Երևանի բիայնական (ուրարտական) դամբարանը՝ թվագրվող մ.թ.ա. 8-րդ դարով, հանդիսանում է Վանի Արարատյան թագավորության ժամանակաշրջանի բացառիկ հնագիտական հուշարձաններից մեկը։ Այն հայտնաբերվել է 1984 թվականին՝ Երևանի «Ավտոագրեգատ» գործարանի շինարարական աշխատանքների ընթացքում, ներկայիս «Երևան Մոլ» առևտրի կենտրոնի տարածքում ։ 

Դամբարանի կառուցվածքը

Դամբարանը ստորգետնյա ուղղանկյուն կառույց է՝ հյուսիս-հարավ կողմնորոշմամբ։ Պատերը կառուցված են սրբատաշ կարմիր, սև, մուգ շագանակագույն և շագանակագույն տուֆով։ Ներքին չափերն են՝ երկարություն՝ 3,46 մ, լայնություն՝ 1,97 մ, բարձրություն՝ 2,15 մ։ Դամբարանի մուտքը՝ հյուսիսային կողմում, փակված է եղել զանգվածեղ տուֆե սալաքարով, որն այժմ ցուցադրվում է դամբարանի տարածքում։ Հատակը շարված է տուֆե սալերով, որոնց տակ գտնվում են գաղտնարաններ։ Դամբարանախցի պատերին կան հինգ որմնախորշեր՝ երեքը արևմտյան, մեկը հարավային և մեկը արևելյան պատերում ։

Գտածոներ

Դամբարանում հայտնաբերվել են մարդու, կենդանիների և թռչունների մանրացված ոսկորներով լցված աճյունասափորներ, ցլագլուխ արձանիկներով զարդարված մեծ կավանոթ, սափոր, ճրագ, թասեր և այլ առարկաներ։ Գտածոների մեջ կան նաև բրոնզից օձագլուխ ապարանջաններ, կապարճի բեկորներ, ձիասանձերի մասեր, գամեր, երկաթե սուր, դանակ, դաշույններ, ագաթից ուլունքներ, գիշերասաթից կնիք՝ գրիֆոնի և կիսալուսնի պատկերով, խոյի գլխաքանդակով հարդարված բրոնզե շքասեղ, բրոնզե երեք գոտիներ և այլն ։

Պահպանություն և այցելություն

Դամբարանը պահպանվում է «Երևան Մոլ»-ի ղեկավարության կողմից, և մուտքն ազատ է։ Պեղված նյութերն ունեն պատմամշակութային և գեղարվեստական մեծ արժեք և պահվում են «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանում ։

Լրացուցիչ տեղեկություններ

Դամբարանի գաղտնարանները բացվել են դրա հայտնաբերումից տարիներ հետո միայն։ Հայտնի հնագետ Մարգարիտ Իսրայելյանը որոշել է բացել գաղտնարանները և այնտեղ հայտնաբերել մետաղից պատրաստված որոշ իրեր

Դամբարանը հանդիսանում է ուրարտական էլիտայի թաղման վայրերից մեկը՝ իր ճոխությամբ և հայտնաբերված արժեքավոր գտածոներով։ 

Էրեբունու պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանը հանդիսանում է Հայաստանի կարևորագույն հնագիտական թանգարաններից մեկը, որը հիմնվել է ուրարտական Էրեբունի բերդաքաղաքի տարածքում։ Այն իր հավաքածուներով ներկայացնում է Վանի թագավորության՝ Բիայնիլի պետության (Ուրարտու) պատմությունը։

Հիմնադրվել է՝ 1968 թ., Երևանի հիմնադրման 2750-ամյակի առթիվ

Գտնվում է՝ Երևանի հարավարևելյան հատվածում՝ Արին Բերդ բլրի վրա

Հասցե՝ Երևան, Գ. Հացագործի փողոց 38

Թանգարանի տարածքը՝ ներառում է ինչպես ներսի ցուցադրություն, այնպես էլ բացօթյա հնավայր՝ Էրեբունի բերդաքաղաքը

Էրեբունու բերդաքաղաքը հիմնադրվել է մ.թ.ա. 782 թ. ուրարտական թագավոր Արգիշտի Ա-ի կողմից

