Малышаў Мікалай Аляксеевіч

Дзве вайны сяржанта Малышава

Трохлінейка замест пэндзля

Мікалай, сын Аляксея Малышава з вёскі Грузаўка Магілёўскага раёна (пазней яна займела іншае найменне – Другое Краснаполле, а сёння ўваходзіць у склад Магілёва як вуліца Краснапольская), марыў стаць мастаком. У 1940 годзе ён ужо скончыў два курсы Віцебскага мастацкага вучылішча. Але лёс распарадзіўся інакш: ішла Другая сусветная вайна і яго прызвалі на службу ў Чырвоную Армію. З Віцебска каманду беларусаў прывезлі ў Закарпацкую Украіну. Малышаў трапіў у інжынерны полк, які месціўся ў манастыры паблізу мястэчка Ніжнеў. Гэта прыкладна ў паўсотні ці крыху больш кіламетрах ад Івана-Франкоўска. Паблізу ад манастыра, у старым парку, стаялі палкавыя аўтамашыны, а кіламетрах у трох адсюль меўся ваенны склад, у якім захоўваліся тоны толавых шашак.

Мікалай Аляксеевіч па маёй просьбе, а часцей сам, не адзіны раз за шмат гадоў нагадваў мне шэраг эпізодаў вайсковай службы напярэдадні і ў пачатку вайны з Германіяй. Некаторыя з іх мне добра запомніліся.

– Будучы курсантам інжынернага палка падчас аднаго з дзяжурстваў па роце, – ахвотна дзеліцца ўспамінамі Мікалай Аляксеевіч, – прыкмеціў я ў касцёле мільгаючы агеньчык. Тут жа паведаміў аб гэтым начальству. У касцёле зрабілі вобыск, але нічога не знайшлі. Сталі больш пільна наглядаць у наступныя ночы. Праз некалькі дзён такі ж агеньчык, які бачыў я, вайскоўцы заўважылі на адным з хутароў. Неадкладна зрабілі там вобыск і ў стагу сена знайшлі кулямёт і боепрыпасы да яго: дыверсанты мелі намер напасці на склад, каб заўладаць узрыўчаткай. Была ў іх мэта: скрыні з толам тайна размясціць у скляпеннях манастыра і ўзарваць будынак. Тады загінуў бы амаль увесь асабовы састаў палка. Камандванне аб’явіла мне падзяку за праяўленую пільнасць.

Першыя дні Вялікай Айчыннай

– У 1941 годзе, перад самым пачатку вайны, у інжынерны полк прыбылі прызыўнікі з мясцовага насельніцтва. Былі ўтвораны батальён пантанёраў, сапёрны батальён і гідратэхрота. Я меў ужо званне малодшага сяржанта і трапіў у гідратэхроту. Аўтапарк вайсковай часці немцы знішчылі першай жа бамбёжкай. Непашкоджанымі засталіся толькі тры аўтамашыны. Мясцовыя прызыўнікі разбегліся ў першы ж дзень вайны. Пазней яны папоўнілі бандэраўскія атрады і спраўна служылі акупантам. Але ў гідратэхроце прызыўнікі засталіся. Камандзір аддаў загад: ахоўваць іх найстражэйшым чынам. Кадравых ваенных у роце мелася толькі чалавек дваццаць, не болей. І ўсё ж загад мы выканалі. Ісці на Вінніцу давялося пешшу. Там у ваенкамаце здалі прызыўнікоў і атрымалі першае папаўненне абучаных чырвонаармейцаў. Рота атрымала два аўтобусы і аўтафільтры для ачысткі вады на выпадак хімічнай атакі ворага. У Кіеве роту пераправілі на левы бераг Дняпра. І гэтым самым яе ўратавалі. Тыя, хто застаўся на правабярэжжы Дняпра, трапілі ў «кацёл». Загінуў нават камандуючы фронтам Кірпанос.

У Камышыне

Наша гідратэхрота па загаду камандвання адступала ад адной станіцы да другой. Урэшце з вялікімі цяжкасцямі дабраліся да Харкава. Але доўга не затрымаліся і рушылі на Мілерава. А там неразбярыха, паніка… Усе роды войск перамешаныя. Куды ісці далей або што рабіць – ніхто не ведаў. І ўсё ж нам удалося выбрацца з Мілерава і трапіць у Валуйкі. Там роту пасадзілі ў дзве аўтамашыны і павезлі ў станіцу Мікалаеўскую. Адтуль нас накіравалі ў Камышын на Волзе. Праз Волгу маста няма, рака замёрзла, але лёд тонкі: сямітонныя машыны не пройдуць. Машыны з аховай пакінулі ў Камышыне, а самі па лёдзе пайшлі пешшу ў станіцу Мікалаеўскую, якая ў сямі кіламетрах ад Камышына. Там размясціліся на начлег у станічным клубе: вялікая зала і тры пакоі. Спалі на падлозе, на якой было падаслана сена. Кожны вечар хадзілі ў каравул у Камышын. Быў снежань 1941 года. Марозы. Кармілі нас дрэнна: баланды ледзь-ледзь і мёрзлы хлеб, які рэзалі пілой-нажоўкай.

