برای رسیدن به یک تعریف دقیق از ریسک اعتباری، شاید بهتر باشد که در گام اول، با مفهوم اعتبار بیش‌تر آشنا شویم، بنابراین با ما همراه باشید.
اعتبار در حقیقت بیان‌کننده مقدارپول معینی است که توسط اعتباردهنده به فردی اعطا می‌شود و آن فرد که اکنون بدهکار نامیده می‌شود در تاریخ مشخصی در زمان آینده، آن مقدار پول را پرداخت می‌کند.
اما همان‌طور که می‌دانید، هر پرداخت مالی با انواع ریسک مواجه است که ممکن است پرداخت بدهی را با مشکل روبه‌رو کند. یکی از انواع این ریسک‌ها، ریسک عدم پرداخت بدهی است که در اصطلاح مالی، به این ریسک، ریسک اعتباری و یا ریسک نکول می‌گویند.
در واقع ریسک اعتباری، ریسکی است که طرف مقابل معامله دریافت کننده پول و یا اعتبار است به تعهد خود عمل نکند و از پرداخت بدهی به دلیل ورشکستگی و یا هر دلیل دیگری، سر باز بزند. حتی اگر قرض‌گیرنده در روند پرداخت بدهی خود با تأخیر عمل نماید، هم‌چنان می‌توانیم اذعان کنیم که ریسک نکول رخ داده است.
به این نکته توجه کنید که ریشه ریسک نکول و یا ریسک اعتباری در نخواستن و نتوانستن پرداخت تعهدات در زمان تعیین شده توسط یکی از طرفین قرارداد است. این قرارداد ممکن است شامل بدهی نقدی و یا وامی باشد که به شخصیت حقیقی یا حقوقی پرداخت شده است و یا حتی شامل پروژهای کاری مابین دو نهاد حقوقی باشد.
با توجه به تعریف ارایه شده از ریسک نکول می‌توان حدس زد که این نوع ریسک از قدیمی‌ترین انواع ریسک در معاملات به حساب می‌آید و شامل معاملات بین فردی و حتی مؤسسات مالی و اعتباری است. به بیان دیگر، ریسک نکول یکی از مهم‌ترین عوامل تولید ریسک در بانک‌ها و شرکت‌های مالی به حساب می‌آید و این ریسک زمانی رخ می‌دهد که دریافت‌کنندگان تسهیلات، توانایی بازپرداخت اقساط بدهی خود را به بانک نداشته باشند.
نقش ریسک نکول در معاملات زمانی پررنگ شد که جهان، بحران مالی بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد. بحران مالی سبب شد که بحران اعتباری، گریبان‌گیر مؤسسات مالی شود. همین امر نقطه عطفی گردید تا مدیریت این ریسک مورد توجه قرار بگیرد.
پایه مدیریت صحیح ریسک نکول این است که ریسک‌های اصلی موجود در فرآیندها و فعالیت‌های مرتبط با اعطای تسهیلات مالی، به طور دقیق شناسایی شود و روش‌های مدیریت و ارزیابی این ریسک مورد بررسی قرار گیرد.
برای رسیدن به درک درست از ریسک‌های نکول موجود در بازار و برآورد و سنجش میزان ریسک، باید ریسک نکولِ شناسایی شده، مدیریت شود.
لازمه مدیریت ریسک اعتباری در سه سیاست زیر خلاصه می‌شود:
سیاست کاهش‌دهنده ریسک نکول.
سیاست طبقه‌بندی دارایی‌ها.
سیاست کاهش زیان.
۱- سیاست کاهش دهنده ریسک نکول
اشاره به سیاست‌هایی دارد که براساس آن، ریسک اعطای تسهیلات به سازمان‌ها و سایر مؤسسات با توجه به راهکارهایی مانند غربالگری و نظارت، برقراری رابطه بلندمدت با مشتریان و شناخت آن‌ها، وثیقه و … کاهش یابد.
۲- سیاست طبقه بندی دارایی
اشاره به سیاست‌هایی دارد که براساس آن، دارایی‌های قرض‌گیرنده مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد و سپس یک پرتفویی برای انواع وام‌ها تشکیل می‌شود که بر اساس آن بتوان قابلیت وصول وام‌ها و کنترل آن را برآورد کرد.
