Sonuç
Yıldız suikastı adıyla meşhur bomba hadisesi, Osmanlı tarihinde bir ilk olmakla birlikte, uzun zamandır süregelen patırtılar zincirinin de bir halkasıydı. Bu olay, Ermeniler tarafından Sultan Abdülhamid aleyhine tertip edilen, fakat hedefini bulamayan kanlı bir suikasttı. Suikast, Doğu Anadolu’nun altı vilayetinde müstakil bir Ermenistan devleti kurmak isteyen Ermeni komiteleri tarafından yurt dışında hazırlanmıştı. Ermeni komitacılarının 1890’lardan beri gerçekleştirdikleri her eylem, Osmanlı yönetimince bastırılmış ve sadece patırtı olarak görülmüştü. 1896’daki kanlı Osmanlı Bankası baskınından sonra aradan yıllar geçmişti. Bu defa seslerini daha güçlü duyurmak ve hedeflerine ne olursa olsun ulaşmak amacıyla doğrudan Sultan Abdülhamid’e bir suikast yapmaya teşebbüs etmişlerdi.
Olayın ilginç olan bir yönü ilk tertipçilerinden Krisdopar’ın Sofya köylerinde bomba tecrübeleri yaparken parçalanarak ölmesi, buna karşılık canına kastettiği Sultan Abdülhamid’in bir tesadüf eseri kurtulmasıdır. Sultan Abdülhamid kurduğu istihbarat ağı ile tartışma konusu olmuştur. Ancak meşhur hafiyeleri, bu olayı vukuundan önce kendisine haber verememişlerdir92. Yıldız suikastının nasıl olup da bu ağdan kurtulabildiği, bombalamada kullanılan arabanın nasıl Yıldız Camii avlusuna kadar sokulduğu muamma oluşunu sürdürüyor93. Zira özel izinle girilen bu kısma, arabanın nasıl girdiği kafaları karıştıracak cinstendir. Hadise de başkalarının dâhilinin olup olmadığı şüphesini barındırmaktadır94.
Bomba hadisesi selamlık merasimlerinin daha sıkı ve dikkatli denetlenmesini getirmiştir. Ermenilere karşı ise hiçbir mukabil tedbire gidilmemiştir. Adeta hadise olmamış gibi davranılmıştır. Olayın kapatılması birçok devletin de destek olduğu suikasta, maddi yardımın çoğunlukla Amerika, Rusya ve Bulgaristan tarafından yapıldığını da unutturmuştur95.
Sonuçta Jorris Sultan’ın hayatına kastetmiş, her şeyi itiraf ederek idama mahkûm olmuş; affedilmiş, Ermeni komiteleri aleyhinde çalışmak ve bunlar hakkında bilgi vermek üzere Sultan Abdülhamid’in hizmetine girmiştir.
Sultan Abdülhamid’e gelince, her şeye rağmen devletin başındadır. Bu suikast onu yıldırmadığı gibi işlerinden de alıkoymamıştır. Suçluların muhakemesi esnasında yaşanan Belçika ile kriz ise yargıya müdahale ettirilmeden geçiştirilmiştir. O gün için üzeri örtülmüş olan bomba hadisesi Ermeni komitacılarını da hedeflerinden alıkoymamıştır. Amaçları doğrultusunda 1890’lardan beri denemedikleri yol kalmayan Ermeni örgütleri, artık umutlarını ilan ettirilecek II. Meşrutiyet idaresine bağlayacaklardır. Ermeni suikastçılar başarılı olsalardı, planlarında Babıâli, Galata Köprüsü, Osmanlı Bankası vb. yerlerin bombalanması bulunmaktaydı.
