ปัจจัยในการสร้างสรรค์ผลงานดนตรี

ดนตรีเป็นสิ่งที่อยู่คู่กับสังคมมนุษย์มาโดยตลอด ดนตรีถูกใช้เป็นช่องทางหนึ่งที่มนุษย์ใช้สื่อสารระหว่างกัน และเป็นสื่อกลางรูปแบบหนึ่งที่มนุษย์ใช้แสดงอารมณ์ความรู้สึกที่อยู่ภายใน นอกจากนี้ยังเป็นสิ่งที่ช่วยในการสืบสานวัฒนธรรมประเพณีและเป็นสิ่งที่แสดงถึงอัตลักษณ์เฉพาะของแต่ละวัฒนธรรม โดยทั่วไปแล้วความแตกต่างของดนตรีในแต่ละท้องถิ่นมาจากสาเหตุหลัก ๓ ประการ ดังนี้

๑) เครื่องดนตรีหรือลักษณะวิธีการขับร้องที่ต่างกัน ทำให้เกิดความแตกต่างในเรื่องสีสันของเสียงนอกจากนี้ระบบการปรับชุดเสียง (temperament) และการคำานวณระยะห่างระหว่างค่าความถี่ของโน้ตของดนตรีต่างวัฒนธรรมนั้นไม่เหมือนกันเสมอไป ทำาให้เกิดมิติของเสียงที่แตกต่างกัน

๒) ลักษณะการใช้เสียงประสาน (harmony) และบันไดเสียง (scale) ที่แตกต่างกัน ทำให้ดนตรีของแต่ละวัฒนธรรมมีสำเนียงที่มีเอกลักษณ์เฉพาะ ดนตรีตะวันตกอาจมีพัฒนาการในเรื่องเสียงประสานที่ยาวนานหลายร้อยปี แต่ดนตรีในวัฒนธรรมอื่นมีบันไดเสียงและวิธีใช้เสียงประสานเป็นของตัวเอง นอกจากนี้ยังพัฒนารูปแบบของจังหวะไปในแนวทางที่ต่างกันออกไป ดนตรีตะวันตกหลังศตวรรษที่ ๑๗ ใช้บันไดเสียงเมเจอร์และไมเนอร์เป็นพื้นฐานของทำานองและเสียงประสาน แต่ดนตรีพื้นบ้านทางตะวันออกใช้บันไดเสียงเพนทาทอนิกที่มีโน้ตเพียง ๕ เสียง

๓) ดนตรีของแต่ละวัฒนธรรมมักจะมีรูปแบบจังหวะและอัตราจังหวะที่ค่อนข้างเฉพาะ เช่น รูปแบบจังหวะที่เรามักได้ยินในเพลงเต้นรำาจากอเมริกาแตกต่างจากเพลงเต้นรำของอินเดีย

ปัจจัยในการสร้างสรรค์ผลงานดนตรี

๑. วิถีชีวิตกับการสร้างสรรค์ทางดนตรี

ดนตรีเป็นหนึ่งในสิ่งที่มีบทบาทในชีวิตมนุษย์อย่างมากและถูกใช้หลากหลายรูปแบบ หน้าที่ของดนตรีเป็นทั้งสื่อกลางในการสื่อสาร ความบันเทิง สิ่งที่ปลอบประโลมจิตใจ ไปจนถึงใช้ในการสร้างความเป็นหนึ่งเดียวกัน แสดงให้เห็นถึงความจำาเป็นของดนตรีที่มีต่อสังคมอย่างชัดเจน การสร้างสรรค์ทางดนตรีที่เกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตมีหลายรูปแบบ ดังนี้

๑.๑ ดนตรีที่เกี่ยวข้องกับชีวิตประจำวัน (domestic music) เช่น เพลงกล่อมเด็ก เพลงประกอบการละเล่น เพลงที่ใช้ในงานประเพณี ไปจนถึงเพลงรักที่มีเนื้อหาในการเกี้ยวพาราสีนอกจากนี้ยังรวมถึงเพลงขับร้องระหว่างการทำางาน หรือสะท้อนวิถีชีวิตของอาชีพต่าง ๆ ได้แก่ เพลงเกี่ยวข้าว เพลงของชาวเรือ ไปจนถึงเพลงล่าสัตว์ในสมัยโบราณ การดีดคันธนูเพื่อล่อกวางเรนเดียร์ให้ออกมา จนวิวัฒนาการกลายมาเป็นเครื่องดนตรี