۳- سیاست کاهش زیان
اشاره به سیاست‌هایی دارد که براساس آن، به مدیران ارشد بانکی این اجازه را می‌دهد تا با کمک اقدامات و ذخایر احتیاطی، زیان‌های حاصل شده از مشارکت با مشتریان پرریسک را کاهش دهند.
پس از شناخت سیاست‌های مدیریت ریسک، زمان آن است که با روش‌های اندازه‌گیری ریسک نکول آشنا شوید. برای رسیدن به این منظور، پیش از انجام معاملات، باید به موارد زیر توجه نمایید:
شخصیت
ظرفیت
سرمایه
وثیقه
سایر شرایط
۱- شخصیت
شخصیت، در واقع بیانگر میزان اعتبار نهاد مورد نظر است که نقش حیاتی در پیش‌بینی بازپرداخت به موقع تسهیلات توسط متقاضی وام یا اعتبار دارد.
۲- ظرفیت
ظرفیت، در واقع بیانگر میزان توانایی مالی شخصیت حقیقی و یا حقوقی متقاضی اعتبار است که با بررسی میزان درآمد و تعهدات مالی فرد، شغل، سابقه کاری و … قابل برآورد و اندازه‌گیری است.
۳- سرمایه
سرمایه، در واقع بیانگر ارزش خالص دارایی و بالطبع، توانایی فرد در بازپرداخت تسهیلات دریافتی توسط وی است.
۴- وثیقه
وثیقه، در واقع بیانگر میزان دارایی‌های ارزشمند شخصیت حقیقی یا حقوقی متقاضی اعتبار است که با هدف بیمه کردن بازپرداخت تسهیلات گذاشته می‌شود تا اگر معامله صورت گرفته با ریسک نکول مواجه شد، برای جبران آن مورد استفاده قرار گیرد.
۵- سایر شرایط
سایر شرایط، اشاره به ریسک‌های سیستماتیک موجود در اقتصاد دارد که به طور مستقیم بر شریان درآمدی افراد تأثیرگذار است. به این ترتیب، می‌تواند ریسک نکول را افزایش دهد. به همین دلیل بررسی مجموعه شرایط مطرح شده پیش از انجام معاملات، در اندازه‌گیری و برآورد ریسک نکول بسیار حایز اهمیت است.
در دنیا، مؤسسات بسیار زیادی هستند که اقدام به رتبه‌بندی ریسک اعتباری می‌کنند. معروف‌ترین این مؤسسات که به صورت بین‌المللی اقدام به تعیین رتبه اعتبار شرکت‌ها می‌کنند، عبارتند از:
استاندارد اند پودرز
مودیز
فیچ
این مؤسسات، برای تعیین رتبه ریسک اعتباری شرکت‌ها از معیارهای کمی و کیفی استفاده می‌نمایند.
این دسته از مراکز، دارای پایگاه اطلاعاتی هستند که اطلاعاتی در رابطه با اشخاص حقیقی را در خود جای می‌دهند.
به موارد زیر توجه کنید:
اطلاعات هویتی متقاضیان وام (مشتریان)
اطلاعات حساب‌های اعتباری مشتریان شامل وضعیت پرداخت‌ها، نوع حساب و نوع وام دهندگان
اطلاعات مرتبط با سوابق قضایی
اطلاعاتی درخصوص تعداد استعلام‌ها (درخواست‌های وام متقاضی در کل کشور)
به این امر توجه داشته باشید، اطلاعاتی که در بالا عنوان شده است، به صورت دوسویه مبادله می‌شود. بر این اساس، اعضایی که در این مؤسسات اعتبارسنجی عضو هستند، می‌توانند با در اختیار گذاشتن اطلاعات مالی و هویتی خود به این مؤسسات، از اطلاعات سایر اعضا مطلع شوند و در تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری خود مورد استفاده قرار دهند.
از جمله مزایای مؤسساتی که اقدام به برآورد ریسک اعتباری می‌کنند، این است که به نهادهای مالی این امکان را می‌دهند که اطلاعات دقیقی درخصوص ریسک اعتباری در اختیار داشته باشند و به‌طور فعال مصرف‌کنندگان را نسبت به مزایای استفاده مسوولانه از اعتبار تشویق کنند.