Olaya karışanlar yabancı gemilere alınmışlar, diğer suçlular baskı yapılarak affettirilmişlerdir. Ancak, bütün bunlara rağmen Ermeni komiteleri ve bunları destekleyen çevreler, Türkler’in, Ermeniler’i öldürdüğü şeklinde tanıtarak Batı kamuoyunu etkilemişlerdir. Ermeniler’in sefalet içinde olduğu, katliam yapıldığı ve yardıma muhtaç oldukları gibi iddialar ortaya atılmıştır. Bunun için Ermeniler’in bulunduğu bölgelerde ıslahat yapılması zorlanmıştır. Bazı Batılı ülkelerin elçilikleri bu yönde görevlendirilmiştir. Ermeniler, II. Meşrutiyet hareketi içinde yer alıp meclis ve hükümetlerde temsil edildikleri için olaylar bir süre durmuşsa da kısa süre sonra tekrar başlatılmıştır. Bu yüzden Yıldız Suikastı Ermeni Sorunu zincirinde bir halka olarak yerini almıştır. Sultan Abdülhamid’e gelince, aralarında bir Ermeni mebusun da bulunduğu bir heyet tarafından 1909 yılında kendisine tahttan hal edildiği tebliğ edilecektir.
Kaynakça
A. Arşiv Belgeleri
Tarih: 19/Ca/1323, Dosya No:231, Gömlek No:53, Fon Kodu: Y..PRK.ASK.
Tarih: 20/Ca/1323, Dosya No:3, Gömlek No:50, Fon Kodu: Y..PRK.ŞD.
Tarih: 29/Z /1324, Dosya No:49, Gömlek No:77, Fon Kodu: Y..PRK.TKM.
Tarih: 5/B/1323, Nr.1329, Fon Kodu: Y.MRZ.
B. Kitaplar
Abdülhamid’in Hatıra Defteri, (Hazırlayan: İsmet Bozdağ), Pınar y., İstanbul 1986.
Ali Said, Saray Hatıraları Sultan Abdülhamid’in Hayatı, (Hazırlayan: Ahmet Nezih Galitekin), İstanbul 1994.
ANADOL, Cemal, Tarihin Işığında Ermeni Dosyası, İstanbul 2001.
ARMAĞAN, Mustafa, Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı, Ufuk kitap, İstanbul 2006.
ARMAĞAN, Mustafa, Kır Zincirlerini Osmanlı, İstanbul 2004.
AVAGYAN, Arsen-Gaidz F. Minassian, Ermeniler İttihat ve Terakki İşbirliğinden Çatışmaya, Aras y., İstanbul 2005.
AYVERDİ, Samiha, Türk Târihinde Osmanlı Asırları, III, İstanbul, 1976.
BAYUR, Y. Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, I, İstanbul 1951.
Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay basımevi, Ankara 1983.
Cemil Paşa (Topuzlu), İstibdat Meşrutiyet Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, (Hazırlayan: Cemalettin Topuzlu), Topuzlu y., İstanbul 2002.
ÇALIK, Ramazan, Alman Kaynaklarına Göre II. Abdülhamid Devrinde Ermeni Olayları, Ankara 2000.
DABAĞYAN, Levon Panos, Osmanlı’da Şer Hareketleri ve Abdülhamid Han, İstanbul 2005.
DABAĞYAN, Levon Panos, Sultan Abdülhamid Han ve Ermeni Meselesi, Kum saati y., İstanbul 2001.
DANIŞMAN, Zuhuri, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, XIII, İstanbul 1966.
ENGİN, Vahdet, Sultan Abdülhamit ve İstanbul’u, İstanbul 2001.
EROĞLU, Veysel, Ermeni Mezâlimi, İstanbul 1978.
ERTÜRK, Hüsamettin, İki Devrin Perde Arkası, İstanbul 1964.
FELEK, Burhan, Yaşadığımız Günler, İstanbul 1974.
FESCH, Paul, Abdülhamid’in Son Günlerinde İstanbul, (Çeviren: Erol Üyepazarcı), Pera y., İstanbul 1999.
FİKRET, Tevfik, Rübabı Şikeste, İstanbul 1962.
FRANCİS, Mc Cullagh, Abdülhamid’in Düşüşü Osmanlı’nın Son Günleri, (Çeviren: Nihal Önol), İstanbul 2005.
GAZİGİRAY, A. Alper, Ermeni Terörünün Kaynakları, İstanbul 1982.
GRECE, Michael de, Abdülhamid Yıldız Sürgünü, (Çeviren: D. Bayladı), İstanbul 1995.
GÜNGÖR, Erol, Tarihte Türkler, İstanbul 1990.
GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Remzi Kitapevi, İstanbul 2005.