๑.๒ ดนตรีที่ใช้ในการประกอบพิธีกรรม (ritualmusic) มีจุดมุ่งหมายในการสร้างความรู้ร่วมที่มีต่อพิธีและสร้างบรรยากาศที่สงบ เช่น เพลงสวด (Chant) ของศาสนาคริสต์ในยุคกลาง ซึ่งเป็นดนตรีที่ไม่ได้ถูกสร้างมาเพื่อความบันเทิงและความไพเราะ หากแต่มีไว้เพื่อทำให้คำสวดมีพลังยิ่งขึ้นและทำให้พิธีมีความศักดิ์สิทธิ์

๒. เทคโนโลยีกับการสร้างสรรค์งานดนตรี

เทคโนโลยีมีส่วนสำาคัญอย่างมากต่อการสร้างสรรค์งานดนตรี ทั้งยังก่อให้เกิดความเปลี่ยนแปลงทางวัฒนธรรมในหลายมิติ ในศตวรรษที่ ๑๖ เมื่อเทคโนโลยีทางด้านการพิมพ์เริ่มเป็นที่แพร่หลาย สิ่งพิมพ์ทางดนตรีถูกผลิตเพิ่มขึ้นอย่างมาก ทำาให้ผู้คนทั่วไปสามารถเข้าถึงผลงานทางดนตรีในวงกว้างขึ้นหลังจากที่ถูกจำกัดอยู่ในแวดวงของนักบวชและชนชั้นสูงมาเป็นเวลานาน เพราะก่อนหน้านี้หนังสือที่บันทึกโน้ตเพลงจะมีราคาสูงมากและเป็นงานฝีมือที่ใช้แรงงานคนที่มีความชำนาญในการคัดลอก ตลาดของอุตสาหกรรมการพิมพ์มีขนาดใหญ่และมีความต้องการดนตรีที่เล่นเพื่อความบันเทิงในครัวเรือนอยู่ตลอดเวลา จึงทำให้มีงานประพันธ์ที่แต่งและเรียบเรียงให้กับคนกลุ่มนี้อย่างมากมาย ทั้งยังทำาให้ดนตรีเกิดพัฒนาการในหลายด้านอีกด้วย

เทคโนโลยีที่ส่งผลถึงการสร้างสรรค์ผลงานดนตรีโดยตรงอีกประการหนึ่งคือ เครื่องดนตรีที่ถูกพัฒนาและปรับปรุงเพื่อให้สอดคล้องกับการเปลี่ยนแปลงของรสนิยมทางดนตรี เช่น เปียโนที่ถูกประดิษฐ์ขึ้นโดย Bartolomeo Critofori ในต้นศตวรรษที่ ๑๘ โดยเปียโนนั้นแตกต่างจากเครื่องดนตรีประเภทคีย์บอร์ดประเภทอื่นตรงที่สามารถกำาหนดความดัง-เบาของโน้ตได้จากนำ้าหนักของนิ้วโดยตรงซึ่งสอดคล้องกับดนตรีสไตล์ใหม่ที่มีมิติของความหลากหลายในจุดนี้มากกว่าเดิม และตอบสนองความคิดสร้างสรรค์ของนักประพันธ์ได้มากขึ้น จึงทำให้ดนตรีสำาหรับคีย์บอร์ดในศตวรรษที่ ๑๘ และ ๑๙ มีพัฒนาการอย่างมาก

การเกิดขึ้นของเทคโนโลยีการบันทึกเสียงในช่วงปลายศตวรรษที่ ๑๙ เป็นนวัตกรรมที่ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงอย่างมากเช่นกัน เป็นสิ่งที่เปลี่ยนวิธีในการฟังดนตรีของผู้คนอย่างสิ้นเชิงเพราะจากนี้เราสามารถฟังดนตรีได้ทุกรูปแบบในบ้านของตัวเองโดยไม่ต้องไปถึงหอแสดงดนตรีที่สำาคัญคือสามารถฟังซำ้ากี่ครั้งก็ได้ ทำให้การฟังดนตรีซึ่งเคยเป็นประสบการณ์ร่วมกับผู้ชมคนอื่นกลายเป็นสิ่งที่มีความเป็นส่วนตัว การบันทึกเสียงสร้างประโยชน์ให้กับศิลปินจำานวนมาก เพราะพวกเขามีช่องทางเพิ่มขึ้นในการเผยแพร่งานของตัวเอง

