DNA hücreyi yöneten dev moleküldür. DeoksiriboNükleikAsit kısaltması olarak DNA kullanılır. Hücre içinde solunum, beslenme, üreme, boşaltım gibi yaşamsal faaliyetleri yönetir. Kalıtsal bilgilerimizin bulunduğu büyük bir kütüphanedir. DNA’nın yapısı ile ilgili olarak ilk modeli oluşturan kişiler James Watson ve Francis Crick‘tir.
Kalıtsal yapıların basitten karmaşığa (küçükten büyüğe) doğru sıralanışı şu şekildedir.
Organik Baz —–> Nükleotit ——-> Gen ——> DNA ——-> Kromozom
Not: Kolay hatırlanması amacıyla büyükten küçüğe KeDiGeN (Kromozom-DNA-Gen-Nükleotit) olarak şifrelenilebilir.
DNA’nın yapısı nükleotitlerden oluşur. Nükleotid yapı birimidir. Bir nükleotidin yapısında da organik baz, deoksiriboz şekeri ve fosfat bulunur. DNA’nın yapısında dört farklı organik baz vardır. Bunlar Adenin (A), Timin (T), Guanin (G) ve Sitozin (S veya C) dir. Bir nükleotidin ismi organik baza göre söylenir.
Nükleotidin adı içerisindeki organik baza göre isimlendirilir. Nükleotidin yapısında Adenin organik bazı varsa Adenin nükleotid adı verilir.
Fosfat + Şeker + Adenin ——-> Adenin Nükleotid
DNA’da nükleotidler ikili sarmal yapı oluştururlar. Şekli sarmal merdivene benzer. Bu çift sarmallı yapıda Adenin Nükleotidinin karşısına Timin, Guanin Nükleotidinin karşısına Sitozin gelir. DNA molekülünü oluşturan zincirler arasında zayıf hidrojen bağı bulunur. Adenin ile Timin arasında ikili, Guanin ile Sitozin arasında üçlü bağ bulunur.
* Bir DNA zincirinde Adenin Nükleotidi sayısı Timin Nükleotidi sayısına, Guanin Nükleotidi sayısı Sitozin Nükleotidi sayısına eşittir.
* DNA zincirinde Fosfat, toplam baz sayısı ve şeker sayıları birbirine eşittir.
Genetik özelliklerimiz hücre çekirdeğinde bulunan kromozomlarda taşınır. Her türün kendine ait kromozom sayısı vardır. (Aynı türde kromozom sayısı değişmez.) İnsanlarda kromozom sayısı 2n=46 dır. Bu kromozomların n=23 tanesi anneden, n=23 tanesi babadan gelir.
Bazı canlıların Kromozom sayısı
TürKromozom Sayısı
İnsan
46
Moli Balığı
46
Soğan
16
Güvercin
16
Eğrelti otu
500
Solucan
2
Uyarı:
1. Kromozom sayısının fazla olması bir canlının gelişmişliğini göstermez. Eğrelti otunun 500 kromozomu olması insanlardan gelişmiş olduğunu göstermez.
2. Kromozom sayısının vücut büyüklüğü ile ilişkisi yoktur. Filin kromozom sayısı 56, serçenin kromozom sayısı 60 dır.
3. Kromozom sayısının aynı olması canlılar arasında akrabalık olduğunu göstermez. İnsan ve moli balığının kromozom sayısı 46 dır. Aralarında bir benzerlik yoktur.
Hücre bölünmeye başlamadan önce kendini eşler. Bu sayede DNA iki katına çıkmış olur. Önce çift zincirli yapı ortadan ikiye ayrılır. Sitoplazmada bulunan serbest nükleotidler ayrılan zincirlerin karşısına uygun olacak şekilde yerleşir. Eşler tamamlandıktan sonra iki DNA oluşmuş olur.
Bilgi:
* Dünyadaki bütün insanların DNA’ları % 99,5 aynıdır. Geriye kalan fark insanların farklı özellikte olasını sağlar.