İNAL, Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, III, Dergâh y., İstanbul 1983.
KARABEKİR, Kâzım, Ermeni Dosyası, (Yayına hazırlayan: Faruk Özerengin), Emre yayınları, İstanbul 1995.
KARABIYIK, Osman, Türk-Ermeni Münasebetlerinin Dünü ve Bugünü, İstanbul 1984.
KOCABAŞ, Süleyman, Ermeni Meselesi Nedir Ne Değildir?, İstanbul 1994.
KOLOĞLU, Orhan, Abdülhamit Gerçeği, Eylül yayınları, İstanbul 2002.
KONGAR, Emre, Tarihimizle Yüzleşmek, Remzi kitapevi, İstanbul 2006.
KUTAY, Cemal Osmanlıdan Cumhuriyete Yüzyılımızda Bir İnsanımız: Hüseyin Rauf Orbay (1881-1964), I, İstanbul 1992.
KUTLU, Sacit, Didar-ı Hürriyet Kartpostallarla İkinci Meşrutiyet 1908-1913, Bilgi Ü. y., İstanbul 2004.
OSMANOĞLU, Ayşe, Babam Abdülhamid, İstanbul 1960.
ÖKE, Mim Kemal, İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery’in Gizli Raporlarında II. Abdülhamid ve Dönemi, İstanbul 1983.
ÖKE, Mim Kemal, Yaşanmamış Anılar, İstanbul 1997.
ÖZTUNA, Yılmaz, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi, VII, İstanbul 1983.
Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, (Heyet), VI, Güven basımevi, İstanbul 1972.
Süleyman Şefik Paşa, Hatıratım Başıma Gelenler ve Gördüklerim 31 Mart Vakası, haz.Hümeyra Zerdeci, Arma y., İstanbul 2004.
Tahsin Paşa, Abdülhamid ve Yıldız Hatıraları, İstanbul 1933.
TEPEDELENLİOĞLU, Nizamettin Nazif, İlan-ı Hürriyet ve Sultan II.Abdülhamit Han, Yeni Çığır Kitapevi, İstanbul 1960.
UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih, İstanbul 2000.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987.
WOODS, Henry F., Türkiye Anıları, (Çeviren: F. Çoker), İstanbul 1976.
Ziya Şâkir (Soko), Sultan Hamid’in Son Günleri (Muhafızı Rasim Bey’in Hatıraları), İstanbul 1943.
C. Makaleler
“Osmanlı Basınında Yüzyıl Önce Bu Ay”, Toplumsal Tarih, Sayı:139, Temmuz 2005, s.112.
BARDAKÇI, Murat, “İlk Bombalı Araba 98 Yıl Önce 26 Kişiyi Öldürmüştü”, http://dosyalar.hurriyet.com.tr/ ramazan2003/bardakci23.asp, Erişim 1 Haziran 2007.
ENGİN, Vahdettin, “Sultan II. Abdülhamit’e Düzenlenen Ermeni Suikastı ve Bu Sebeple Belçika ile Yaşanan Diplomatik Kriz”, Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, (Hazırlayan: E. Afyoncu), İstanbul, 2001, s.115–132.
KIRCI, Mustafa, “Necip Fazıl Kısakürek ’in “Abdülhamid Han” Adlı Tiyatro Eseri Üzerine Bir İnceleme”, Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of İnternational Social Research, Volume 1/2, Winter 2008, s.243-258.
KURAN, Ercüment, “Tarih Yazıcılığında II. Abdülhamid”, Türkiye’nin Batılılaşması ve Millî Meseleler, Ankara, 2004, s.224.
ÖZBİLEN, E.Bengi, “Ermeni Meselesi Hakkında Amerika’da İki Değişik Görüş”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı:64, s.211-219.
ÖZDAL, Barış, “Ayestefanos ve Berlin Antlaşmaları İtibarıyla Ermeni Sorunu”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, yıl:4, sayı:8, Ağustos 2006, s.109-119.
TAŞYÜREK, Muzaffer, “Ermeni Vahşeti”, Semerkand, Sayı 40, Nisan 2002, s. 65.