Сяржант Малышаў стаў кулямётчыкам

Падалі мы заявы, каб паслалі на фронт добраахвотнікамі. Просьбу нашу задаволілі. Добраахвотнікаў уключылі ў інжынерны полк. Зведалі нямала баёў. Былі забітыя і параненыя. Меў і я кантузіі і раненне. Мне павысілі званне – стаў сяржантам. Работа ў мяне была такая: устанаўліваў супрацьтанкавыя міны «ЯМ-5». Гэта міны-скрыні з пяццю кілаграмамі толу. Работа цяжкая і вельмі ўжо адказная: памыліцца можна толькі адзін раз…

А яшчэ душа сяржанта Малышава прагла непасрэднага ўдзелу ў гарачым баі з ворагам, быў ён вопытным кулямётчыкам. Яшчэ курсантам у Закарпацці Малышаў датошна вывучыў кулямёт «Максім». Ведаў кожны вінцік, кожную дэталь: нават разбіраў і збіраў з завязанымі вачамі. Ужо тады, у мірны час, ён ведаў, што ў гэтага добрага кулямёта ёсць адно капрызнае месца: пасля працяглай страляніны кулямёт магло заклініць. Тады ў кулямёце так званы «матыль» не дасылаў да канца патрон. Аднаго дня ў гарачым баі з ворагам выпадак дапамог яму. Малышаў па нейкай справе аказаўся на КП камандуючага арміяй, які фашысты хацелі знянацку захапіць. Рота аховы, якая толькі што прыйшла сюды, уступіла ў бой. Шалёна застракатаў кулямёт. Атака ворага была амаль ўжо адбіта. Ды нечакана «Максім» замоўк. І тут на падмогу прыйшоў мінёр Малышаў. Мігам нешта паправіў у кулямёце, і ён зноўку запрацаваў. Нямецкі дэсант быў разбіты ўшчэнт.

Пасля бою камбат са згоды Малашава абмяняў яго ў мінёраў на аднаго са сваіх байцоў. Сяржант Малышаў за кароткі час адрэгуляваў усе кулямёты вайсковага падраздзялення і ў якасці ўзнагароды за гэта яго прызначылі першым нумарам кулямётнага разліку.

У нямецкім палоне

Ды нядоўга цешылася душа сяржанта-кулямётчыка. Летам 1942 года, трапіўшы ў «кацёл», Малышаў у адной гімнасцёрцы і без ботаў апынуўся ў нямецкім палоне. Як тое здарылася, ён успамінаў так:

– Пад Харкавам была вялікая суматоха: перамяшаліся вайсковыя часці, ніхто не ведаў дзе фронт і ў якім кірунку рухацца далей. Пайшлі чуткі, што немцы прарвалі фронт і абыходзяць з флангаў. Аднаго дня нам усё ж далі каманду рухацца на баявыя пазіцыі. Калі праехалі з паўсотні кіламетраў, на перакрыжаванні дарог убачылі рэгуліроўшчыкаў у новенькай чырвонаармейскай форме. Тыя, хто чуў іх гамонку, казалі, што яна з нейкім акцэнтам. Рэгуліроўшчыкі нашу калону накіравалі ў супрацьлеглы бок. Дабраліся мы да адной станіцы і занялі баявыя пазіцыі. На другі дзень пачалася артылерыйская дуэль. Я выйшаў з дому, каб даведацца, што да чаго. Спыніўся каля згароды, ля якой конь стаяў. Раптам вельмі блізка разарваўся варожы снарад. Конь пахіснуўся на бок, паваліў згароду і ёй прыдавіў мне ногі. Мяне аглушыла. Ачуняўшы праз колькі хвілін, паспрабаваў я прыўзняцца, але дзе там – на нагах згарода, а на ёй забіты конь ляжыць. І нідзе нікога паблізу. Урэшце атрымалася вызваліць правую нагу. Бот застаўся пад згародай. З вялікай цяжкасцю вызваліў і левую нагу. І таксама бот застаўся пад згародай. А бой не сціхае, больш таго, узмацняецца. На сядзібе каля хаты быў бліндаж. Я схаваўся ў ім. Праз нейкі час страляніна заціхла. Я ўжо сабраўся выйсці, а на парозе, наставіўшы на мяне аўтамат, стаіць малады, маіх гадоў, немец. Ён глядзіць на мяне са здзіўленнем і нават усміхаецца – аніякай варожасці. А я ў адной гімнасцёрцы, без зброі і босы. Потым немец, трымаючы аўтамат напагатоў, паказвае мне рукой і мімікай, у якім кірунку ісці. Калі ён прывёў мяне на зборны пункт, там ужо былі дзясяткі нашых вайскоўцаў. На аўтамашынах нас прывезлі на чыгунучную станцыю, пасадзілі ў таварныя вагоны, закрылі дзверы і закруцілі іх дротам. Вось тут мы і ўспомнілі рэгуліроўшчыкаў у новенькім чырвонаармейскім адзенні з чужым акцэнтам пры гамонцы. Не інакш гэта пераапранутыя немцы нас сюды заманілі…

Вось такі аповед пра тое, як Малышаў трапіў у палон. Змардаваных і галодных чырвонаармейцаў немцы павезлі чыгункай у Еўропу. Спрабавалі некаторыя смельчакі зрабіць пабег, але ўцячы нікому не пашэнціла.