با توجه به مزیت‌هایی که مؤسسات اعتبارسنجی در اختیار سرمایه‌گذاران و نهادهای مالی قرار می‌دهند، سازمان بورس و اوراق بهادار، ضرورت شکل‌گیری مؤسساتی که اقدام به برآورد ریسک اعتباری می‌کنند را به خوبی درک کرد و شرایط لازم برای شکل‌گیری این مؤسسات در کشور را فراهم نمود. به این ترتیب، در ایران نیز این مؤسسات، از سال ۱۳۹۶ و به دنبال پیشنهاد دستورالعمل شرایط ثبت و نظارت بر مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری شکل گرفتند.
که از آن جمله می‌توان به ۳ مؤسسه زیر اشاره نمود:
رتبه‌بندی اعتباری برهان
رتبه‌بندی اعتباری پارس‌کیان
رتبه‌بندی اعتباری پایا
شیوه های رتبه بندی مؤسسات اعتباری
رتبه‌بندی، نشان دهنده توانایی و تمایل عمل به تعهدات مالی است و نیاز اصلی مؤسسات رتبه‌بندی، تعیین معیارهایی است که بتوان از طریق آن‌ها رتبه اعتباری شرکت‌ها را مشخص کرد.
معیارها در هر محیط و برای هر طبقه‌ای از مؤسسات متفاوت خواهند بود. بنابراین از مدل‌های مختلفی برای نحوه امتیازدهی و تعیین ریسک اعتباری شرکت‌ها و اوراق استفاده می‌شود که از آن جمله، می‌توانیم به مدل‌های زیر اشاره نماییم:
لوجیت و پروبیت
مدل‌های ساختاری
تحلیل تفکیک خطی
شبکه عصبی و الگوریتم ژنتیک
– مؤسسات اعتباری برای رتبه‌بندی، از دو روش بلندمدت و کوتاه‌مدت استفاده می‌کنند. که جزییات هر کدام از آن‌ها، عبارتند از:
۱- رتبه‌بندی اعتباری بلندمدت
به ۴ بخش تقسیم می‌شود که به ترتیب، براساس بالاترین کیفیت اعتباری تا پایین‌ترین کیفیت اعتباری، عبارتند از:
A/AA/AAA:
رده A بیانگر بالاترین کیفیت اعتباری است و هر چه از تعداد Aها کاسته شود، گویای این است که از رتبه اعتباری اوراق محاسبه شده کاسته شده است.
B/BB/BBB:
در ردیف BBB، کیفیت اعتباری خوب ارزیابی می‌شود و انتظار ریسک اعتباری پایین‌تری وجود دارد. هر چه از تعداد Bها کاسته شود، گویای این است که ریسک اعتباری زمانی که تغییرات نامطلوبی در اقتصاد رخ می‌دهد، افزایش می‌یابد.
C/CC/CCC:
اوراق بهاداری که در این طبقه قرار می‌گیرند، نشان از ریسک بالا در عدم ایفای تعهدات دارند و هرچه از درجه‌بندی Cها کاسته شود، ریسک عدم ایفای تعهدات افزایش می‌یابد.
D/DD/DDD:
سرمایه‌گذاری در اوراق بهاداری که در این رده قرار دارند، بسیار خطرناک است چرا که این اوراق، با ریسک جدی در عمل نکردن به تعهدات روبه‌رو است.
۲- رتبه‌بندی اعتباری کوتاه‌مدت
F1: بیانگر بالاترین کیفیت اعتباری است.
F2: بیانگر کیفیت اعتبــاری خــوب است ولی حاشیه اطمینان آن به اندازه درجه ارزیابی F1 نیست.
F3: بیان‌گرکیفیت اعتباری مناسب و توان کافی برای ایفای تعهدات مالی است. اگر اوراق بهادار در این رتبه‌بندی جا بگیرد گویای این است که در شرایط نامطلوب اقتصادی، دارای ریسک خواهد بود.
B: بیانگر برآورد تخمینی نامطمین در ایفای تعهدات و آسیب‌پذیری ناشی از بروز تغییرات نامطلوب در شرایط اقتصادی است.
C: حکایت از ریسک بالا درخصوص عمل نکردن به موقع تعهدات دارد، به گونه‌ای که فقط در شرایط مطلوب و پایدار اقتصادی، توان پرداخت به موقع تعهدات وجود دارد.
D: بیانگر ریسک بالا و جدی در عمل نکردن بــه تعهدات مالی در حال حاضر یا در آینده‌ای نزدیک است.