door Filip Callens, 2017
1. Inleiding
Men vindt labyrinten in vele culturen, van de prehistorie tot de hedendaagse tijd. De meest bekende labyrinten zijn:
· de labyrinten in de Megalietencultuur (petroglyfen van labyrinten of opstellingen van grote stenen in de vorm van labyrinten)
· het labyrint van de Minotaurus op Kreta
· het labyrint van Tintagel in Groot-Brittanië
· de vloertegels die labyrinten vormen in de Middeleeuwse kathedralen
· de labyrinten in aangelegde tuinen vanaf de 16de eeuw
· de labyrinten die men kan doorlopen in computerspelletjes
Een labyrint is een universeel archetype dat spontaan opduikt, ontstaan uit de menselijke geest in verschillende culturen. Sommige labyrinten zijn gesloten, waaruit men niet kan ontsnappen, andere zijn open, waarbij een uitweg mogelijk is. Een labyrint is een metafoor voor een grotere realiteit.
2. Betekenis
De betekenis van de oudste labyrinten kan achterhaald worden door de bestudering van tradities, oude religies, mythen en sagen. Deze werden namelijk mondeling overgedragen en overleefden de prehistorie.
2.1 Labyrinten als parcours
Een labyrint staat voor een tekening of parcours met bochtige, heen en terug gaande bewegingen, kronkels, soms met vertakkingen*, doodlopende eindes* en lussen*, waarbij diegene die er zich in verplaatst zijn oriëntatie kan verliezen, kan verdwalen en bepaalde beproeving(en) moet doorstaan, om uiteindelijk ofwel als overwinnaar (sterker) te voorschijn te komen ofwel falend ten onder te gaan.
* Indien deze kenmerken zich voordoen, spreekt men ook van een doolhof.
2.2 Labyrinten als parcours voor de geest of de ziel
Het parcours van het labyrint kan de zoektocht van de geest of de ziel zijn, waarbij de nieuwsgierige zoeker een opleiding, overgangsritueel of spirituele reis volgt die hem/haar zal doen transformeren of regenereren naar een beter wezen, gesterkt door het inzicht, de kennis en de ervaring die hij/zij onderweg opdoet.
· Een voorbeeld hiervan is de inwijding in de mysteriën van Eleusis, in de antieke Griekse religie, uitgevoerd in de tempel van Demeter te Eleusis. Deze initiatie omvatte meerdere stappen. De mysteriën van Eleusis werden traditioneel gewijd niet alleen aan Demeter en haar dochter Persephone, maar ook aan Hades, dit wil zeggen de goden van de Aarde en de Onderwereld, en ook aan Dionysos. Dionysos is sterk verbonden met het leven van de Aarde en de vegetatie. Demeter, Hades en Dionysos zijn zogenaamde tellurische of chtonische goden, goden van de Aarde en de Onderwereld, in tegenstelling tot de hemelse (of uranische) goden zoals Uranos en Zeus. Demeter gaat haar dochter Persephone, die ontvoerd is door Hades, terughalen uit de Onderwereld. Er wordt een compromis bereikt waarbij Persephone de helft van het jaar in de Onderwereld bij Hades moet blijven als zijn gemalin. Dan is het winter en treurt Demeter, de godin van de aarde, landbouw en oogst, waardoor de vegetatie sterft. Dit verklaart de cyclus van de seizoenen.
· Een gelijkaardig voorbeeld vinden we in de mythe van ‘Inanna’s afdaling naar de Onderwereld’ bij de Soemeriërs. Om het lot van de mensen te begrijpen, daalt Inanna, hemelkoningin en weldoenster van de mensheid, af naar de Onderwereld. Ze doorloopt de zeven poorten naar de Onderwereld. Ereshkigal, godin van de Onderwereld is boos hierom en hangt Inanna aan een haak zodat ze sterft. De hemelgoden slagen erin om Inanna te redden en haar terug tot leven te wekken. Hier eindigt het verhaal dat Dumuzi, echtgenoot van Inanna en vegetatiegod, de helft van het jaar in de Onderwereld moet vertoeven, in de plaats van Inanna. Dit verklaart opnieuw de cyclus van de seizoenen. Aanhangsters van de Wicca-beweging, een neo-paganisme, voeren rituelen uit waarbij ze net zoals Inanna naar de Onderwereld reizen, om herboren terug te keren.
· Een ander voorbeeld is het ritueel waarbij sjamanen een hallucinogene stof innemen, en zich vrij kunnen verplaatsen in andere dimensies, zoals vogels, of kunnen reizen naar het onderbewuste, een droomwereld of de Onderwereld in een soort van slaap of half-dood toestand en daarna hopelijk terugkeren met nieuwe ideeën of inspiratie.