У Румыніі

Урэшце прывезлі палонных у Румынію. Там размясцілі ў бараках за калючым дротам. Лекаў амаль не было, і многія палонныя гінулі ад хвароб. Але румыны з палонных не здзекваліся і харчам не абдзялялі. Малышаў казаў, што норма харчу ваеннапалонных была такая ж, як у салдат румынаў.

На ўсе баракі з ваеннапалоннымі быў толькі адзін лекар. Ён узяў да сябе Малышава санітарам і гэтым істотна аблегчыў яму жыццё ў палоне. Жыхары румыны да палонных чырвонаармейцаў адносіліся добразычліва і ахвотна ўступалі ў гутарку з імі. Калі мясцовыя румыны даведаліся, што Малышаў малюе, яны сталі даваць яму заказы на свае партрэты. Адна прыгожая замужняя маладая румынка ў знак удзячнасці паабяцала мастаку паслаць у Беларусь, якая на той час была пад немцамі, поштай пісьмо. Малышаў напісаў яго і аддаў румынцы. Бацькі яго былі разгублены, здзіўлены і адначасова ўзрадаваны, калі атрымалі нямецкай поштай пісьмо і даведаліся, што старэйшы іх сын жывы, толькі ў палоне ў Румыніі. Ды пасля вайны гэтая акалічнасць ледзьве не стала для Малышава трагічнасцю.

Зноў свой родны фронт

У канцы жніўня 1943 года пачалося вызваленне Румыніі войскамі 2-га Украінскага фронту, якім камандваў будучы Маршал Савецкага Саюза Маліноўскі. Вызваленых палонных чырвонаармейцаў, якія маглі ваяваць, залічылі ў склад гэтага фронту. Сяржанту Малышаву, які трапіў у свой родны фронт, у вайсковых дакументах нават не пазначылі, што ён быў у палоне. І не толькі яму. Казаў Мікалай Аляксеевіч, што Маліноўскі ды й ніжнія армейскія чыны з павагай і беражліва ставіліся да сваіх салдатаў, не давалі нікому іх крыўдзіць. Салдаты гэта бачылі і адказвалі ўдзячнасцю.

І сяржант Малышаў у складзе 2-га Украінскага фронту актыўна ўдзельнічаў у вызваленні ад нямецкіх акупантаў Румыніі, Венгрыі, Чэхіі і Славакіі. Ён і на схіле гадоў свайго жыцця часта ўспамінаў свае франтавыя дарогі. Скажу шчыра, што мне заўсёды хацелася іх слухаць. Яны не толькі цікавыя. Некаторыя з іх нават павучальныя. Мяркую, што яны таксама крануць сэрца чытача гэтага нарыса.

На франтавых дарогах

– Вясной 1945 года нашы войскі ў Чэхаславакіі прабіваліся праз горы ў заходнім кірунку, – вядзе гамонку Мікалай Аляксеевіч. – Наш батальён атрымаў заданне разведаць мясцовасць. На адным схіле гары пакінулі ў засадзе два кулямётныя разлікі, а асноўныя сілы пайшлі па акружной дарозе. Праз нейкі час нам паступіла каманда ісці за ўзводам, але ўжо не следам, а спусціцца з кручы напрамкі. Гара зарасла арэшнікам. Спусціцца з яе ды яшчэ з кулямётам – справа вельмі ўжо складаная. Кулямёты мы разабралі на часткі: каму 34 кілаграмы, каму 28 кілаграмаў.

Ды яшчэ рэчавы мяшок у кожнага. Неяк усё ж справіліся – дапамаглі кусты арэшніку. А калі сышлі ў даліну і там пайшлі па сцяжынцы, па якой толькі што прайшоў наш батальён, то ўбачылі такі малюнак: па схілу гары зверху ідзе дзясятка паўтара немцаў. А ўнізе гары сабраўся ў гурт наш батальён. І раптам яны амаль адначасова ўбачылі адзін аднаго. Нашы назад пачалі адыходзіць. І немцы – назад, каб схавацца за гару. А мы як без рук стаім: кулямёты нашы разабраныя і не так хутка іх сабраць. Наш батальён адкрыў па ворагу агонь. Немцы не адгукнуліся і толькі шпарчэй пайшлі і схаваліся за гарой. Бой на гэтым і скончыўся. Трэба сказаць, што немцы былі ўжо не тыя немцы, што прарываліся на Кіеў, Харкаў, Сталінград. Цяпер яны сталі палахлівыя. Чуць толькі нашы войскі дзе прарвуць фронт, то немцы кідаюць усё і бягуць, каб не апынуцца ў «мяшку». Тэхнікі і войск у ворага засталася мала: забралі ў Германію, каб абараняць Берлін. Але і наша войска было нешматлікае: што можна было, то таксама паслалі на штурм Берліна. І боепрыпасаў у нас было не болей, чым у немцаў. Так, напрыклад, на адну гармату на суткі быў ліміт – не болей як пяць снарадаў…

