Do poczytania

HISTORIA ŻYWIECCZYNY.
PRZESZŁOŚĆ ZAPISANA W KRUDACH

Krajobraz można porównać do księgi, w której zapisane są dzieje okolicy. Utrwalane są w nim różne procesy społeczno-gospodarcze, jakie miały miejsce w przeszłości. Skutki jednych zostały zatarte przez mijający czas, inne ciągle wyraźnie widoczne są w naszym otoczeniu.

Przykładem nadal jeszcze widocznego zapisu trudu życia górali, na który prawie nie zwraca się dzisiaj uwagi, są kamienne murki i kopce zwane "krudami" lub "kupiskolami". Usypywano je z mozołem na obrzeżach pól po każdej orce.

Na kilka pytań dotyczących tego jak i gdzie powstawały, gdzie dziś można ich szukać, a także jakie jest znaczenie krud odpowiada dr Michał Sobala, który zajmuje się badaniem tego terenu.

Jak powstały krudy?

Co roku po każdej zimie z uprawianej ziemi wyłaniają się kamienie, które przeszkadzają w orce. Dzieje się tak dlatego, ponieważ gleby w górach są bardzo płytkie i kamieniste. Znajdująca się w gruncie wilgoć, która gromadzi się pod kamieniami, zamarzając zimą zwiększa swoją objętość. W wyniku jej zamarzania tworzą się igiełki lodowe prostopadłe do powierzchni ziemi, które wypychają kamienie do góry. Kiedy na wiosnę temperatura wzrasta, lód topi się, a kamienie nie mogą już powrócić na wcześniejsze miejsce, ponieważ zapełnił je drobniejszy materiał glebowy. W efekcie kamienie znajdujące się w glebie powoli lecz konsekwentnie wędrują w górę, aż znajdą się na powierzchni gruntu. To zjawisko rodziło konieczność usuwania kamieni każdego roku. Trzeba także było je gdzieś zgromadzić, dlatego usypywano je na skraju polany lub granicy działek.

Gdzie powstawały krudy?

Formy takie można niejednokrotnie znaleźć na bardzo wysoko położonych polanach, co świadczy o ich rolniczym wykorzystywaniu w przeszłości. Rolnicze użytkowanie ziemi na znacznych wysokościach (nawet powyżej 1000 m n.p.m.), na stokach o bardzo dużym nachyleniu, w miejscach zacienionych, często o ekspozycji północnej, a więc na obszarach o bardzo trudnych warunkach dla uprawy roli, było efektem zjawiska określanego mianem "głodu ziemi". Przeludnienie wsi w XIX wieku i związana z nim zła sytuacja materialna wielu rodzin wymuszała rolnicze zagospodarowanie coraz wyższych partii gór, które ze względów przyrodniczych nie nadawały się do uprawy roli. Polany nabierały w wielu miejscach charakteru rolniczego. Ludność wykorzystywała każdy nadający się do zaorania, nawet najwyżej położony skrawek gruntu, mimo że uzyskiwane plony były bardzo skromne.

Gdzie dzisiaj szukać krud?

Stan zachowania tych form jest silnie związany z ich rozmiarem i kształtem. Nie sposób wymienić tutaj wszystkich miejsc, w których można obserwować do dzisiaj krudy. Zresztą znaczna ich część znajduje się dzisiaj pod pokrywą leśną. Największe tego typu formy zachowały się np. na Polanie Praszywka. Ciekawe formy występują (jeszcze?) na górze Prusów. Jak wskazuje tablica edukacyjna zlokalizowana na szlaku, to jedno z najwyżej położonych miejsc, gdzie na tak dużą skalę uprawiano ziemię. Kopce kamieni o wysokości sięgającej nawet 1,5 metra tworzą tam swoisty "archipelag".

Znaczenie krud

Z czasem krudy stawały się siedliskiem światłolubnych i ciepłolubnych gatunków roślin i zwierząt wzbogacając środowisko przyrodnicze. Ale formy te mają jeszcze jedno znaczenie, o którym rzadko się wspomina. Kamienne kopce i murki są zapisem ciężkiej pracy naszych przodków, których trud codziennego życia zmuszał do uprawy roli w trudnych warunkach. Są one zapisem panującego niegdyś "głodu ziemi". Warto zwrócić uwagę, że podobnego typu formy występują także w innych częściach Europy. Murki kamienne odgradzające pola występują np. na obszarze Chorwacji w Dalmacji czy we francuskiej Prowansji. Podlegają one niejednokrotnie nie tylko ochronie, ale także rekonstrukcji (!), stanowiąc podstawę rozwoju turystyki. W Prowansji tworzone są szlaki turystyczno-krajoznawcze, dzięki czemu przyciągana jest rzesza turystów chcących podziwiać niepowtarzalne i charakterystyczne dla regionu piękno krajobrazu. Warto o tym pamiętać i czerpać z tego, co znajduje się wokół nas.

Warto wiedzieć - liczba 13

Znaczna część gleb na śródleśnych polanach użytkowanych niegdyś rolniczo należy jedynie do 13 kompleksu przydatności rolniczej zwanego "owsiano-pastewnym". Gleby górskie charakteryzuje niska i przeciętna przydatność dla potrzeb rolnictwa, a warunki glebowe ulegają pogorszeniu wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. W Beskidach gleb przydatnych rolniczo jest niezbyt wiele.

Powyższy tekst autorstwa Jakuba Marcjasza ukazał się na łamach żywieckiego dodatku do Dziennika Zachodniego w rubryce "Nasza Historia" oraz na portalu zywiec.naszemiasto.pl 25 sierpnia 2015 r. Zarówno krudy, jak i inne formy terenu i obiekty związane z dawnym użytkowaniem polan w Beskidach, są przedmiotem moich badań. Wyniki tych badań zostały opublikowane w kilku artykułach naukowych. W czasopiśmie "Journal of Mountain Science" pisałem o możliwości wykorzystania informacji o lokalizacji tych form do weryfikacji treści historycznych map, wskazując, że presja związana z rolniczym użytkowaniem ziemi na beskidzkich polanach była większa, niż wskazują na to archiwalne mapy, w czasopiśmie "Archaeological and Anthropological Sciences" pisałem o przydatności danych z lotniczego skaningu laserowego do identyfikacji tych form, a na łamach "Applied Geography" zwróciłem uwagę na stan zachowania tych form, podkreślając ich znaczenie w zmieniającym się krajobrazie Beskidów Zachodnich.