๓. ความเชื่อกับการสร้างสรรค์งานดนตรี

ความเชื่อ มีความเชื่อของสังคมอยู่หลายประการที่เกี่ยวข้องกับดนตรีไทยที่เห็นได้เด่นชัดก็คือ “ดนตรีไทยถือว่ามีครู” ดังนั้นจึงต้องทาพิธีไหว้ครูก่อนเมื่อจะฝึกหัดเล่นหลังจากพิธีไหว้ครูแล้วจึงจะถึงพิธี “ครอบ” หมายถึง การประสิทธิประสาทวิทยาการหรืออนุมัติให้เริ่มเรียนวิชาดนตรีนั้นๆ ได้ หากผู้ใดไม่กระทำจะพบกับอุปสรรคหรืออาจถึงแก่ชีวิต หรือในงานพิธีกรรมต่างๆ ที่ต้องการความขลัง ความศักดิ์สิทธิ์ ก็จะต้องมีการบรรเลงดนตรีไทยประกอบด้วยหรือมี

ความเชื่อเกี่ยวกับตะโพนว่า “ตะโพนเป็นเครื่องดนตรี ศักดิ์สิทธิ์ ถือเป็นบรมครูทางดุริยางคศิลป์” ดังนั้น ก่อนจะเริ่มการบรรเลงจะต้องนำดอกไม้ และจุดธูปบูชาตะโพนก่อน ทุกครั้ง คนที่ไม่มีครูหรือคนที่มิใช่เป็นนักดนตรีจะมาตีเล่นไม่ได้ และห้ามมิให้ใครเดินข้ามตะโพนเพราะอาจได้รับอันตราย ทั้งนี้ในวันครูตะโพนจะได้รับการเจิมเป็นพิเศษ เครื่องดนตรีบางอย่างจะเกี่ยวพันกับเทพยดา อาทิเช่น ชาวอีสานบางส่วนถือว่าเสียงแคนสามารถช่วย สื่อสารถึงแถนหรือเทวดาบนท้องฟ้าได้ หรือคนในท้องที่ภาคกลางบางแห่งถือว่า ถ้าจะเชิญเทพผู้ใหญ่หรืออัญเชิญสิ่งศักดิ์สิทธิ์มาในมณฑลพิธีจะต้องบรรเลงด้วยเพลงหน้าพาทย์สิ่งเหล่านี้ สะท้อนให้เห็นว่าสังคมยึดมั่นในระบบอาวุโส การมีสัมมาคารวะยึดถือความกตัญญูรู้คุณ ความมีระเบียบแบบแผน และถือปฏิบัติสืบต่อกันมาจนปัจจุบัน

๔. ศาสนากับการสร้างสรรค์งานดนตรี

นับเป็นสิ่งหนึ่งที่เป็นเครื่องยึดเหนี่ยวจิตใจของมนุษย์ ซึ่งนอกจากความเชื่อในการนับถือสิ่งเหนือธรรมชาติแล้ว มนุษย์ยังมีความเชื่อและศรัทธาในศาสนา ในการประกอบพิธีกรรมทางศาสนาก็มีการสร้างสรรค์เพื่อนำมาใช้ประกอบพิธีกรรม เช่น ในศาสนาคริสต์ได้นำเพลงสวดมาขับร้องเพื่อใช้ในขั้นตอนต่างๆของพิธีแมส (Mass) หรือพิธีมิสซา (Missa) เป็นต้น ในส่วนศาสนาพุทธก็มีการดนตรีในการบรรเลงประกอบพิธีกรรมทางศาสนา เช่น งานบวช งานศพ งานเทศน์มหาชาติ เป็นต้น