На другі дзень мы вышлі на раўніну. Наперадзе бачым вёску. З яе толькі што выйшлі немцы. Не паспелі мы ўвайсці ў гэтую вёску, а нам паставілі ўжо новую задачу: у 15 кіламетрах адсюль перакрыць скрыжаванне дарог... І нам зноўку давялося ісці гарамі. У канцы шляху ўбачылі чэшскі хутар з некалькіх дамоў. Гара. Перад ёй рэчка. За рэчкай скрыжаванне дарог. Мы сабралі свае кулямёты і пайшлі на хутар. А там немцы. На дарозе ўжо ідзе бой. Гэта за гарой і нам невядома, хто наступае: нашы ці немцы? З-за гары мы бачым толькі маленькі пятачок дарогі. На мёрзлую зямлю я паставіў кулямёт. Мой другі нумар Павел бягом накіраваўся ў бліжэйшую хату на разведку. Праз хвіліну падаў мне ўмоўны знак, што немцаў няма. Чэхі сустрэлі кулямётчыка як пераможцу і далі папіць малака. Пачало цямнець. Я ляжу за кулямётам. Ад горнай рэчкі шум. Нічога нельга пачуць. А на гэтым баку гары ўбачылі, што ідуць салдаты. Мы іх спынілі:

– Стой! Хто ідзе?

– Свае! – і тут жа нагадалі пароль.

– Праходзьце!

Салдаты прайшлі. І раптам на тым баку рэчкі на фоне цёмнага неба бачу белыя сілуэты. Крыкнуў ім, але адказу не атрымаў. І я не ведаў, што мне рабіць, а раптам нашы? А калі ворагі? І я ўсё ж ударыў па іх кулямётнымі чэргамі. Белыя сілуэты не азваліся і павярнулі назад. Стала ціха-ціха… А ў каго страляў? Раптам у сваіх? Кулямётчыкі пабеглі туды. Прынеслі раненага немца. Выходзіць, што правільна паступіў: немцы ішлі. А каб прапусціў іх, то шкоды нарабілі б у тыле нашых.

– А яшчэ такое было, – доўжыць гамонку бывалы сяржант. – Пасля артабстрэлу варожых пазіцый наша пяхота пайшла ў наступленне і заняла нямецкія траншэі. Раптам, як снег на галаву, быў адкрыты агонь нашых войск па нашай жа пяхоце. Байцы пачалі пакідаць занятыя ўжо траншэі і адступаць у свой тыл. А з нашых танкаў убачылі, што з гары бягуць салдаты. А хто на гары? Вядома ж немцы. Як след разгледзець танкісты не могуць, бо з танкаў клубам ідзе дым – бачнасць амаль нулявая. І з пярэдняга нашага танка адкрылі агонь па нашай пяхоце. Пехацінцы змушаны былі падпаліць свой танк, каб уратаваць ад смерці жыцці дзясяткаў салдат.

Апошні бой пад Браціславай

Самым знакавым і цяжкім для Малышава быў бой пад Браціславай. Аповед пра яго на пасядзелках мне давялося чуць не адзін раз.

– Ці ведаеце вы, што станкавы кулямёт «Максім» самы цяжкі? – пачынаў гамонку бывалы франтавік. – А найбольш цяжкія ў яго станок і шчыт. Часта кулямётчыкі, каб зрабіць сабе палёгку, кідалі станок і шчыт. Часцей усяго шчыт. А я быў іншай думкі: без станка прыцэльнасць амаль нулявая, а без шчыта ў час боя няма паратунку. Я праз усю вайну ніколі іх не кінуў. Мяне шчыт ратаваў, ды не адзіны раз. Была дуэль кулямётная з немцам, то я яго перамог. А на сваім шчыце пасля бою ўжо ўбачыў да дзясятка ўмяцін ад куль.

А пад Браціславай 27 сакавіка 1945 года для мяне быў апошні бой з немцамі. Было наша наступленне. Ідучы ў атаку, не лажыўся пад агнём ворага, бо з кулямётам вельмі цяжка і класціся, і ўставаць. Прабег я колькі толькі можна было. Убачыў наперадзе варонку ад снарада і ўстанавіў у ёй кулямёт. Пазіцыя зручная, і я пачаў прыцэльна страляць. Мяне немцы хутка заўважылі, бо панеслі ўжо нямалыя страты. Адкрылі па мне агонь з малакалібернай 38-мм пушкі. Шчыт мяне прыкрыў, і я працягваў агонь па нямецкіх пехацінцах. Каб не хавацца ў варонку, бо ў ёй нязручна і горш бачыш цэль, сеў я на край варонкі і галаву схаваў за шчыт. Так можна было страляць прыцэльна. Ды страляць давялося нядоўга. Раптам пападанне снарада ў кулямёт, дакладней пад ніз кулямёта. Ад удару ён перакуліўся і ўдарыў мяне па спіне. У маім шынялі адарвала палу, што звісала ў варонку. А яшчэ моцнае раненне ў бядро. Каб ляжаў у варонцы, то смерць была б непазбежная. А шчыт так і не быў прабіты. Падносчыку лент перабіла руку. Другі нумар кулямёта Павел перавязаў нам раны і сказаў: «Паўзіце ў тыл». Я папоўз. Хутка мяне падабралі санітары і даставілі ў санбат. Мой другі нумар Павел загінуў пазней, у іншым баі. Ён быў з Данбаса. А сям’я яго загінула яшчэ раней ад нямецкай бамбёжкі.