Ցուցադրություն

Թանգարանը ցուցադրում է պեղումների արդյունքում հայտնաբերված հազարավոր գտածոներ, որոնք ներկայացնում են ինչպես Էրեբունու, այնպես էլ այլ ուրարտական քաղաքների մշակույթը:

Գլխավոր ցուցանմուշները՝

• Կավե սեպագիր սալիկներ և արձանագրություններ
  
  

• Արծաթե և բրոնզե զարդեր
  
  

• Սրբատաշ տուֆից սալեր՝ պատկերաքանդակներով
  
  

• Պաշտամունքային անոթներ
  
  

• Արդյունաբերական և կենցաղային գործիքներ
  
  

• Որմնանկարների պահպանված հատվածներ
  
  

Հնավայրի մասին

Արին Բերդի բլուրը՝ ուր տեղակայված է Էրեբունու բերդաքաղաքը, ունի ամրոցի ավերակներ, որոնք մասնակի վերակառուցված են՝ այցելուներին ներկայացնելու բերդաքաղաքի կառուցվածքն ու կարևորությունը։
Այստեղ կարելի է տեսնել․

• Ճաշարաններ և պահեստներ
  
  

• Զինվորական դահլիճներ
  
  

• Պաշտամունքային սրբավայրեր
  
  

• Սեպագիր արձանագրություններ Արգիշտի Ա-ի անունով
  
  

Էրեբունու հնագիտական պեղումների պատմություն

Էրեբունի բերդաքաղաքը հայտնաբերվել է 1950թ.-ին խորհրդահայ հնագետ Բորիս Փիոտրովսկու և հայ հնագետ Կ. Հախիկյանի գլխավորությամբ, Արին Բերդի բլրի վրա։ Պեղումները նպատակ ունեին բացահայտել ուրարտական պետության՝ Վանի թագավորության, ազդեցությունն Արևելյան Արևմտյան Հայաստանում։

Հիմնական փուլեր

• 1950-60-ականներ – հայտնաբերվեցին բերդի արտաքին պարիսպները, ներքին պալատական շինությունները, որմնանկարներ և սեպագիր արձանագրություններ։
  
  

• 1968թ. – Երևանի 2750-ամյակի կապակցությամբ սկսվեց թանգարանի շինարարությունը և կատարվեցին լայնածավալ վերականգնողական աշխատանքներ։
  
  

• 1980–1990-ականներ – իրականացվեցին խորքային ուսումնասիրություններ՝ սենյակների գործառույթների, տնտեսության, պաշտամունքի և արվեստի բնագավառներում։
  
  

• Ներկայումս պեղումները շարունակվում են պարբերաբար՝ նոր տեխնոլոգիաների միջոցով։
  
  

Պեղումների արդյունքում ապացուցվեց, որ Էրեբունին եղել է կարևոր ռազմական, վարչական և տնտեսական կենտրոն ուրարտական Բիայնիլի պետության կազմում։

Արգիշտի Ա-ի սեպագիր արձանագրությունը

Սա Էրեբունու հիմնադրման մասին պատմող արձանագրություն է, հայտնաբերված բերդաքաղաքի տարածքում՝ տուֆե սալիկի վրա՝ ուրարտական սեպագրով։

Սեպագրի բնագիրը (թարգմանությամբ)՝

«ԲԱՐԵՎ, ԱՐԳԻՇՏԻԻՆ, ՄԵՆՈԱՅԻ ՈՐԴԻՆ, ԹԱԳԱՎՈՐ ԲԻԱՅՆԻԼԻԻ, ՇԻՆԵՑԻ ԱՅՍ ՀԶՈՐ ԱՄՐՈՑԸ ԵՎ ԿՈՉԵՑԻ ԱՆՈՒՆԸ ԷՐԵԲՈՒՆԻ՝ ԲԻԱՅՆԻԼԻԻ ՈՒԺԸ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ԵՎ ԹՇՆԱՄԻ ԵՐԿՐՆԵՐԻՑ ՊԱՇՏՊԱՆՎԵԼՈՒ ՆՊԱՏԱԿՈՎ։»

Այս արձանագրությունը համարվում է Երևան քաղաքի հիմնադրման վավերագրությունը, քանի որ այստեղ առաջին անգամ գրավոր հիշատակվում է «Էրեբունի» անունը՝ որպես քաղաք։

