) at painting/sculpting; at isinaman naman sa larangan ng social media ang sumusunod: facebook, Instagram, twitter at iba pang social networking sites.
Ano ang mga kalakasan at kahinahan ng mga nabanggit na gawain sa pagpapasigla ng wikang Kapampangan?
Ang kalakasan ng mga nabanggit na gawain sa pagpapasigla ng wikang Kapampangan ayon sa mga datos na lumabas at mula sa panayam sa mga impormante ay patuloy at nanatili pa rin ang paggamit ng Kapampangan bilang midyum ng komunkasyon at ang mga gawain nabanggit ay nananatili pa rin na pinatutupad sa lungsod ng Mabalacat.Ang kahinaan na nakikita ng mga impormante ay ang pangingibabaw ng wikang Filipino at Ingles sa mga ibang gawain at proyekto ng lungsod ng Mabalacat katulad na lamang sa tour guiding, traffic signs, local signage at wala pang lokal na ordinansa sa lungsod ng Mabalacat na pinatutupad na dapat ang opisyal na wika ay Kapampangan.
Ano ang kalagayan ng kasalukuyang paggamit ng wikang Kapampangan sa Lungsod ng Mabalacat?
Lumabas sa pag-aaral na ang kalagayan ng kasalakuyang paggamit ng wikang Kapampangan ay may malaking bahagdan pa rin ang gumagamit ng Kapampangan mula sa pakikipag-usap sa bahay, paaralan at establisyamento hanggang sa mga kamag-anak. Gayundin, Nakita rin sa mga datos ang bahagdan ng mga gumagamit ng ibang wika partikular ang Tagalog at Ingles na mas piniling gamitin dahil sa pakikiangkop at akomodasyon ng mga gumagamit at paggagamitan nito.
Ano ang implikasyon ng kasalukuyang kalagayan ng Amang Sinusuan bilang batayan sa patuloy na pagpapahalaga at pagpapanumbalik ng kasiglahan ng Wikang Kapampangan sa Mabalacat, Pampanga?
Ang kasalukuyang kalagayan ng Amang Sinusuan (Sinusong WIka) ang magiging batayan sa paghahanda ng mga programa at proyekto sa patuloy na pagpapahalaga at pagpapanumbalik ng kasiglahan ng paggamit ng Wikang Kapampangan sa Mabalacat, Pampanga.
Kongklusyon
Matapos ang masusing pagsusuri sa mga datos at panayam ng mga kalahok, pagtatahi ng mga opinyon sa mga datos, at pag-uugnay sa mga pag-aaral na isinagawa, ang mananaliksik ay nakabuo ng sumusunod na kongklusyon:
Ang wikang Kapampangan ay patuloy pa rin ginagamit ng mga Kapampangan sa lungsod ng Mabalacat.
Ang aksesibilidad at akomodasyon ng mga Kapampangan at ibang Filipino sa Pampanga ay ang nagiging sanhi ng unti-unting pananamlay ng wikang Kapampangan sa lungsod ng Mabalacat.
Batay sa lumabas na resulta ng pag-aaral, ang tahanan at paaralan ang magiging instrumento sa pagpapanumbalik ng kasiglahan at pagpapahalaga ng mga Kapampangan sa amanung sisuan (sinusong wika) sa lungsod ng Mabalacat.
Malaking bahagi ang mga guro at magulang sa pagkatuto ng mga bata sa sinusong wika at sa pagpapahalaga sa sariling wika, kultura at tradisyon.
Malaki ang bahagi ng lokal na pamahalaan sa pagsulong ng wikang Kapampangan sa lungsod ng Mabalacat sa pamamagitan ng mga paggawa ng ordinansa at mga proyekto/programa/aktibidades na tutugon sa pananamlay ng wikang Kapampangan at patuloy itong pasiglahin.
Ang patuloy na paggamit ng isang wika – partikular ang wikang Kapampangan ang magiging susi sa pagpapasigla at patuloy na pagpapahalaga nito at nang hindi tuluyang manamlay o mamatay ang isang wika.
REKOMENDASYON
Batay sa pag-aaral – sa lumabas na mga datos at kongklusyon ng mananaliksik, iminumungkahi ang sumusunod:
Sa mga sumusunod na gagawa ng pananaliksik na kahalintulad nito, gawing batayan ang kasalakuyang pag-aaral sa pagbuo ng iba pang pag-aaral upang higit na makatulong sa pagsulong ng mga katutubong wika partikular ang wikang Kapampangan.
Mabigyan ng pansin ng Kagawaran ng Edukasyon – Sangay ng lungsod ng Mabalacat ang pangangailangan ng wikang Kapampangan sa kasalukuyan. Bigyan ng trainings at seminars ang mga guro hinggil sa MTB-MLE at sa paggamit ng wikang Kapampangan bilang midyum ng pagtuturo.
Sa tulong ng lokal na pamahalaan ng lungsod ng Mabalacat, bigyan ng proteksyon ang wikang Kapampangan sa pamamgitan ng lokal na ordinansa na poprotekta at magliligtas sa bingit ng pagkawala ng wikang Kapampangan hindi lamang sa lungsod kundi sa buong lalawigan ng Pampanga.
Magkaroon ng Sustainable Community-Based Project na tutugon sa pagpapanumbalik at pagpapahalaga sa kasiglahan ng wikang Kapampangan sa lungsod ng Mabalacat.
Sa mga mamamayan ng lungsod ng Mabalacat higit lalo na sa mga nakatatatanda, gawin ang tungkulin upang mahikayat ang kabataan na gamitin ang wikang Kapampangan at kailangan maipaalala sa mga kabataan na sila ang magpapatuloy na gagamit, tatangkilik, at magpapahalaga ng wikang Kapampangan.