Рана была цяжкая і мяне з санбата адвезлі ў шпіталь, які знаходзіўся ў Браціславе. У аперацыйным пакоі хірург – маладая сімпатычная жанчына. Яна паказвае на канапу і гаворыць:

– Здымай шынель і садзіся на канапу.

– А мне няма на што садзіцца, – кажу ёй.

– Тады кладзіся на жывот, – адказвае яна.

Хірург агледзела маю рану і стала прымервацца, як лепей дастаць захраснуўшы там ля тазабедранага суставу асколак. А гамонку не перарывае, відаць, каб я меней хваляваўся.

– А вы часам не з Ленінграда? Бо гоман ваш вельмі блізкі да ленінградскага.

– Не! – адказваю ёй, – з Беларусі я. У нас пад Магілёвам княгіня Дашкава, сяброўка Кацярыны Другой, маёнтак мела. То можа яе гамонка і нам у спадчыну перадалася?

Гамонячы з прыгожай маладой жанчынай я і пра рану сваю забыўся і нават войкнуць не паспеў, як яна спрытна і ўдала выцягнула з раны даволі ладны жалезны асколак.

– А цяпер, сяржант, будзем лячыць цябе і лячыць доўга, бо рана цяжкая, – сказала хірург.

Дзень Перамогі

Рана была вельмі цяжкая і лячылі мяне больш за два месяцы. Дзень Перамогі сустрэў у шпіталі. Раніцай убачыў медсясцёр з заплаканымі вачыма:

– Што такое здарылася? Чаму плачаце? – пытаюся ў іх.

– Ад радасці: вайна кончылася – Перамога!

А ў мяне двайное свята: у 1921 годзе я нарадзіўся 9 мая. Святкаваў ад душы. У Браціславе народ выйшаў на вуліцы. Была дэманстрацыя, усеагульная радасць. Нам выдалі ў абед па сто франтавых грамаў. І з таго дня карміць сталі лепш.

Выпісаўся са шпіталю 31 мая. І доўгі час пасля гэтага не ведаў, што Браціслава на Дунаі. А мне і сёння яшчэ помніцца рэчка Грон, якая нясе свае воды ў Дунай. Было наступленне на Браціславу. Рэчку Грон фарсіравалі са стратамі. Ад разрыву снарада наша лодка перакулілася і пайшла на дно. А ў ёй «Максім», скатка шыняля і рэчмяшок, у якім я зберагаў ордэн Чырвонай Зоркі…

На другую вайну

Пасля шпіталю сяржант Малышаў вярнуўся ў сваю вайсковую часць. Крыху болей чым праз месяц усіх пагрузілі ў чыгуначны эшалон, які амаль без прыпынкаў праследаваў на ўсход. Мінулі Аўстрыю, Германію, Польшчу. Вось ужо сталі пад’язджаць да Оршы. Малышаў узрадаваўся, што, можа, будзе стаянка і ён хаця б на некалькі хвілін завітае ў Магілёў да родных. Ды дзе там! У Оршы эшалон нават на хвіліну не спыніўся і скіраваў на Смаленск. Там далі невялікую перадышку. Салдаты забеглі на рынак. Бабулі, якія гандлявалі гарачымі пончыкамі ды семкамі падсолнуха, па сакрэту паведамілі ім, што салдат вязуць на Далёкі Усход – будзе вайна з японцамі.

Вайна з японцамі сяржанту Малышаву запомнілася да драбніц. Яна да старасці засела ў пячонках. І бывалы салдат нярэдка на вячорках з роднымі і блізкімі дзяліўся сваімі ўспамінамі.

Пакуты ў пустыні Гобі

– Высадзіліся мы ў Манголіі дзявятага жніўня, – вядзе гамонку Малышаў. – Перадышкі нам не далі і ў той жа дзень – у наступленне. Пайшлі праз пустыню Гобі, бо адтуль японцы не чакалі пагрозы. Пустыня Гобі лічылася амаль непраходнай.

Гарачыня неймаверная, пясок распалены, як гарачае вугалле. Удзень тэмпература паветра ўздымаецца да пяцідзесяці градусаў. Тэхніка з гаручым і боепрыпасамі пайшла ўперад, а нашы машыны з харчам, запасам вады, медыкаментамі ў першы ж дзень загразлі ў пясках. Забеспячэнне поўнасцю прыпынілася.

Быкі цягнулі гарматы. На сямі конных падводах – авёс і непарушны запас вады коням. Праўда, з намі ішла невялікая чарада авечак. І маленькая порцыя бараніны адзін раз у суткі на нейкі час дапамагала прыглушыць пастаяннае адчуванне голаду. Ды больш за ўсё дапякала гарачыня. Нямала хто не вытрымліваў яе – паміраў. Тады спыняліся, прысыпалі памерлых пяском і зноў наперад.