* Bütün canlıların yönetici molekülleri vardır. Bu yönetici molekül insan, hayvan ve bitkilerde DNA, bazı mikroskobik canlılarda da RNA’dır
* Canlıların birbirinden farklı olmasının nedeni DNA molekülündeki Nükleotid sayısı ve dizilişinin farklı olmasından kaynaklanır.
DNA üzerinde meydana gelen ani değişikliklere mutasyon denir. DNA’nın yapısının değişmesi şu şekilde olur.
– Bazı nükleotidlerin kaybolması
– DNA’nın parçasının kopması
Mutasyona sebep olan faktörler
1. Zararlı ışınlar (X ışını, gama ışını morötesi (ultraviyole) ışınlar)
2. Kimyasal maddeler ( Katkı maddeleri, cıva, ilaçlar (Antibiyotik vb), DDT)
3. Aşırı sıcaklık
4. Alkol, Sigara ve Uyuşturucu
Mutasyon vücut hücresinde meydana geldiğinde yalnızca o canlıyı ilgilendirir. Eğer üreme hücrelerinde mutasyon oluştu ise sonraki nesle aktarılır. Mutasyonlar yararlı ve zararlı olabilir. Bitki tohumlarında meydana gelen mutasyon ile daha fazla ürün vermesi sağlanabilir. Mutasyonların çok büyük bir kısmı ise zararlıdır. Kanser, altı parmaklılık, eksik organlı doğma, gelişim bozuklukları, albinoluk, hemofili, down sendromu, orak hücreli anemi, Van kedisinin farklı renkli gözlü olması mutasyondan kaynaklanır.
Çevre şartlarının etkisi ile canlıda ortaya çıkan ve kalıtsal olmayan değişikliklerdir. Kazanılan bu özellik sonraki nesle aktarılmaz.
Modifikasyona sebep olan faktörler
1. Işık: Karanlıkta yetişen bitkinin sarı, aydınlıkta yetişen bitkinin yeşil renkte olması.
2. Isı: Sirke sineklerinin farklı sıcaklıkta kanatlarının farklı olması, çuha çiçeklerinin farklı sıcaklıkta çiçek renklerinin değişmesi
3. Beslenme: Sporcuların kaslarının gelişmesi, tek yumurta ikizlerinin farklı beslenmesinden dolayı boy ve kilolarının farklı olması, dişi arı larvalarının polenle beslenmesi ile işçi arı, arı sütü ile beslenmesiyle kraliçe arı olması.
4. Nem (Su): Yeteri kadar su alan buğdayın uzaması, fazla su almayan buğdayın kısa kalması
Not: Bazı modifikasyonlarda şartlar değiştiğinde değişmeler de sona erebilir. Işık almadığı için sarı renkte olan yapraklar, ışık almaya başlayınca rengi tekrar yeşile döner.
Genetik mühendisliği canlıların genetik yapısını araştırır. Çalışma alanı DNA’dır. DNA üzerinde bulunan genlerin ne işe yaradığını araştırırlar ve genleri kopyalar (klonlar). Gen tedavisi, klonlama, DNA parmak izi, DNA testi, insan genom projesi genetik mühendislerin çalışma alanına girer.
1. Zararlı genlerin aktarılmasını önler
2. Bitki direncini artırır.
3. İnsan ve diğer canlıların gen dizilişlerini çözülmesine yönelik “İnsan genom projesini” yürütmek.
Endüstri ve tıp alanında çalışır. Bitki, hayvan ve mikroorganizmaların yapısını değiştirerek yeni ürünlerin üretilmesini sağlar. Farklı özellikteki sebze ve meyvelerin üretimi, aşı, ilaç üretimi biyoteknolojinin alanıdır.
1. Hazır çorba, hazır yiyecek ve diyet ürünlerinin yapımı
2. Bakteriler tarafından insülin ve büyüme hormonu üretilmesi
3. Gıdalar ve içme sularında mikroorganizmalarla mücadele