Ειρήνη Οράτη

Ομιλία στα πλαίσια την εκδήλωσης: Εικαστική Έκθεση και Ημερίδα "Η Ελληνική Χαρακτική και ο Βασίλης Χάρος",  (2008) Συνδιοργάνωση: Κυθηραϊκό Ίδρυμα Πολιτισμού και Ανάπτυξης - Ένωση Ελλήνων Χαρακτών

Κι εγώ θέλω να πω το ίδιο που είπε και η κυρία Κασιμάτη. Στην προηγούμενη ομιλία μου έδωσε πάρα πολλά στοιχεία για το πώς βλέπει κανείς τα έργα του Βασίλη Χάρου και στοιχεία τα οποία διακρίνονται μέσα στα έργα του, τα οποία εάν δεν είχαμε αυτές τις πληροφορίες ίσως και να μην τα υποψιαζόμασταν ποτέ. Εγώ θα σας μιλήσω κυρίως για τη λιθογραφία. Είναι μια τέχνη παρεξηγημένη, δύσκολη και πολύ σύνθετη. Θα σας πω κάποια πράγματα για την τεχνική της, για το πότε εφευρέθηκε και για το πώς μεταφέρθηκε στην Ελλάδα.

Πριν όμως ξεκινήσω, θα ήθελα να ευχαριστήσω με τη σειρά μου τον Κυθηραϊκό Ίδρυμα Πολιτισμού και Ανάπτυξης για τη φιλοξενία, για το πολύ ωραίο πλαίσιο που μας έδωσε για να κάνουμε τη σημερινή συνάντηση ημερίδα, καθώς και την Ένωση Ελλήνων Χαρακτών, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει μία πολύ έντονη παρουσία και εμείς το βλέπουμε κιόλας μέσα από τις εκθέσεις που οργανώνονται και από τις συνεχείς δράσεις. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τη Δήμητρα τη Σιατερλή που μου έδωσε την ευκαιρία να έρθω σήμερα εδώ και, πάνω απ' όλους, τη Μάρτα Χάρου και τον Ορέστη Χάρο για τη φιλοξενία τους και για όλη την βοήθεια.

Ξεκινώντας λοιπόν την ομιλία μου για τη λιθογραφία, θα σας πω ότι είναι μία από τις βασικές τεχνικές της χαρακτικής, μαζί με την ξυλογραφία και τη χαλκογραφία. Η λιθογραφία είναι η πιο σύνθετη και η πιο δύσκολη στη διαδικασία της, ενώ η ξυλογραφία, που είναι η παλαιότερη τεχνική χάραξης, χρονολογείται ήδη από τον 15ο αιώνα στην Ευρώπη και ως μέθοδος είναι η πιο άμεση, διότι εδώ ο χαράκτης απομακρύνει από την πλάκα ό,τι δεν χρειάζεται. Να σας πω μόνο, για να μπορέσετε αμέσως να κάνετε τον συνδυασμό: η ξυλογραφία ακολουθεί τη διαδικασία που βλέπουμε πάνω στις κοινές σφραγίδες. Τις κοινές σφραγίδες που έχουν χρησιμοποιήσει όλοι για οποιοδήποτε λόγο. Αυτή τη διαδικασία ακολουθεί ο χαράκτης που χαράζει την ξύλινη πλάκα: αφαιρεί ό,τι δεν χρειάζεται και αφήνει στην επιφάνεια της ξύλινης πλάκας ό,τι είναι να τυπωθεί.

Το ακριβώς αντίθετο κάνει ο χαράκτης που χαράζει τη χάλκινη πλάκα, η οποία είναι πιο λεπτή, και εκεί χαράσσεται οτιδήποτε είναι να φανερωθεί στο τέλος. Έχουμε δηλαδή το θετικό και το αρνητικό. Δεν θα σας πω παραπάνω, γιατί θα σας μιλήσουν οι συνάδελφοι μετά για τις δύο αυτές τεχνικές.

Εγώ θα μείνω μόνο στη λιθογραφία. Η λιθογραφία είναι η νεότερη από αυτές τις τρεις τεχνικές και ανακαλύφθηκε τυχαία στη Γερμανία στο τέλος του 18ου αιώνα. Είναι η τεχνική που απαιτεί την περισσότερη προετοιμασία και είναι, από τις τρεις, η πιο επίπονη για την υγεία του χαράκτη, εξαιτίας της χρήσης πολλών χημικών που απαιτεί η διαδικασία της. Είναι επίσης η τεχνική όπου ο χαράκτης έχει τον λιγότερο δυνατό έλεγχο για το αποτέλεσμα που θα προκύψει.