Արձանագրության կարևորությունը

• Դրանից է սկսվում Երևանի վավերագրված պատմությունը (մ.թ.ա. 782 թ.)։
  
  

• Վկայում է ուրարտական պետության զարգացած գրային, կառավարման և շինարարական համակարգի մասին։
  
  

• Ցույց է տալիս Բիայնիլի պետության՝ Հին Արևելքում ունեցած ռազմաքաղաքական դերը։

      Նախագիծ համար 2 / 2025-2026 ուստարի/10-րդ դասարան

Ներածություն

Հայկական լեռնաշխարհը հնագույն ժամանակներից եղել է միջազգային հաղորդակցության կարևոր հանգույցներից մեկը։ Իր աշխարհագրական դիրքով այն միացնում էր Արևելքը և Արևմուտքը, Հյուսիսը և Հարավը՝ վերածվելով խոշոր առևտրական խաչմերուկի։ Մեծ Հայքի միջով էին անցնում աշխարհի կարևորագույն ճանապարհները՝ Մետաքսի ճանապարհը, Դարեհյան արքայական ուղին, ինչպես նաև տեղական ու տարածաշրջանային բազմաթիվ ուղիներ, որոնց միջոցով զարգանում էին ապրանքաշրջանառությունը, մշակութային փոխանակումները և քաղաքակրթական շփումները։

Այս հին առևտրական ուղիները նպաստել են Հայաստանի տնտեսական հզորացմանը, քաղաքների աճին, արհեստների զարգացմանը և դիվանագիտական հարաբերությունների ընդլայնմանը։ Այսօր էլ, շարունակելով այս պատմական ուղղությունը, Հայաստանը ձգտում է դառնալ ժամանակակից տարանցիկ ճանապարհների կարևոր օղակ՝ օգտվելով իր ռազմավարական դիրքից և տարածաշրջանային համագործակցության հնարավորություններից։ Նոր տրանսպորտային միջանցքները, լոգիստիկ հանգույցները և միջազգային հաղորդակցության ծրագրերը կարող են վերակենդանացնել Հայաստանի՝ որպես առևտրական կամրջի պատմական դերակատարությունը։  

Հայկական լեռնաշխարհը՝ հնագույն հաղորդակցության հանգույց

Հայկական լեռնաշխարհը, գտնվելով Եվրոպայի և Ասիայի սահմանագծում, հնագույն ժամանակներից եղել է ռազմավարական նշանակության տարածաշրջան։ Այստեղ հատվում էին մի քանի կարևոր աշխարհագրական միջանցքներ, որոնք հնարավորություն էին տալիս կապել Միջերկրական ավազանը՝ Միջին Արևելքի, Կասպից ծովի տարածաշրջանի և Սևծովյան տարածքի հետ։

Հայաստանի տարածքով անցնող ուղիները հնարավորություն էին տալիս․

ապահովել արագ հաղորդակցություն մեծ կայսրությունների միջև,

զարգացնել ինտենսիվ առևտուր,

խթանել մշակութային և տեխնոլոգիական տարածում,

ամրապնդել Հայաստանի քաղաքական և տնտեսական դերը տարածաշրջանում։

Հին Հայաստանի կարևորագույն առևտրական ճանապարհները

1. Մետաքսի ճանապարհը

Մետաքսի ճանապարհի հյուսիսային ճյուղը անցնում էր Հայաստանի տարածքով՝ միացնելով Չինաստանը, Կենտրոնական Ասիան, Իրանն ու Միջերկրական աշխարհը։

Հայաստանը դառնում էր միջին օղակ, որտեղ տեղի էր ունենում․

մետաքսի,

համեմունքների,

թանկարժեք քարերի,

մետաղների,

զինտեխնիկայի

մեծածավալ առևտուր։

2. Դարեհյան արքայական ուղին

Պարսկական Աքեմենյան կայսրության ժամանակ կառուցված այս ճանապարհը Քսանտոսից (Փոքր Ասիա) անցնում էր Սարդիս, ապա՝ Արմավիր և հյուսիսային Հայաստան, հասնում մինչև Սուսա։

Այն ծառայում էր որպես արագ պետական հաղորդակցության ուղի և կարևոր էր նաև առևտրական կարավանների համար։