การบรรเลงเพลงโหมโรงในพิธีกรรม เพลงโหมโรง คือ เพลงที่ใช้บรรเลงเป็นอันดับแรกหรือเรียกว่า “เบิกโรง” ก่อนการแสดงมหรสพต่าง ๆ เพื่อประกาศให้ผู้ชมทราบว่าการแสดงได้เริ่มต้นขึ้นแล้ว นอกจากนั้นการบรรเลงเพลงโหมโรงยังมีประโยชน์ ดังนี้

1. เพื่ออัญเชิญเหล่าสิ่งศักดิ์สิทธิ์ทั้งหลายทั้งปวงให้มาชุมนุมในงานเพื่อเป็นสิริมงคล และเป็นการแสดงความเคารพต่อครูดนตรีไทยเพื่อให้เกิดกำลังใจในการที่จะบรรเลงหรือร้อง เล่น ต่อไป
2. เพื่ออุ่นเครื่องให้นักดนตรี พร้อมถือโอกาสปรับแต่งเครื่องดนตรีในการบรรเลงบทเพลงต่อ ๆ ไป
3. เพื่อให้นักร้องได้ถือโอกาสเทียบเสียงเพื่อเตรียมขึ้นเสียงร้องต่อได้ทันที โดยไม่ต้องรอนักดนตรีให้เสียง
4. เป็นการประกาศบอกให้ผู้ชมได้ทราบว่าการแสดงต่อไปนั้น เป็นการแสดงชนิดใด