Στην εικόνα βλέπετε ένα εργαστήριο λιθογραφίας. Πριν η πέτρα σχεδιαστεί, λειαίνεται με σκόνη από σμυρίγδι, που είναι ένα πέτρωμα το οποίο γίνεται σκόνη, για να φύγει το προηγούμενο σχέδιο. Εδώ ο τεχνίτης κάνει αυτή τη δουλειά με αυτό το εργαλείο που βλέπετε που κρατάει στα δυο του χέρια, το οποίο είναι ένα βαρύ εργαλείο. Κάτω από αυτό το εργαλείο υπάρχει σκόνη. Είναι σαν σκόνη της άμμου. Έχει αυτή τη χαρακτηριστική ιδιότητα. Τρίβει το σμυρίγδι επάνω στην πέτρινη πλάκα, έτσι ώστε να φύγει το προηγούμενο σχέδιο. Εάν δεν έχει αυτό το κατάλληλο εργαλείο, μπορεί να το κάνει με δύο πλάκες ταυτόχρονα. Δηλαδή να τρίβει τη μία πλάκα πάνω στην άλλη. Πίσω βλέπετε διάφορες πλάκες οι οποίες φυλάσσονται με αριθμούς στη στενή τους πλευρά, και έτσι μπορεί ο κάθε τεχνίτης να αριθμεί την κάθε πλάκα και να μπορεί να την ξαναχρησιμοποιήσει.

Παράλληλα, η εικονογραφημένη εικόνα συνδέεται με κάθε έντυπο ευρείας πληροφορίας, όπως η εφημερίδα, το περιοδικό, το εικονογραφημένο βιβλίο, το ημερολόγιο, το γραμματόσημο και το χαρτονόμισμα. Εδώ έχουμε ένα ημερολόγιο που είναι από τον 20ό αιώνα. Αυτά είναι επίτοιχα. Πριν βγουν επίτοιχα ημερολόγια που ήταν ένα φύλλο για κάθε μήνα, τα οποία είναι μετά τον πόλεμο, στο Μεσοπόλεμο τα ημερολόγια τυπώνονταν έτσι και ήταν όλοι οι μήνες πάνω σε ένα φύλλο, και αυτά τυπώνονταν επίσης λιθογραφικά. Εδώ βεβαίως, όπως παρουσιάζονται, είναι όλες οι πρώτες σειρές ελληνικά γραμματόσημα, τυπωμένα σε αυτό το πάρα πολύ σπουδαίο εργαστήριο, τυπογραφείο και το πρώτο εργοστάσιο γραφικών τεχνών στην Ελλάδα, το εργοστάσιο Ασπιώτη-Έλκα το οποίο δημιουργήθηκε στην Κέρκυρα το 1873 και κατάφερε να επιβιώσει παραπάνω από έναν αιώνα.

Μόλις το 1935, όταν αναλαμβάνει το Εργαστήριο Χαρακτικής της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας ο Γιάννης Κεφαλληνός, αρχίζει να διδάσκεται στο τρίτο έτος το μάθημα της λιθογραφίας. Οι σπουδαστές, μαθαίνοντας τη τεχνική της λιθογραφίας, μπορούσαν στο τέταρτο έτος, όπου διδασκόντουσαν την τέχνη του βιβλίου, να συνδυάσουν κείμενα και εικόνες, τυπώνοντας λιθογραφίες για την εικονογράφηση. Τα μαθήματα που δίδασκε ο Γιάννης Κεφαλληνός ήταν ξυλογραφία και χαλκογραφία στο τρίτο έτος και στο τέταρτο έτος το βιβλίο. Και στο τέλος του τέταρτου έτους, όπως ακόμα γίνεται νομίζω, τα παιδιά έκαναν δείγμα: τύπωναν μόνοι τους ένα βιβλίο με κείμενα και εικόνες, έτσι ώστε να μπορούν να έχουν τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν πλέον το βιβλίο σαν αντικείμενο μαζί με την εικονογράφηση.

Ο Κώστας Γραμματόπουλος ανέλαβε το εργαστήριο χαρακτικής μετά το θάνατο του Κεφαλληνού το 1957 και υπήρξε δάσκαλος του Βασίλη Χάρου. Ήταν σπουδαίος χαράκτης του ξύλου. Πέρα από δάσκαλος, ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες καλλιτέχνες της μεταπολεμικής περιόδου. Αυτό που κυρίως επιδίωξε μέσα από τη διδασκαλία του ήταν να απελευθερώσει το χαρακτικό έργο και να δώσει στην ελληνική χαρακτική την αυτονομία της. Αν υπολογίσουμε ότι οι περισσότεροι χαράκτες που βλέπουμε σήμερα προέρχονται από το εργαστήριό του, πιστεύουμε με βεβαιότητα ότι κατάφερε τον σκοπό του, αποδεσμεύοντας τη χαρακτική και δίνοντάς της την ανεξαρτησία της.