TEKİN, Emrullah, “Ermeni Meselesiyle İlgili II. Abdulhamid’in Vambery’e Cevabi Bir İradesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı:76, s.145-149.
D. İnternet Sitesi
http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/yuzyil/1899-1909.htm, Erişim 1 Haziran 2007.
http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/sorun/yildiz_01.html, Erişim 11 Mart 2008.
1 Barış Özdal, “Ayestefanos ve Berlin Antlaşmaları İtibarıyla Ermeni Sorunu”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, yıl:4, sayı:8, Ağustos 2006, s.110.
2 Y. Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, I, İstanbul 1951, s.77–78.
3 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s.458, 459; Sadece 1895 yılı Eylül ve Aralık ayları arasında Osmanlı topraklarında 24 isyan olayı meydana getirmişlerdi. Bkz: Emre Kongar, Tarihimizle Yüzleşmek, İstanbul 2006, s.101.
4 Nizamettin Nazif Tepedenlioğlu, İlan-ı Hürriyet ve Sultan II.Abdülhamit Han, İstanbul 1960, s.33-34.
5 Ayrıntı için Bkz. Emrullah Tekin, “Ermeni Meselesiyle İlgili II. Abdulhamid’in Vambery’e Cevabi Bir İradesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı:76, s.145-149.
6 Mim Kemal Öke, İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery’in Gizli Raporlarında II. Abdülhamid ve Dönemi, İstanbul 1983, s.104.
7 Vahdet Engin, Sultan Abdülhamit ve İstanbul’u, İstanbul 2001, s.28.
8 Cemal Anadol, Tarihin Işığında Ermeni Dosyası, İstanbul 2001, s.246-247; Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, (Heyet), VI, İstanbul 1972, s.3394.
9 Kâzım Karabekir, Ermeni Dosyası, (Hazırlayan: Faruk Özerengin), İstanbul 1995, s.145.
10 Sacit Kutlu, Didar-ı Hürriyet Kartpostallarla İkinci Meşrutiyet 1908-1913, Bilgi Ü. y., İstanbul, 2004, s.63.
11 Levon Panos Dabağyan, Osmanlı’da Şer Hareketleri ve Abdülhamid Han, İstanbul 2005, s.361.
12 Süleyman Kocabaş, Ermeni Meselesi Nedir Ne Değildir?, İstanbul, 1994, s.46-73.
13 Arsen Avagyan-Gaidz F.Minassian, Ermeniler İttihat ve Terakki İşbirliğinden Çatışmaya, İst. 2005, s.21.
14 Veysel Eroğlu, Ermeni Mezâlimi, İstanbul 1978, s.84.
15 Levon Panos Dabağyan, Sultan Abdülhamid Han ve Ermeni Meselesi, İstanbul 2001, s.128.
16 Dabağyan, Osmanlı’da Şer Hareketleri ve Abdülhamid Han, s.363.
17 Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay basımevi, Ankara 1983, s.127.
18 http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/sorun/yildiz_01.html, Erişim 11 Mart 2008.
19 Dabağyan, Sultan Abdülhamid Han ve Ermeni Meselesi, s.134.
20 Eroğlu, a.g.e, s.86; A. Alper Gazigiray, Ermeni Terörünün Kaynakları, İst. 1982, s.193.
21 Anadol, a.g.e, s.240; Gazigiray, a.g.e, s.194.
22 Jorris’le anlaşılması Ermeni komitacılarının bir tercihidir. Komitacıların Avrupa’da başarı gösteren anarşistlerin kendilerinden daha maharetli olduklarına inandıklarını göstermektedir. Bkz: Yılmaz Öztuna, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi, VII, İstanbul 1983, s.189.
23 Michael de Grece, Abdülhamid Yıldız Sürgünü, (Çev: D. Bayladı), İstanbul 1995, s.250; Cemal Kutay, Osmanlıdan Cumhuriyete Yüzyılımızda Bir İnsanımız: Hüseyin Rauf Orbay (1881-1964), I, İstanbul 1992, s.549; Jouris, 1876’da Belçika’nın Anvers şehrinde doğdu. Okul sonrası bir nakliye şirketinde hayatını kazanmaya başladı. Bazı şirketlerde çalışan Jorris, sonunda 1900’ün başlarında İstanbul’a geldi ve bir vapur şirketinde çalışmaya başladı. En son Singer Dikiş Makinası Fabrikası’nda 12 altın lira maaşla işe başlamıştı. Komite toplantıları onun evinde yapılıyordu. Patlayıcı maddeleri de evinde saklamıştı. Bkz: Belgelerle Ermeni Sorunu, s.128.
