Zespół Bazyliki Archikatedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku tworzą dwie świątynie: katedra zbudowana w stylu neogotyckim z początku XX w. i przylegający do niej kościółek farny z okresu późnego renesansu.

Biały kościółek farny jest najstarszą murowaną budowlą w Białymstoku. Stary kościół farny powstał w latach 1617 – 1626. W miejscu istniejących wcześniej kościołów drewnianych, zbudowano murowany. Kościół ufundował ówczesny właściciel dóbr białostockich Piotr Wiesiołowski., natomiast późnobarokowe wyposażenie wnętrza świątyni ufundował Jan Klemens Branicki. Na początku świątynia miała charakter późnogotycki z elementami renesansu. Ściany Kościoła zostały pokryte polichromią (malowidła ścienne) w 1751 roku przez Antoniego Herliczkę. Do świątyni prowadzą masywne, okute drzwi, osadzone w ozdobnym barokowym portalu. Ołtarz główny wykonany z drzewa, pokryty jest białą polichromią ze złoceniami. Nad nim wisi obraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – dzieło malarza Augustyna Mirysa, tworzącego na dworze Branickich. Nad obrazem znajduje się oko Opatrzności Bożej a poniżej mensa (płyta stanowiąca blat ołtarza) z tabernakulum. Bogato zdobione zakrycie mensy ołtarza stanowią rokokowe rzeźby. Środkowa scena upamiętnia wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny. Po prawej stronie widnieje prorok Eliasz, a po lewej mężczyzna zwrócony twarzą do Maryi. Po obu stronach ołtarza głównego znajdują się rzeźby św. Piotra i Pawła z 1751 roku. Oprócz ołtarza głównego w kościele znajduje się ołtarz Jezusa Ukrzyżowanego. Na ścianie świątyni wisi Epitafium Izabeli Branickiej (napis upamiętniający zmarłego). To haftowana tkanina w pięknej ramie z 1811 roku. Powyżej umieszczono alabastrowy wazon, zawierający pamiątki drogie sercu Izabeli. Kościół posiada późnobarokowe organy z 1753 roku, zbudowane przez Antoniego Wierzbowskiego. Na ścianach Starego Kościoła Farnego wiszą 3 tablice upamiętniające jej fundatorów, 175 rocznicę śmierci poety Franciszka Karpińskiego oraz tablicę informującą o konsekracji świątyni w drugą niedzielę po Wielkanocy w 1664 roku.

Kiedyś kościół stanowił mauzoleum rodzinne rodu Gryfitów – Branickich. Świadczą o tym liczne nagrobki rodzinne oraz urna z sercem Jana Klemensa Branickiego. W 1980 roku został przeprowadzony kapitalny remont i konserwacja wnętrz kościelnych. Odkryto wówczas krypty grobowe, znajdujące się pod świątynią. W kościele organizowane są w czerwcu niedzielne koncerty organowe pod nazwą „Muzyka w Starym Kościele”.

Kiedy w połowie XIX wieku świątynia nie mogła pomieścić już wszystkich wiernych, zwrócono się do władz carskich o wyrażenie zgody na budowę nowego kościoła. Po 40 latach udzielono pozwolenia na dostawienie „przybudówki”. W 1900 roku rozpoczęto dobudowę kościoła wg. projektu architekta Józefa Piusa Dziekońskiego. Po 6 latach budowy, stanęła „przybudówka” wielokrotnie przerastająca sam kościół. Dzisiaj pełni rolę Bazyliki Katedralnej Arcybiskupa Białostockiego. Potocznie nazywana „czerwonym kościołem” została zbudowana na planie krzyża łacińskiego. Białostocka Katedra jest trójnawową bazyliką z pięknym, drewnianym ołtarzem. Nad głównym wejściem umieszczono płaskorzeźbę. Do Bazyliki wchodzimy przez duży przedsionek.

Najważniejszym miejscem jest ołtarz główny przedstawiający rzeźbę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, rozbudowaną treściowo i przestrzennie. U dołu ukazani są apostołowie, zdziwieni nieobecnością śpiącej do niedawna Matki Bożej. W drugim poziomie widać Maryję unoszącą się w przestworzach a całość kompozycji wieńczy wyobrażenie Trójcy Świętej: Bóg Ojciec (błogosławiący), Syn Boży i Duch Święty. Na szczycie umieszczono też tetramorfy, czyli symbole czterech Ewangelistów: Mateusza (anioł), Łukasza (wół), Jana (orzeł) i Marka (lew).Na skrzydłach ołtarza znajdują się dopełniające kompozycję główną cztery sceny z życia Maryi. W pierwszej scenie (lewa górna kwatera) znajduje się Zwiastowanie (archanioł Gabriel objawiający się Maryi), druga scena (prawa górna kwatera) przedstawia Nawiedzenie (św. Anna witająca Maryję), trzecia scena (lewa dolna kwatera) przedstawia Boże Narodzenie (szopka) a czwarta (prawa dolna kwatera) – Ofiarowanie (kapłan trzymający Dzieciątko Jezus). W ołtarzu umieszczono też figury świętych: Floriana, Jana Chrzciciela, Stanisława Kostki, Kazimierza, Władysława oraz Jana ze Sieny. Bazylika posiada też ołtarze w dwóch pozostałych nawach. Są one poświęcone Matce Boskiej Częstochowskiej i Matce Bożej Miłosierdzia, której ołtarz jest diecezjalnym Sanktuarium Maryjnym. Na ścianach wiszą liczne wota dziękczynne (różańce), tablice epitafijne abpa Romualda Jałbrzykowskiego, bpa Adama Sawickiego, bpa Władysława Suszczyńskiego oraz tablice z nazwiskami kapłanów zamordowanych w czasie II wojny światowej. Oprócz nich w lewej nawie znajduje się Ołtarz Pana Jezusa Ukrzyżowanego, Pana Jezusa Miłosiernego, a w oknach kaplicy umieszczono witraże przedstawiające św. Faustynę Kowalską i ks. Michała Sopoćko. Na bocznej ścianie wisi tablica pamiątkowa bpa Edwarda Kisiela. Z prawej strony w nawie umieszczono Ołtarz św. Antoniego a w pierwszą rocznicę beatyfikacji Jana Pawła II odsłonięto nową kaplicę i umieszczono w niej relikwie papieża. Obraz przedstawia błogosławionego papieża Jana Pawła II. W głównej nawie można podziwiać marmurową, przykrytą baldachimem ambonę. Zawiera ona płaskorzeźbę z brązu pt. ” Pan Jezus wśród dzieci”.

Nad przedsionkiem kościoła znajdują się organy ufundowane przez byłego marszałka powiatu białostockiego Jakuba Sakowicza w 1903 roku. Po licznych przebudowach i naprawach organy dostały nowe brzmienie. Można ich posłuchać w trakcie trwania nabożeństw. Co roku są organizowane letnie Katedralne Koncerty Organowe, podczas których można podziwiać brzmienie i wirtuozowską grę organistów zarówno polskich jak i zagranicznych.

źródło: atrakcjepodlasia.pl