· Tenslotte kunnen we verwijzen naar de beproevingen die een overleden farao moest doorstaan in het oude Egypte. De oude Egyptenaren besteedden veel tijd aan de voorbereiding op de dood, wanneer de ziel zich zou verenigen met de goden. Volgens de Egyptische priesters moest een complexe liturgie van betoveringen worden opgetekend om een ziel veilig door de Onderwereld te laten reizen. In het Oude Rijk (3000 v. Chr.) werden ze op de wanden van de piramiden geschreven en vanaf 2000 v. Chr. op de lijkkisten. Vanaf 1000 v. Chr. kwamen de betoveringen op papyrusrollen te staan. De magische geschriften bevatten wachtwoorden om langs de bewakers van de Onderwereld te komen, deuren te openen, kwaad af te wenden of om zich in een goddelijk dier te veranderen. Een cruciaal onderdeel was het identificeren van allerlei goden om gebruik te kunnen maken van hun krachten en ze bij de juiste naam te noemen. Mythologische verslagen van de reis van de ziel door het hiernamaals werden gedetailleerd opgetekend, zodat iedereen wist wat Osiris en de goden na de dood van hem of haar wilde. Om het paradijs te bereiken, moest de ziel van de overledene in de Onderwereld 42 poorten passeren. Hierna bereikte hij de Zaal der Twee Waarheden, waar Osiris over hem zou oordelen. De overledene moest vervolgens 42 verklaringen over zijn reinheid afleggen. Deze verklaringen stonden ook bekend als de negatieve Schuldbelijdenissen. Ze verklaarden dat de persoon gedurende zijn leven geen misdaden had gepleegd, zich niet oneerbiedig had gedragen jegens de goden of anderen onrecht had aangedaan. De Negatieve Schuldbelijdenissen waren in zeker zin ook positieve bevestigingen. Het hart van de overledene zou vervolgens door Anubis worden gewogen en vergeleken met de veer van de waarheid - het symbool van Maat, godin van waarheid en rechtvaardigheid. Thoth, de god van de magie en het schrijven, noteerde het resultaat van de weging. Het hart moest perfect in evenwicht zijn, anders werd het gevoerd aan Ammit, de zielenverslinder, waarna de persoon volledig zou worden vernietigd. Als de ziel het oordeel overleefde, werd hij een 'akh', wat gerechtvaardigde ziel betekent. De akh mocht zich bij het Egyptische pantheon voegen.
2.3 Labyrinten als fysieke krachtmetingen
Het parcours van het labyrint kan een (langgerekte) fysieke krachtmeting zijn met iets. Voorbeelden zijn:
· Het labyrint van de Minotaurus te Kreta. De Minotaurus was een gevaarlijk monster, half mens half stier, dat zich voedde met mensenvlees, en opgesloten zat in een labyrint. Het labyrint was gebouwd door de architect Daedalus in opdracht van de Kretenzische koning Minos. Eén maal per jaar moest Athene zeven jongens en meisjes afstaan aan Kreta als voedsel voor de Minotaurus. Uit protest tegen deze gang van zaken liet de koningszoon van Athene, Theseus, zich vrijwillig met een nieuwe lichting naar Kreta inschepen, overtuigd dat hij de Minotauros zou doden. Hij kreeg daarbij hulp van Ariadne, de dochter van Minos, die verliefd op hem was. Ariadne gaf Theseus een kluwen wol om de weg in het labyrint terug te vinden. Theseus ging het labyrint binnen, waarbij hij Ariadnes draad afrolde. Theseus doodde de Minotauros met het zwaard dat hij van zijn vader Aegeus had gekregen, en vond door de draad van Ariadne te volgen de uitgang terug. Hiermee zette Theseus een culturele transitie in gang, weg van de archaïsche religieuse en sociale orde, vertegenwoordigd door de Kretenzische Minotaurus.
Daedalus en zijn zoon Icarus werden opgesloten in het labyrint door Minos. De opdrachtgever van het gebouw wou zich ervan verzekeren dat de architect de plannen ervan niet zou verklappen. Doch, het concept van het bouwwerk was dusdanig perfect dat de architect zelf er de uitgang niet van kon vinden. Volgens een andere versie werd Daedalus gestraft voor het geven van het idee van de draad aan Ariadne. In ieder geval moest Daedalus zijn toevlucht zoeken tot een ingenieuse truc: vluchten door de lucht, met vleugels gemaakt van pluimen bijeengelijmd met was.