24 Zuhuri Danışman, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, XIII, İstanbul 1966, s.171.
25 Tahsin Paşa, Abdülhamid ve Yıldız Hatıraları, İstanbul 1933, s.113-115.
26 Abdülhamid’in Hatıra Defteri, (Sadeleştiren: İsmet Bozdağ), İstanbul, 1975, s.262.
27 Uras, a.g.e, s.527; Patlayıcı miktarı konusunda 80, 120 kilo gibi farklı rakamlar bulunmaktadır. Bkz: Mustafa Armağan, Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı, Ufuk kitap, İstanbul, 2006, s.137; Kongar, a.g.e, s.102; Anadol, a.g.e, s.241; Ayrıca arabaya Melinit adlı devrin en kuvvetli patlayıcı maddesi ve yirmi kilo kadarda çelik parçaları yerleştirilmişti. Bkz: Mufassal Osmanlı Tarihi, VI, s.3394; Danışman, a.g.e, XIII, s.171.
28 Eroğlu, a.g.e, s.88.
29 Eroğlu, a.g.e, s.86.
30 Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, İstanbul 1964, s.42.
31 Ali Said, Saray Hatıraları Sultan Abdülhamid’in Hayatı, (Haz: Ahmet Nezih Galitekin), İst. 1994, s.115.
32 Ali Said, a.g.e, s.117.
33 Abdülhamid’in Hatıra Defteri, s.264.
34 Sultan camiden çıkmış, merdivenlere doğru yönelmiş fakat geri dönerek Şeyhülislam’a yönelmiştir. Aralarındaki konuşma 1-2 dakikayı geçmeden saat kulesi istikametinden top gibi şiddetli bir seda ile müthiş bir patlama duyulmuştur. Bkz: Mim Kemal Öke, Yaşanmamış Anılar, İstanbul, 1997, s.106; Bir görgü şahidi Padişah’ın Şeyhülislamla değil de at bakıcısı ile birkaç saniyelik konuşmasının kendisini kurtardığı görüşündedir. Bkz: Henry F. Woods, Türkiye Anıları, Çev: F. Çoker, İstanbul, 1976, s.163; Bir nakle göre bomba camiden 100 metre uzaklıkta patlamıştır. Bkz: “Osmanlı Basınında Yüzyıl Önce Bu Ay”, Toplumsal Tarih, Sayı:139, Temmuz 2005, s.112; Uras, a.g.e, s.528.
35 Tahsin Paşa, a.g.e, s.111.
36 Mustafa Armağan, Kır Zincirlerini Osmanlı, İstanbul, 2004, s.120.
37 Mustafa Kırcı, “Necip Fazıl Kısakürek ’in “Abdülhamid Han” Adlı Tiyatro Eseri Üzerine Bir İnceleme”, Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of İnternational Social Research, Volume 1/2, Winter 2008, s.246.
38 Paul Fesch, Abdülhamid’in Son Günlerinde İstanbul, (Çev:Erol Üyepazarcı), İstanbul 1999, s.142.
39 Anadol, a.g.e, s.241; Patlama anını “Müdhiş ve şiddetli bir ses koptu.” sözleriyle nakleden, olayın şahidi Ali Said Bey, “Sağ kulağıma arız olan sağırlıktan, iki ay kadar ilaç kullanmaya mecbur oldum.” demektedir. Bkz: Ali Said, a.g.e, s.115.
40 Kısakürek, a.g.e, s.327.
41 BOA, Y.PRK.ŞD, 3/50.
42 Armağan, Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı, s.137; Anadol, a.g.e, s.242; Hâdise-i mü’essife-i cinâiyye esnâsında vefât idenler ile sakat kalanların ‘âilelerini mübeyyin tanzim kılınan defter şu arşiv kaydında yer almaktadır. BOA, Y.PRK.ŞD, 3/50, Sayfa 2-6.