ชนิดของเพลงโหมโรง

• เพลงชุด เป็นเพลงโหมโรงที่โบราณาจารย์ได้นำเพลงหน้าพาทย์หลายๆ เพลงมาเรียบเรียงไว้และบรรเลงต่อเนื่องกัน แต่ละเพลงมีความหมายในทางศักดิ์สิทธิ์ และเพื่อการอัญเชิญเทพยดาต่าง ๆ เพลงโหมโรงชนิดนี้ เป็นเพลงโหมโรง “สำหรับวงปี่พาทย์เท่านั้น” ใช้บรรเลงในงานพิธีมงคล และมหรสพต่าง ๆ เช่น โขน ละคร หนังใหญ่ และลิเก โหมโรงชนิดนี้ ได้แก่ โหมโรงเช้า โหมโรงกลางวัน และโหมโรงเย็น
  • โหมโรงเช้า ใช้สำหรับการทำบุญเลี้ยงพระมี 5 เพลง คือ สาธุการ เหาะ รัว กลม และชำนาญ
  • โหมโรงกลางวัน เกิดขึ้นจากประเพณีการแสดงมหรสพในสมัยโบราณ ถ้าเป็นการแสดงกลางวันซึ่งได้เริ่มแสดงตั้งแต่เช้ามาแล้ว เมื่อถึงเวลาเที่ยงจะต้องหยุดพักกลางวันเพื่อให้ตัวละครและผู้บรรเลงดนตรีตลอดจนผู้ร่วมงานการแสดงได้หยุดพัก และรับประทานอาหารกลางวัน โหมโรงกลางวัน ประกอบด้วยเพลง กราวใน เชิด ชุบ ลา กระบองตัน เสมอข้ามสมุทร เชิดฉาน ปลูกต้นไม้ ชายเรือ รุกร้น แผละ เหาะ โล้ และวา
  • โหมโรงเย็น ใช้ในพิธีที่นิมนต์พระมาเจริญพระพุทธมนต์มี 13 เพลงคือ สาธุการ ตระ รัวสามลา ต้นเข้าม่าน เข้าม่าน ปฐม ลา เสมอ รัว เชิด กลม ชำนาญ กราวใน ต้นเข้าม่าน และลา
  • โหมโรงเทศน์ ใช้ในพิธีการแสดงพระธรรมเทศนา มี 6 เพลงคือ สาธุการ กราวใน เสมอ เชิด ชุบ และลา
  • โหมโรงเพลงชุดชนิดอื่น ๆ (โหมโรงโขน และละคร)ใช้บรรเลงเพื่อประกาศว่าที่นี่จะมีการแสดงโขนหรือละคร รวมถึงอัญเชิญสิ่งศักดิ์สิทธิ์ทั้งหลายทั้งปวงด้วย โหมโรงโขนและละครแบ่งได้ดังนี้
    • โหมโรงละครเช้า, เย็น ใช้เพลงดังนี้ ตระ รัวสามลา เข้าม่าน ปฐม ลา เสมอ รัว เชิด กลม ชำนาญ กราวใน และลา
    • โหมโรงละครกลางวัน ใช้เพลงดังนี้ กราวในสามท่อน เสมอข้ามสมุทร รัวสามลา เชิด ชุบ ลา กระบองกัณฐ์ ตะคุกรุกลน เพลงเรือ เหาะเรือ และรัว
    • โหมโรงโขนเช้า มีทั้งหมด 9 เพลงดังนี้ ตระสันนิบาต เข้าม่านเที่ยวลา เสมอรัว เชิด กลม ชำนาญ กราวใน ตะคุกรุกลนและกราวรำ
    • โหมโรงโขนกลางวัน ใช้เพลงดังนี้ กราวใน เสมอข้ามสมุทร เชิด ชุบ ตระบองกัน ตะคุกรุกล้น ใช้เรือ ปลูกต้นไม้ คุกพาทย์ พันพิราพ เสียน เชิด ปฐม รัว และบาทสกุณี
    • โหมโรงโขนเย็น ใช้เพลงดังนี้ ตระสันนิบาต เข้าม่าน ลา กราวใน เชิดและกราวรำ
    • โหมโรงเสภา ใช้ประกอบการขับเสภา โดยบรรเลงสลับกับการขับเสภา โหมโรงชุดนี้มี 2 เพลง คือ
      • รัวประลองเสภา ใช้เพืออุ่นเครื่องนักดนตรี ก่อนที่จะขับเสภาในลำดับต่อไป
      • เพลงโหมโรงเสภา เป็นเพลงเดี่ยวนำมาบรรเลงเป็นชุดสั้น ๆ เช่น อัฐมบาท จุฬามณี แขกมอญ พม่าวัด ฯลฯ
    • โหมโรงมโหรี ใช้เหมือนกับโหมโรงเสภา แต่จะไม่มีเพลงรัวประลองขึ้นต้นเท่านั้น
    • โหมโรงหนังใหญ่ ใช้เพลงชุดโหมโรงเย็น แต่ใช้ปี่กลางบรรเลง เรียกทางที่เล่นว่า ทางกลาง
• เพลงเดี่ยว หรือ 2 เพลงต่อเนื่องกัน เรียกว่าโหมโรงเสภา หรือโหมโรงวา เหตุที่เรียกว่า โหมโรงเสภา เนื่องจากในสมัยก่อน เป็นเพลงที่ใช้บรรเลงก่อนที่จะมีการเล่นเสภา หรือการร้องส่ง ซึ่งแต่เดิมทีเดียวการโหมโรงก่อนการเล่นเสภาเป็นเพลงชุด ต่อมาเห็นว่านานเกินไปจึงตัดเหลือแต่เพลงวา ซึ่งเป็นเพลงบรรเลงต่อจากชุดโหมโรงก่อนจะเริ่มเล่นเสภา หรือการแสดงมหรสพต่าง ๆ ทุกครั้ง จึงได้กลายเป็นประเพณีสืบต่อกันมา
  • โหมโรงเสภา คือ เพลงโหมโรงที่ประดิษฐ์ขึ้นตามแบบของเพลงวา และนำทำนองท่อนจบของเพลงวามาใช้ เพลงโหมโรงเสภา หรือ โหมโรงวา เป็นเพลงโหมโรง “สำหรับวงดนตรีไทยทุกประเภท” ทั้งวงเครื่องสาย วงปี่พาทย์ และวงมโหรี มีผู้แต่งเพลงโหมโรงชนิดนี้เอาไว้เป็นจำนวนมาก
  • โหมโรงไอยเรศ เป็นเพลงโหมโรงเสภา หรือ โหมโรงวา ที่ได้รับการยกย่องว่ายอดเยี่ยมที่สุดทั้งท่วงท่าทำนอง และวิธีดำเนินลีลาของ เพลง จึงเป็นที่นิยมนำมาบรรเลงกันอย่างแพร่หลาย

คลิก หน้าถัดไป หน่วยการเรียนรู้ที่ 3