3. Եռուղինային առևտրական խաչմերուկները Հայաստանում

Հայաստանում առանձնանում էին մի քանի խոշոր հանգույցներ․

ա) Արտաշատ — հռոմեական և արևելյան առևտրի հանգույց

Գտնվում էր Արաքսի հովտում

Կապում էր հռոմը՝ Պարթևաստանի և Արևելքի հետ

Ամենախոշոր շուկաներից մեկն էր

բ) Տիգրանակերտ — Տիգրան Մեծի մայրաքաղաք և միջազգային առևտրի կենտրոն

Մետաքսի ճանապարհի կարևոր հանգույց

Հռոմեական, հույանական, արաբական և պարթևական առևտրականների կենտրոն

գ) Երազգավորս — Արարատյան դաշտի տնտեսական կենտրոն

Հոդստեղծող կետ հյուսիս-հարավ և արևելք-արևմուտք ուղղությունների միջև

Առևտրի ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսության և մշակույթի վրա

1. Քաղաքների զարգացում՝ Արտաշատ, Տիգրանակերտ, Վան, Դվին։

2. Արհեստների ծաղկում՝ մետաղագործություն, մետաքսագործություն, խեցեգործություն։

3. Մշակութային փոխանակումները՝

հունական, պարսկական, հռոմեական ազդեցություններ,

կրոնական ու գաղափարական հոսքերի տարածում։

4. Հայաստանի դիվանագիտական դիրքի ամրապնդում․

Հայաստանի ղեկավարները կարողանում էին վերահսկել տարածաշրջանային առևտուրը, ինչը ուժեղացնում էր պետականության ազդեցությունը։

Նոր տարանցիկ ճանապարհներ և Հայաստանի ժամանակակից հեռանկարները

Հայաստանը՝ ունենալով նույն ռազմավարական դիրքը, այսօր նույնպես ձգտում է վերակերտել իր տարանցիկ դերը միջազգային տնտեսության մեջ։

1. Հյուսիս–Հարավ տրանսպորտային միջանցք

Կապում է․

Հնդկաստան – Իրան – Հայաստան – Վրաստան – Սև ծով – Եվրոպա

Այս նախագծով Հայաստանը դառնում է միջազգային լոգիստիկ օղակ։

2. Արաքսի միջանցքի և տարածաշրջանային հաղորդակցությունների հնարավոր զարգացումներ

Չնայած քաղաքական բարդություններին, տարածաշրջանային հաղորդակցության բացումը կարող է․

ավելացնել տարանցիկ բեռնափոխադրումների ծավալը,

Հայաստանում ստեղծել նոր տնտեսական գոտիներ և կենտրոններ։

3. «Մետաքսի ճանապարհի նոր նախաձեռնություն» (Belt and Road Initiative)

Չինաստանի նախաձեռնությունը կարող է Հայաստանի համար նշանակել․

ներդրումների ներգրավում,

նոր ճանապարհների և երկաթուղիների զարգացում,

միջազգային բեռնափոխադրումների ավելացում։

4. Լոգիստիկ կենտրոնների և ազատ տնտեսական գոտիների զարգացում

Դրանք ներառում են․

«Մեղրի» ազատ տնտեսական գոտի,

օդային բեռնափոխադրությունների կենտրոններ,

վարկանիշային դիրքի բարելավում տարածաշրջանային հաղորդակցությունների մրցակցությունում։

Այսպիսով

Հայաստանը հնագույն ժամանակներից եղել է ԵՄ–Ասիա հաղորդակցության կամուրջ։ Հին առևտրական ուղիները ձևավորել են երկրի տնտեսական հզորությունն ու քաղաքակրթական դեմքը։

Այսօր էլ նոր տարանցիկ ճանապարհների զարգացումը կարող է վերականգնել այդ պատմական դիրքը՝ Հայաստանի համար ապահովելով տնտեսական աճ,միջազգային նշանակության բարձրացում,

լոգիստիկ և տրանսպորտային կենտրոնների զարգացում։

Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը մնում է երկրի ամենամեծ ռազմավարական ռեսուրսներից մեկը, և դրա ճիշտ օգտագործումը կարող է էապես փոխել երկրի ապագան։