Σας δείχνω εδώ μια φωτογραφία που ίσως έχετε δει στον κατάλογο, στη μνήμη του Χάρου. Στη μέση με το καπέλο, είναι ο Γραμματόπουλος. Πρέπει να είναι μια από τις τελευταίες φωτογραφίες του Κώστα Γραμματόπουλου που έχουμε. Και δίπλα, αριστερά, είναι η κυρία Κροκίδου. Βλέπω τη Βίκυ Τσαλαματά. Βλέπω αρκετούς άλλους. Ο Βασίλης Χάρος είναι... Το βλέπετε, πίσω δεξιά. Εδώ όμως, και όλοι οι μαθητές που βλέπουμε εδώ, οι σπουδαστές δίπλα στον δάσκαλό τους, είναι σήμερα δραστήριοι στη χαρακτική.

Ο Βασίλης Χάρος διακρίθηκε αρχικά στην ξυλογραφία. Είναι κάτι που το μαθαίνουμε από το βιογραφικό του, διότι εκεί υπάρχει πληροφορία ότι κέρδισε το βραβείο κεφαλής, δηλαδή προσωπογραφίας, στη ξυλογραφία όμως. Στη συνέχεια παρακολουθούμε τις σπουδές του στο Παρίσι, στο εργαστήριο του George Dayez, από τα πιο σημαντικά εργαστήρια της Σχολής Καλών Τεχνών στο Παρίσι.

Εκεί κυρίως γνώρισε από κοντά τη λιθογραφία, τη λειτουργία και την ατμόσφαιρα των μεγάλων εργαστηρίων και τις δυνατότητες αυτού του τόσο διαφορετικού σχεδιασμού πάνω στην επιφάνεια της πέτρινης πλάκας. Πιστεύω ότι εκεί πήρε την απόφαση να ασχοληθεί αποκλειστικά με τη λιθογραφία και να γίνει ο πρώτος χαράκτης στην Ελλάδα που αφιερώθηκε σε αυτή την τεχνική. Και εδώ θα ήθελα να διευκρινίσω ότι ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε αποκλειστικά πλάκες από πέτρα και όχι φύλλα από τσίγκο ή αλουμίνιο, που έχουν πια αντικαταστήσει τις πλάκες. Οι πέτρινες πλάκες αντικαταστάθηκαν από τσίγκινες ή αλουμινένιες πλάκες μετά τον πόλεμο, αλλά ο Χάρος προτίμησε να παραμείνει στην επεξεργασία της πέτρινης πλάκας σε όλη τη ζωή του. Η ειδική του προσέγγιση βασιζόταν κυρίως στον σεβασμό που είχε απέναντι στο υλικό του και το υλικό του ήταν αυτή η βαριά αυθεντική πλάκα. Αυτή μόνο του πρόσφερε την απόλυτα λεία επιφάνεια πάνω στην οποία σχεδίαζε, διασώζοντας ταυτόχρονα το σχέδιό του σαν χάραξη.

Πιστεύω ότι οι συνθέσεις του, έχουν μια πολύ συγκεκριμένη ποιότητα που τους δίνει αποκλειστικά ο σχεδιασμός με το λιθογραφικό κραγιόν. Η χρωματική διαφάνεια που υπάρχει στα περισσότερα έργα του, ο εντοπισμός μιας διακριτικής πινελιάς, η επιλογή των χρωμάτων, οι επιφάνειες που ορίζονται από απροσδιόριστες αλλά πολύ λεπτοδουλεμένες ματιέρες, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά των έργων του. Στην πορεία των 30 χρόνων της δουλειάς του πάνω στην λιθογραφία, παρακολουθεί κανείς τους δρόμους που επέλεξε κατά καιρούς να ακολουθήσει, και στη θεματολογία και στη γραφή του. Μερικά από αυτά τα στοιχεία δεν διαφοροποιούνται και παραμένουν συνέχεια στην χαρακτική του. Θα σας δείξω εδώ μερικά έργα μόνο. Η επιλογή των χρωμάτων του κινείται πάντα μέσα στα ίδια πλαίσια, της ώχρας, του γκρι, του καφέ, του πράσινου και του λαδί. Αυτό είναι ένα πολύ παλιό έργο, του 1970. Το βρίσκω ένα θαυμάσιο παράδειγμα αφηρημένης τέχνης.

Θεωρώ ότι θα πρέπει κάπως, δεν ξέρω είτε αυτό γίνει μέσα από ένα μουσείο, είτε από μία έκδοση, είτε από μία έκθεση. Θα πρέπει κάποια στιγμή όλο το έργο του Χάρου να παρουσιαστεί και να συγκεντρωθεί σε ένα σώμα, είτε αυτό είναι μουσείο, είτε αυτό είναι βιβλίο, έτσι ώστε να μπορεί, πέρα από εσάς που είστε οι φίλοι του, οι γνωστοί του, οι συντοπίτες του, να μπορεί να γίνει γνωστό και σε πάρα πολύ ευρύτερο χώρο.

Ευχαριστώ πολύ.