Спрабавалі дакапацца да вады. Але як выкапаць калодзеж, калі пясок імгненна засыпае варонку? Успомнілі, што на кожнай падводзе ёсць па дзве дошкі для застаўкі, і вось гэтымі дошкамі налаўчыліся ўмацоўваць сцены калодзежа і на глыбіні двух метраў урэшце напаткалі ваду. Чэрпаць яе можна было толькі кружкай, таму што лунка вельмі хутка заплывала пяском. На шчасце знайшлася хоць адна бочка, якую з вялікімі цяжкасцямі напаўнялі вадой, і хаця б трохі наталялі смагу людзей і жывёлы.

Удзень нас нясцерпна паліла сонца. Салёны пот раз’еў гімнасцёркі, яны пачалі распаўзацца на лахманы. І мы ішлі паўголыя.

А ўначы байцоў не меней пякуча даймаў холад – тэмпература ў пустыні падала да пяці градусаў цяпла.

Не гледзячы на стому, шмат хто доўга не мог заснуць. Я падоўгу глядзеў на неба, на зоркі, якія ў пустыні такія ж, як і ў нас, толькі можа больш яркія. Думалася, каму і навошта трэба было кінуць нас у гэтую пустыню, у пясках якой многім славянскім хлопцам наканавана было застацца навечна. Няўжо забылі пра нас і мы асуджаныя на пагібель?

Вайна закончылася. Назад той жа дарогай

Але ж не! Нас не забылі: у адзін з дней над намі праляцеў самалёт У-2. З яго скінулі вымпел і хутка разнеслася вестка, што Японія капітуліравала. Мы атрымалі загад павярнуць назад, у Манголію. І зноўку: тэхніка наперад, жывая сіла следам за ёй. І, як раней, аніякага забеспячэння…

Мне пашэнціла злавіць осліка, які заблудзіўся. І я свой рэчавы мяшок павесіў яму на спіну, а часам на некалькі хвілін і сам садзіўся верхам. Дзякуючы такой вынослівай жывёліне і пашчасціла выбрацца з адскай пустыні Гобі. І яна мне часта сніцца начамі…

Як памяць пра двайны пераход пустыні Гобі ў былога сяржанта Малышава захоўваецца медаль «За перамогу над Японіяй». Ёсць яшчэ медалі «За ўзяцце Будапешта», «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 гг.», ордэн Айчыннай вайны І ступені. Самая ж дарагая і памятная ўзнагарода для франтавіка Малышава – гэта медаль «За адвагу». А вось юбілейныя медалі да яго чамусьці не даходзілі: можа, забылі пра яго? Не, помнілі. На свята Перамогі былы сяржант Малышаў штогод атрымліваў віншаванне і падарунак ад выканкама Палыкаўскага сельскага Савета.

У Кітаі

Як толькі вярнуліся з Манголіі, вайсковую часць, у якой служыў сяржант Малышаў, адправілі ў Кітай у порт Дальні. Там яму даручылі афармленне вайсковага клуба. Вольнага часу хапала і сяржант часта рабіў прагулкі ў горад.

У порце Дальнім святкавалі першую гадавіну Дня Перамогі. Каб годна выглядаць у вачах кітайцаў, загадзя пачалі трэніроўкі хадзіць строем. У суседняй роце камандзір муштрой так змардаваў салдат, што яны на парадзе яму адпомсцілі – прайшлі як найгорш. «А наш камандзір роты, – з гонарам казаў Мікалай Аляксеевіч, – адносіўся да салдат ашчадна і з павагай. Ён правёў толькі некалькі трэніровак, якіх хапіла, каб правільна засвоіць навыкі. І на парадзе рота прайшла строем як найлепш. Салдат ніколі не падвядзе свайго камандзіра, калі той аб ім клапоціцца і паважае яго. Гэта я не адзін раз бачыў і на фронце».

У роднай вёсцы

Да бацькоў у Грузаўку Мікалай Малышаў змог вярнуцца толькі восенню 1946 года. Сустрэўся з роднымі і блізкімі аж праз восем доўгіх гадоў. З улад першымі аб сабе напомнілі супрацоўнікі дзяржбяспекі. Нехта з вяскоўцаў данёс, што ён з румынскага палону нямецкай поштай дасылаў вестку бацькам. Малышаў адказаў на пытанні чэкіста, што ў палоне ён не быў і на гэта ёсць вайсковыя дакументы. А чуткі пра пісьмо пайшлі ад мясцовага прадказальніка лёсу, які сказаў бацькам, што іх сын у палоне. На гэтым і абыйшлося. А то б не мінуць ліха: тым, хто трапіў у палон, наша дзяржава помсціла і даволі жорстка.