· Een ziekte, waarbij het lichaam de strijd aangaat met bacteriën of virussen. Het ziekteverloop is soms grillig, de zieke wordt dan heen en weer geslingerd tussen hoop en wanhoop, net zoals bij het zoeken van een uitweg uit een labyrint
· Een zwangerschap, waarbij het lichaam geboorte geeft aan een nieuw leven of niet. Nog niet zolang geleden was het leven van moeder en kind onzeker bij de geboorte.
· Een lichamelijke test, bijvoorbeeld:
o een ontgroening
o een initiatieproef om man te worden bij de indianen of de bewoners van het Paaseiland
o het Heb Sed ritueel bij de oude Egyptaren waarbij de farao zijn fysieke fitheid moet demonstreren na 30 jaar regering
· Een holmganga bij de Vikingen - een duel tussen twee personen - vaak op een klein eiland. Dit was een erkende manier om een twist te beslechten.
Bij de fysieke krachtmeting heeft men twee mogelijke uitkomsten: ofwel overwint men en wordt men sterker, ofwel verliest men en volgt de dood. In dit laatste geval eindigt het labyrint in de Onderwereld.
2.4 Labyrinten als parcours van het leven
Het parcours van het labyrint kan ook het leven zelf zijn, met zijn benutte of onbenutte kansen (splitsende gangen), uitdagingen, keuzes en beslissingen, herzien van beslissingen, toeval of planning, geluk of ongeluk, beproevingen, wisselvalligheden, hindernissen, krachten of beperkingen, prestaties of frustraties, geneugtes of kwellingen, vreugdes of angsten, afkeer of verlangen, opportuniteiten of valstrikken, vallen en opstaan, overleven, zoeken en vinden, probeersels, successen of mislukkingen, fouten maken en leren uit fouten, overpeinzingen, verwarring of inzicht, oplossingen, ontdekkingen, déjà-vus, overwinningen, voorop lopen, de meute volgen of achterop lopen, leertrajecten, overgangen, opgedane ervaringen en bekomen wijsheid, om uiteindelijk gevangen te worden door de dood of verder te gaan via een reïncarnatie van de ziel in een ander (stoffelijk of hemels) lichaam. Cfr het Karma in het Hindoeïsme en Boeddhisme of het Laatste Oordeel in het Christendom.
Op die manier symboliseert het labyrint de strijd om het bestaan, de veranderlijkheid van de materie en het zoeken naar onsterfelijkheid.
Het labyrint stelt ook de mens en zijn conditie voor:
· Het labyrint vertegenwoordigt de mens, obscuur voor zichzelf, die zichzelf verliest al beweert hij zichzelf te kennen. Het symboliseert de menselijke ziel in al zijn complexiteit, waarbij het kwaad opgesloten zit in het meest intieme deel van de ziel (zoals de Minotaurus opgesloten zit in het hart van het labyrint)
· Het labyrint vertegenwoordigt ook de mens tegenover het universum: perplex tegenover de mysteries van het leven, verloren, zonder te weten waar hij vandaan komt, waar hij is, waar hij heen gaat, proberend om zich uit deze toestand te bevrijden, dit wil zeggen, om antwoorden te vinden op zijn vragen
· Het labyrint is dus een metafoor voor de betekenis van het leven: de vlucht van Daedalus en Icarus kan de verheffing van de geest symboliseren naar kennis en wijsheid of die van de ziel in de richting van spiritualiteit. Op die manier slaagt de mens erin om zijn opsluiting te verlaten, zijn ziel te verlossen, en de absurditeit van de menselijke conditie te ontvluchten
2.5 Labyrinten als emotionele parcours
Het parcours van het labyrint kan een emotioneel parcours zijn. Emoties komen vaak als golven: zodra je ze de ruimte geeft, worden ze eerst even sterker waarna ze afzwakken en (getransformeerd) kunnen verdwijnen. Voorbeelden van emotionele parcours zijn:
· Het verwerken van verdriet om een verloren geliefde, vriend of familielid
· Het overkomen van angst voor bepaalde zaken. Cfr het parcours doorheen een horrorhuis op de kermis. Of ook nog de claustrofobie in de smalle donkere gangen en kleine ruimtes van een pyramide, een soort van labyrint in drie dimensies
· Het bekomen van gevoelens van woede en ontgoocheling, na bedrogen te zijn door een individu dat onbetrouwbaar bleek te zijn
· Twijfel en ontgoochelingen tijdens het zoeken naar een oplossing van een moeilijk probleem of raadsel, waarna een uiting van vreugde volgt bij het vinden van de oplossing
· Een catharsis, dit is het zuiveren van het lichaam en de ziel in de zin van berouw en boete. Het kan ook de mentale, emotionele en lichamelijke bevrijding van een probleem zijn waardoor wij ons vernieuwd voelen. Twijfel en conflictsituaties kunnen leiden tot catharsis.