43 Kısakürek, a.g.e, s.327–328.
44 Woods, a.g.e, s.162.
45 Süleyman Şefik Paşa, Hatıratım Başıma Gelenler ve Gördüklerim 31 Mart Vakası, (Haz: Hümeyra Zerdeci), İstanbul 2004, s.136.
46 Öztuna, a.g.e, VII, s.190.
47 Danışman, a.g.e, XIII, s.172.; Padişahın soğukkanlılığını koruması değişik sebeplere dayandırılmıştır. Bir tanesi “Sonsuz evhamı ile beraber bütün gözlerin kendisine dikileceğini ve olay karşısındaki davranışının mübalağalarla nakledileceğini bildiği için, âdeta nefsine hükmederek soğukkanlılığını muhafaza etmesi.” şeklindedir. Bkz: Mufassal Osmanlı Tarihi, VI, s.3395.
48 Ali Said, a.g.e, s.115-117.
49 Osman Karabıyık, Türk-Ermeni Münasebetlerinin Dünü ve Bugünü, İstanbul 1984, s.96.
50 Dabağyan, Osmanlı’da Şer Hareketleri ve Abdülhamid Han, s.373.
51 Öke, Yaşanmamış Anılar, s.107; Eroğlu, a.g.e, s.90.
52 Ali Said, a.g.e, s.116.
53 Woods, a.g.e, s.161-162.
54 Anadol, a.g.e, s.242.
55 “Osmanlı Basınında Yüzyıl Önce Bu Ay”, Toplumsal Tarih, Sayı:139, s.112.
56 Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar, III, İstanbul 1983, s.1268.
57 Öztuna, a.g.e, VII, s.190.
58 http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/yuzyil/1899-1909.htm, Erişim 1 Haziran 2007.
59 Ziya Şâkir (Soko), Sultan Hamid’in Son Günleri (Muhafızı Rasim Bey’in Hatıraları), İst. 1943, s.195.
60 Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul 1960, s.54.
61 Öztuna, a.g.e, VII, s.190.
62 “Osmanlı Basınında Yüzyıl Önce Bu Ay”, Toplumsal Tarih, Sayı: 139, s.112.
63 Karabıyık, a.g.e, s.96.
64 Ercüment Kuran, “Tarih Yazıcılığında II. Abdülhamid”, Türkiye’nin Batılılaşması ve Millî Meseleler, Ankara 2004, s.224; Öztuna, a.g.e, VII, s.191.
65 Samiha Ayverdi, Türk Târihinde Osmanlı Asırları, III, İstanbul 1976, s.87.
66 Orhan Koloğlu, Abdülhamit Gerçeği, İstanbul 2002, s.386.
67 Tevfik Fikret, Rübabı Şikeste, İstanbul 1962, s.35–37.
68 Burhan Felek, Yaşadığımız Günler, İstanbul 1974, s.90–91.
69 Abdülhamid’in Hatıra Defteri, s.90.
70 Ali Said, a.g.e, s.117–118.
71 BOA, Y.PRK.ŞD, 3/50.
72 Armağan, a.g.e, s.117; Mufassal Osmanlı Tarihi, VI, s.3394.
73 Mc Cullagh, Francis, Abdülhamid’in Düşüşü Osmanlı’nın Son Günleri, (Çev: Nihal Önol), İst. 2005, s.269.
74 Yıldız suikastından dolayı alınması gereken tedbirler için bkz: BOA, Y.PRK.ASK., 231/53.
75 Danışman, a.g.e, XIII, s.173; Mufassal Osmanlı Tarihi, VI, s.3395; Gazigiray, a.g.e, s.195.
76 Amerikan politikası için Bkz. E.Bengi Özbilen, “Ermeni Meselesi Hakkında Amerika’da İki Değişik Görüş”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:64, s.211-219.
77 Woods, a.g.e, s.164; Amerika sefaretinden gelen bir takrire verilen cevapta, suçluların cezalandırılması konusunda itirazda bulunmaya haklarının olmadığı bildiriliyordu. BOA, Y.MRZ, Nr.1329.