Воін стаў будаўніком

Мікалай Малышаў ажаніўся на маёй старэйшай сястры Марыі і стаў зяцем нашай сям’і. На працу ўладкаваўся ў будаўнічы трэст № 12 і адбудоўваў разбураны ворагам Магілёў. Быў адмысловым лепшчыкам, плітачнікам, рацыяналізатарам. Зробленыя яго рукамі ўпрыгожванні і сёння можна напаткаць у дамах, якія ўзведзены яшчэ да нядобрай памяці «хрушчовак». Хто бачыў Дом культуры швейнікаў, той абавязкова звярнуў увагу на ўпрыгожванні лепкай – яны зробленыя рукамі Малышава. Пазнейшым часам Малышаў рабіў укладчыкам цэментаванай падлогі, узводзіў цагляныя сцены дамоў, быў кровельшыкам. І ва ўсе гады, аж да выхаду на пенсію, быў выдатным настаўнікам маладых будаўнікоў. Малышаў далучыў і майго малодшага брата, заатэхніка Анатолія, свайго швагера, «шваранка», як жартоўна ён яго называў, да справы і славы будаўнікоў Магілёва. Пад наглядам Малышава Анатолій стаў прафесійным плітачнікам.

Хобі былога сяржанта

А яшчэ бывалы сяржант быў адмысловым кулінарам. Хаця мая сястра Марыя, яго жонка, заўсёды падавала на стол вельмі смачныя стравы, Мікалай Аляксеевіч часта ля печы, дарэчы, яго рукамі зробленай, чараваў заўзятым кухарам. Умеў гатаваць.

– У румынаў навучыўся дый ад нашых вайсковых кухараў зведаў багата чаго, – адказваў на пытанні Мікалай Аляксеевіч.

Нярэдка ён нагадваў за сталом пацешныя гісторыі з ваенных будняў. Вось адна з іх.

– У чарговым баі з ворагам захапілі мы багата прадуктаў. Наш повар быў у адлучцы, і мы рашылі згатаваць абед самі. У кацёл засыпалі дзве скрыні макаронаў, а замест вады ўкінулі скрыню сметанковага масла. Варым паўгадзіны, варым гадзіну – не разварваюцца макароны, цвёрдыя нібыта дрэва. Варым яшчэ. Урэшце дачакаліся вайсковага кухара. Расказалі яму. Ён распарадзіўся дастаць макароны, пакласці іх на вялікае кухоннае сіта і абдаць халоднай вадой з вядра. Макароны рассыпаліся. З’елі мы іх без астатка. Вы не паверыце: ні да таго часу, ні пасля смачнейшай стравы я не еў.

Самаадукацыя – вялікая сіла

Працягнуць вучобу ў навучальнай установе Малышаву не давялося, бо трэба было мець клопат пра хлеб надзённы. Але ён прагавіта заняўся самаадукацыяй. Штогод падпісваўся на часопіс «Наука и жизнь». Чытаў яго ўважліва. А потым нешта майстраваў па падказках майстроў і вучоных. Гадавыя падшыўкі часопіса збярог і потым на пенсіі зноўку перачытваў. У Малышава свае гіпотэзы землятрусу і магнітнага поля Зямлі.

А яшчэ ён вельмі любіў мастацкую і гістарычную літаратуру. Ён браў першы том класіка, прачытваў яго, а потым пераходзіў да другога тома і завяршаў чытанне апошнім томам поўнага збору класіка мастацкай літаратуры. Так прачытаў ён поўныя зборы твораў Пушкіна, Лермантава, Льва Талстога, Чэхава, Горкага, Шолахава, Стэндаля, Бальзака і шмат яшчэ каго з класікаў рускай і замежнай літаратуры. Можа, таму і быў цікавым субяседнікам.

Вяртанне да жывапісу

Пасля выхаду на пенсію Малышаў вярнуўся да жывапісу. Найбольш вабілі яго пейзажы Шышкіна, Левітана, палотны Айвазоўскага. Пакуль служылі вочы, маляваў іх копіі і спрабаваў арыгінальныя пейзажныя карціны з натуры. Некалькі дзясяткаў карцін намаляваў і не прадаў аніводнай: аддаваў у дарунак родзічам і сябрам. Два пейзажы можна ўбачыць і ў маёй кватэры. Адна ці дзве карціны – у Палыкавіцкім Доме культуры. У сваёй хаце ён пакінуў толькі чатыры карціны, у тым ліку партрэт бацькі Аляксея, як напамін родным пра сваю юнацкую мару стаць мастаком.

Сабе і іншым лекар

Сяржант Малышаў у лякарні звяртаўся ў крайнім выпадку. Да хірургаў трапіў толькі на схіле гадоў, калі адкрылася франтавая рана. Яму ў бядро ўставілі невялікі адрэзак штучнай артэрыі. Калі яна знасілася, то другі раз уратаваць яго не выпала.