· Wanneer (verschillende) emoties snel opeen volgen, zoals in een relatie met een dierbare, spreekt men ook wel van een emotionele roller-coaster
· Vermeldenswaard is het Hypogeum op Malta, een onderaards gangenstelsel en begraafplaats uit de Megalietencultuur, waarvan de akoustische eigenschappen een helende werking zouden hebben op de nabestaanden. Vergelijkbaar met het Ohm-geluid bij meditatie. Bij meditatie laat men emoties los, poogt men opnieuw te gronden, en toegang te vinden tot eigen kracht, intuïtie en innerlijke rust. Aldus bereikt men opnieuw harmonie en balans tussen lichaam en geest.
2.6 Labyrinten als pelgrimstochten
Wanneer het Christendom zich ontwikkelt, recupereert de nieuwe cultus de tekens van oudere rites, in plaats van deze uit te wissen of te bevechten. Op die manier absorbeert het Christendom goden (heiligen), tempels (kerken), relikwieën, landbouwfeesten en labyrinten aanwezig in graven of op heilige plaatsen van verschillende heidense cultussen.
Het labyrint in een Middeleeuwse kathedraal wordt ‘de weg naar Jeruzalem’ genoemd. Het doorlopen van het labyrint, indien mogelijk op de knieën, is hier een handig alternatief voor een lange, zware en kostelijke pelgrimstocht naar Jeruzalem, waarbij de pelgrim zijn zieleheil zoekt, boete doet voor begane zonden, of smeekt om genezing.
2.7 Labyrinten om in te spelen
Sommige labyrinten zijn duidelijk bedoeld als vermaak, en dagen de gebruiker uit een beroep te doen op zijn/haar vindingrijkheid om het succesvolle pad te vinden dat naar de uitgang leidt. Voorbeelden hiervan zijn:
· De labyrinten in aangelegde tuinen. Deze speelse labyrinten zijn vaak ontworpen met verrassingen langsheen het parcours, zoals fonteinen, of obstakels die moeten overwonnen worden. Men kan er ook verstoppertje in spelen
· Computerspelletjes. De speler ervan kan tijdens zijn speltocht bepaalde beloningen oprapen die hem sterkere krachten geven waardoor nieuwe tegenstanders of hindernissen overwonnen kunnen worden. Wanneer de speler faalt, is het game-over en verliest hij/zij een leven. De speler leert echter het traject kennen uit zijn/haar fouten, en is gemotiveerd het spel opnieuw te spelen om verder door te dringen in het labyrint en beter te scoren dan voorheen.
2.8 Labyrinten in de kunst
Kunstenaars hebben zich laten inspireren door labyrinten in allerhande kunstvormen. De meest evidente zijn de tekeningen van labyrinten in de schilderkunst en in de decoratie, maar er zijn ook minder voor de hand liggende labyrinten. Een greep uit het aanbod:
· In literatuur:
o “La Divina comedia” (14de eeuw). Dante neemt de lezer mee op een tocht door het hiernamaals. Het verhaal van zijn reis speelt in de paasweek van het jubeljaar 1300 en de eerste etappe die hij aflegt voert hem de diepte van de aarde in, door de hel (Inferno), waar hij naast mythologische figuren ook bekende en machtige mensen uit Toscane tegenkomt. Vervolgens beklimt hij de Louteringsberg (Purgatorio), waar hij eveneens met vroegere hoogwaardigheidsbekleders spreekt. Zij worden gelouterd alvorens toegang te verkrijgen tot de hemel (Paradiso).
· In film:
o “Pan’s labyrinth” (2006) is een Spaans-Mexicaanse fantasyfilm. De inleiding door de faun verhaalt van een prinses Moanna, dochter van de koning van de onderwereld, die nieuwsgierig wordt naar de bovenwereld en ontsnapt aan haar bewakers. Aan de aardoppervlakte gekomen verblindt de zon haar herinneringen. Gedoemd om als mens oud te worden en te sterven laat ze het koninkrijk in grote ontreddering achter. Haar vader gelooft echter heilig dat haar ziel uiteindelijk terug zal keren gereïncarneerd in een ander lichaam.
o “Cube” (1997) is een Canadese science-fiction horrorfilm waarbij de hoofdrolspelers gevangen zitten in een netwerk van kubussen, voorzien van dodelijke valstrikken.