Mga Sanggunian:
Alojipan SC. M. (2016) Can the speakers of Kapampangan and other native languages of the Philippines understand each other?
ANTONIO, J. E. M. (2016). ASSESSMENT ON THE IMPLEMENTATION OF THE MUNICIPAL ORDINANCE NO. 01 S-2011 IN PRESERVING THE CHABACANO LANGUAGEIN SELECTED PRIMARY SCHOOLS IN TERNATE, CAVITE (Doctoral dissertation, De La Salle University).
Bacalla, L. A. (2019) PAGTATAYA NG MTB-MLE: TUGON SA PAGPAPAUNLAD NG IMPLEMENTASYON NG K TO 12 KURIKULUM.
Chrisantha Fernando, Riitta-Liisa Valijärvi, Richard A. Goldstein. (1 February 2010) "A Model of the Mechanisms of Language Extinction and Revitalization Strategies to Save Endangered Languages," Human Biology, 82(1), 47-75
Cruz, J. V. (2020). Towards an Assessment of Kapampangan Language Vitality.
Cruz, P. A. T., & Mahboob, A. (2018). Mother-tongue based multilingual education in the Philippines: Perceptions, problems and possibilities. Plurilingualism in Teaching and Learning, 37-53. Drude, S. (2003). Language vitality and endangerment.
David, R. (2015). Ang Wika bilang Instrumento ng Pambansang Pagpapalaya retrieved from https://journals.upd.edu.ph/index.php/djwf/article/view/4952
De Guzman, SS. (2018). Kapampangan — a dying language, a serious threat to culture and identity
Del Corro, Anicia . 2000. Language Endangerment and Bible Translation. Paper presented at the UBS Triennial Translation Workshop. Malaga, Spain. June 18–30.
DESIDERIO, A. C. A. (2017). SEMANTIC CLASSIFICATION OF KAPAMPANGAN CLITIC PARTICLES (Doctoral dissertation, UNIVERSITY OF THE PHILIPPINES).
Drude, S. (2003). Language vitality and endangerment.
ELLI, M. V. C. L. (2012). KAPAMPALOGS: A SOCIOLINGUISTIC PERSPECTIVE.
Garcia, L. L. (2018) The Ingenuity of Kapampangan Novels in the 20th Century.
Isern Neus and Fort Joaquim (2014). Language extinction and linguistic frontsJ. R. Soc. Interface.1120140028
Kitano, H. (2008). Transitivity and pronominal clitic order in Kapampangan. Studies in Philippine Languages and Cultures, 17, 88-97.
Malabonga, R. L. M. (2016). Linguistic Suicide and The Challenges of Heritage Transmission in the Philippines: The Case of the Ayta Alabat Island Language.
Malone, S. (2007, September). Mother tongue-based multilingual education: Implications for education policy. In Seminar on Education Policy and the Right to Education: Towards More Equitable Outcomes for South Asia's Children (2007 Kathmandu).
Medilo, C. G. (2016, October). The experience of mother tongue-based multilingual education teachers in Southern Leyte, Philippines. In International Forum (Vol. 19, No. 2, pp. 64-79).
Muro, D. (2019). Languages Killing Languages: A Rhetorical Analysis of the Media Portrayal of the Struggle between English and Arabic. Ursidae: The Undergraduate Research Journal at the University of Northern Colorado, 5(2), 7.
Nares, J. A. M. REVISITING THE LANGUAGE POLICIES IN THE PHILIPPINES: IMPLICATION TOWARDS INDIGENOUS LANGUAGES.
Oco, N., Syliongka, L. R., Allman, T., & Roxas, R. E. (2016, October). Philippine Language Resources: Applications, Issues, and Directions. In Proceedings of the 30th Pacific Asia Conference on Language, Information and Computation: Posters (pp. 433-438).
Olajoke, A. S., & Oluwapelumi, A. M. (2018). A Study on the Extinction of Indigenous Languages in Nigeria: Causes and Possible Solutions. Annals of Language and Literature, 2(1), 22-26.
Pangilinan, M. R. M. (2009, June). Kapampangan lexical borrowing from Tagalog: Endangerment rather than enrichment. In Eleventh International Conference on Austronesian Linguistics. Aussois, France. http://www. vjf. cnrs. fr/11ical/data/11ical_Pangilinan_Lexical-Borrowing-from-Tagalog. pdf (7 August 2012.).
Policarpio, P. H. (2018) Teaching Grammar Using Localized Instructional Materials among Multilingual Learners.
Tupas, R., & Martin, I. P. (2017). Bilingual and mother tongue-based multilingual education in the Philippines. Bilingual and multilingual education,, 247-258.
Tupas, R., & Martin, I. P. (2017). Bilingual and mother tongue-based multilingual education in the Philippines. Bilingual and multilingual education,, 247-258.
https://www.researchgate.net/publication/258628588_Archival_Research_Methods
(fili7.weebly.com/kasaysayan-ng-pampanga.html).
Websites
https://eric.ed.gov/?id=ED209959
https://www.instructionaldesign.org/theories/conditions-learning/
http://introduksyonsapagaaralngwika.blogspot.com/2017/03/kabanata-1_27.html
https://psa.gov.ph/content/population-region-iii-central-luzon-based-2015-census-population
Batay sa Philippine Statistics Authority – Population of Region III-Central Luzon (2015 Census), ang lungsod Mabalacat ay may 250,799 na populasyon.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2590291120300152