Увогуле ад прастуды дый іншых напасцяў ён лячыўся сам. Нярэдка і бліжнім дапамагаў. Аднаго дня і мне дапамог. Было тое ў сярэдзіне пяцідзясятых гадоў. Я працаваў інспектарам па помніках і музеях у абласным упраўленні культуры і кватараваў у Малышавых. На пачатку зімы паехаў у камандзіроўку ў вёску Лясная Слаўгарадскага раёна, каб даведацца, у якім стане помнік рускім воінам, што ў свой час разграмілі шведаў. Было цёпла, і паехаў я ў сезонным паліто і ў хромавых ботах. А калі вяртаўся назад, ударылі марозы. Матор невялікага рэйсавага аўтобуса «Слаўгарад – Магілёў» за Доўскам (на той час прамой дарогі са Слаўгарадам не было) заглох. Пасажыры ноч правялі ў полі на 17-градусным марозе. Толькі раніцай з Магілёва прыйшоў за намі другі аўтобус. Калі Малышаў убачыў мяне, ён, нічога не гаворачы, паставіў на агонь чайнік. Як толькі вада ўскіпела, усыпаў у яе вялікую дозу грузінскага чаю. Атрымаўся вельмі густы настой. Малышаў узяў «малянкоўскі стакан» і напоўніў яго да палавіны, а потым дастаў з буфета пляшку гарэлкі, даліў з яе шклянку да краёў, падаў мне і сказаў: «Выпі ўсё залпам». Я так і зрабіў, бо верыў яму.

– А цяпер у ложак, – сказаў мой ратавальнік.

Праз колькі хвілін у мяне па целу пайшоў агонь і пот пацёк ручайкамі. Давялося двойчы мяняць прасціны.

Так я пазбег запалення лёгкіх. Лячыцца амбулаторна ўсё ж давялося. Здымак на рэнтгене паказаў пацямненне лёгкіх. Яно назіралася яшчэ некалькі гадоў. І як не беражыся, а ў зімнія маразы хаця і зрэдзь, і не так моцна падзастыць даводзілася. Тады я ўспамінаў рацэпт Малышава і да тэрапеўта ісці патрэбы не было. За што і сёння яму ўдзячны.

Дзеці – яго радасць

Малышаў любіў дзяцей. І не толькі сваіх. Калі захварэла пляменніца Роза, дачка трагічна пайшоўшага ў іншы свет нашага брата Леаніда, якая выхоўвалася ў дзіцячым доме, жонка Марыя ўзяла яе да сябе. Малышаў не толькі прыняў гэта з годнасцю, ён аднёсся да сіраты як і да сваіх дзяцей. А калі Роза вырасла і нарадзіла дзяўчынку Віку, Малышаў гадаваў яе як родную ўнучку: радаваў гасцінцам, майстраваў адмысловыя цацкі, забаўляў яе, зрабіў у хаце арэлі і г.д. Таму Віка, а яна ўжо мае дзвюх сваіх дачок, і сёння лічыць Малышава самым дарагім і любым дзедам. Светлую памяць аб ім захавала і пляменніца Роза.

Я кватараваў у доме Малышавых больш за восем гадоў. І мая шчырая ўдзячнасць і светлая памяць Мікалаю Малышаву таксама чуйная, ад шчырага сэрца. У апошнія некалькі гадоў свайго жыцця ён асабліва радаваўся кожнаму майму прыходу ў Грузаўку:

– З табой мне ёсць пра што пагаварыць, – казаў ён.

Сапраўды: ён франтавік, а я сведка вайны – нам было што ўспомніць. А яшчэ збліжала нас мастацкая літаратура – мы абодва кніжнікі. Жыва абмяркоўвалі мы падзеі ў нашай краіне і ў свеце…

Усё жыццё з гумарам

Малышаў вельмі любіў гумар і сам пры нагодзе ўмеў трапна пажартаваць. У ягонай гамонцы пастаянна іскрылася трапнае народнае слоўца. Помню, нават і ў магілёўскай бальніцы, у якой пасля вельмі цяжкай аперацыі, калі ён не мог ні хадзіць, ні сядзець, і некаторыя сябры яго забылі, і не было там догляду санітара, каб прыбраць ад ложка вутку, вёў са мной гамонку з такім жа сакавітым гумарам, як і раней.

Аднаго дня ў ягоную палату на суседні ложак паклалі бамжа – яго ж таксама трэба ратаваць. Лекары ведаюць, што на могілках і ў лазні – ўсе дваране. Палічылі яны, што і ў бальніцы таксама. Таму бамжоў кладуць на ложкі побач з франтавікамі. Бомж, ведама ж, маладзейшы за яго, падлячыўся хутчэй, і, пасля выпіскі надзеў цёплыя хромавыя боты франтавіка, а яму пакінуў свае атопкі. Малышаў і гэтае ўспрыняў з гумарам:

– Яму ж трэба на холадзе па задворках бегаць, а мне толькі ў цёплай хаце поўзаць…

Эпілог

Малышаў, як многія франтавікі, салдацкай загартоўкі. Я ніколі не чуў ад яго скаргаў на боль. Ён мужна, як і салдат на фронце, трымаўся і дома, і ў бальніцах. Бачыў я, што не баяўся ён і смерці. Мне нават падавалася, што не ён палохаецца смерці, а яна не адважваецца наблізіцца да яго…

М.А. Малышаў пайшоў з жыцця 21 кастрычніка 2005 года. Пахаваны на Грузаўскім кладзішчы ў дзясятку метраў на поўдзень ад брацкай магілы салдат, якія ў чэрвені 1944 года вялі бой за вызваленне Магілёва.

2017 г.

Арцем’еў, В. І. Вайна ў кожнага была свая. Публіцыстыка / Віктар Арцем’еў ; рэдактар М. С. Барысенка. – Магілёў, 2018.