· In tekenfilm:
o “Samurai Jack” (2001). Het verhaal gaat over de gelijknamige samoerai die naar de toekomst wordt geslingerd en probeert zijn weg terug te vinden naar zijn eigen tijd zodat hij de wereld kan bevrijden uit de grip van de boze demon 'Aku'. De lokale bevolking noemt hem Jack en helpt hem om het verderf dat Aku de wereld heeft aangedaan ongedaan te maken. Hij wordt vaak achtervolgd door premiejagers van Aku. Tijdens zijn zoektocht komt hij terecht in merkwaardige werelden bevolkt door de vreemdste creaturen.
· In stripverhaal:
o De serie “Zodiak” (1996). Na een auto-ongeluk belanden Tom en zijn vriendin Karen in de labyrint-achtige wereld Zodiak. Zodiak is een wereld van sterrenbeelden waar Tom in verdwaald raakt. Het is een wereld die dreigt ten onder te gaan en alleen iemand van de 'andere wereld' kan Zodiak redden. Redt Tom Zodiak dan wordt ook zijn vriendin Karen gered. De zoektocht naar Karen is daarmee verbonden aan de zoektocht naar de amuletten die ontbreken in de dierenriem.
o “De Valstrik” (1960), stripverhaal uit de serie Blake & Mortimer. Professor Mortimer geraakt gevangen in verschillende tijdperken door een op hol geslagen teletijdmachine. Bijzonder beklijvend is de sequentie waarin Mortimer wanhopig een uitweg zoekt uit een doolhof aan verlaten en vervallen onderaardse gangen in de toekomstige, dystopische wereld.
2.9 Hecate, godin van de transitie
Hierboven zagen we al dat labyrinten symbool staan voor transities. Met dit gegeven kunnen we een verband leggen met één bijzondere godin in het oude Griekse pantheon: Hecate, godin van de transitie. Ze is bewaakster van deurgaten, doorgangen, bruggen, oversteekplaatsen en kruispunten, spirituele gids voor de ingewijde en de zoekende die durft te passeren tussen de werelden. Aangezien oversteken gevaarlijk is, wordt ze gevreesd uit associatie. Ze waakt over geboorte en sterven. Ze is schutsgodin van vroedvrouwen en genezers. Ze wordt afgebeeld als een jonge vrouw met drie lichamen, rug tegen rug, en toortsen vasthoudend, zodat ze in alle richtingen kan kijken. Ze kan door duisternis zien, visioenen brengen, het verleden oproepen en de toekomst voorspellen. Ze wordt dus geassocieerd met waarzeggerij. Ze regeert over wat buiten ons normale waarnemingsvermogen is: intuitie, dromen, gefluister, visioenen, magie. Als we Hecate in ere houden, dan zal ze ons begeleiden gedurende de meest moeilijke en traumatische veranderingen die we kennen, zoals geboorte, initiatie en dood.
Ze onthult aan Demeter de waarheid over de verdwijning van Persefone en samen gaan ze Persefone redden uit de Onderwereld.
Later werd enkel de donkere kant van Hecate onthouden. Men schilderde ze dan af als een oude heks, een koningin der heksen die in de Onderwereld woont. 's Nachts bij nieuwe maan dwaalt ze dan rond in het gezelschap van te vroeg gestorven zielen, onbegraven lichamen en hellehonden.
3. Referenties
· Between Urban Topographies en Political Spaces - Threshold Experiences - Alexis Nuselovici, Mauro Ponzi, Fabio Vighi, 2014
· Labyrinthe: parcours éthiques - Ernst Leonardi, Philippe Lacoue-Labarthe, Paul Ricoeur, Paul Thibaut, Sergio Cotta, Pierre Benoit, 1986
· Le rituel du labyrinthe dans l'idéologie de la mort en Corse - Silvia Mancini, 1992
· Maze-Dances and the Ritual of the Labyrinth in Malekula - John Layard, 1936
· Essai de géométrie sociale - Hervé Le Bras, 2000
· https://fr.wikipedia.org/wiki/Labyrinthe
· https://fr.wikipedia.org/wiki/Mystères_d%27Éleusis
· https://fr.wikipedia.org/wiki/Divinités_grecques_chthoniennes
· https://www.theosophical.org/publications/1276 (The labyrinth: a brief introduction to its history, meaning and use – John Algeo, 2001)
· http://www.loesje.info/esoterie/het_hiernamaals_de_oud_egyptische_visie.htm
· https://www.nieuwetijdskind.com/twee-krachtige-manieren-om-je-emoties-te-transformeren/