78 Murat Bardakçı, “İlk Bombalı Araba 98 Yıl Önce 26 Kişiyi Öldürmüştü”, http://dosyalar.hurriyet.com.tr/ ramazan2003/bardakci23.asp, Erişim 1 Haziran 2007; Büyükelçi, 17 Aralık 1905’te Hariciye Nezareti’ne bir nota göndererek mahkûm edilmesi halinde Jorris’in kendilerine iade edilmesini isteyeceklerini uyarısında bulunmuştu. Büyükelçi iade talebini İstanbul’la Brüksel arasında 3 Ağustos 1838’de imzalanan Kapitülasyon Antlaşması’nın 8. maddesine dayanarak yapıyordu. Bkz: Woods, a.g.e, s.164; Mahkeme bu notanın verilmesinden bir gün sonra, yani 18 Aralık’ta Jorris’i idama mahkûm etti.
79 Ramazan Çalık, Alman Kaynaklarına Göre II. Abdülhamid Devrinde Ermeni Olayları, Ank. 2000, s.149.
80 Vahdettin Engin, “Sultan II. Abdülhamit’e Düzenlenen Ermeni Suikastı ve Bu Sebeple Belçika ile Yaşanan Diplomatik Kriz”, Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, (Haz: E. Afyoncu), İstanbul, 2001, s.128.
81 Karabıyık, a.g.e, s.97.
82 Saldırıyı bir Türk’ün yaptığı iddiası ihtimali düşükte olsa gündeme gelmiştir. Buna göre Heybeliada Askeri Deniz Okulu mezunu Kerim, Bahriye’den çaldığı malzeme ile elektrik ve balistik konusundaki bilgilerinden de yararlanarak bombayı yapmıştır. Bkz: Fesch, a.g.e, s.143-145; Ancak öyle anlaşılıyor ki saldırıyı yapan bu kişi değildir.
83 Woods, a.g.e, s.163.
84 Bardakçı, a.g.m.
85 Belgelerle Ermeni Sorunu, s.128; Uras, a.g.e, s.527; İzmir’de Torkomyan‘ın evinde 80 bomba, 35 el bombası, bomba imalinde kullanılan çeşitli malzemeler ile kutular dolusu dinamit ele geçirilmiştir. Bkz: Dabağyan, Osmanlı’da Şer Hareketleri ve Abdülhamid Han, s.374.
86 Muzaffer Taşyürek, “Ermeni Vahşeti”, Semerkand, Sayı 40, Nisan 2002, s. 65.
87 BOA, Y.PRK.TKM., 49/77.
88 Jouris’le birlikte olayda suçlu oldukları tespit edilen 11 kişi daha idama ve 46 kişi de çeşitli cezalara çarptırılmışlardır.
89 Cemil Paşa (Topuzlu), İstibdat Meşrutiyet Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, (Haz: Cemalettin Topuzlu), İstanbul 2002, s.82.
90 Tahsin Paşa, a.g.e, s.116; Eroğlu, a.g.e, s.92; Karabıyık, a.g.e, s.96; Woods, II.Abdülhamid’in hayatına kasteden anarşistin yabancı memlekette meteliksiz kalması için cebini parayla doldurmak büyüklüğünü gösterdiğini yazmaktadır. Bkz: Woods, a.g.e, s.164.
91 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, İstanbul 2005, s.241.
92 Öztuna, a.g.e, VII, s.189.
93 Rus Dışişleri bakanı Graf Lamsdroff 1902’de “Sultan, kendi güvenliği söz konusu olduğu zaman deli gibi davranıyor.” derken padişahın bu konudaki kaderciliğini, vurdumduymazlığını anlatıyordu. Bkz: Çalık, a.g.e, s.145.
94 Bir takım Türk aydınlarının Ermeni komitacılarla el ve gönül birliği yaptığı iddiası doğruysa bu şüphe ortadan kalkmaktadır. Bkz: Erol Güngör, Tarihte Türkler, İstanbul 1990, s.415.
95 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih, İstanbul 2000, s.355.
http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-67-68-69/yildiz-suikasti-ermenilerin-abdulhamite-karsi-son-tesebbusleri-bombali-saldiri