ВОСПОМИНАНИЯ
Я родилась в Быхове в 1923 году. По документам я Дебора. Дедушка, Григорий Иосифович, был в Быхове общественным раввином. Он еще перед войной уехал в Одессу и там умер. Мой отец, Гехт Мирон Григорьевич, 1891 г. р., быховчанин, до революции работал в городской управе писарем. У него был прекрасный почерк, который знал весь город. Потом он работал бухгалтером-кассиром в лесхозе.
Мама, Мария Ефимовна Фрумкина, 1898 г. р., родилась недалеко от Быхова в деревне Золотва. До войны она работала заведующей в детском саду. У нас в семье было пятеро детей. Самый маленький, Гриша, 1936 г. р., умер во время эвакуации. Я была старшая, за мной родились: Соня, 1926 г. р., потом Мария, 1927 г. р., Ефим, 1928 г. р., Галя, 1930 г. р.
Мы жили в старом доме бабушки. Бабушка, Дыня Ефимовна, мамина мама, помогала нас поднимать и воспитывать. Двор дома был большой, и там стоял второй, более новый дом, где жил мамин брат Борис.
Жили мы небогато, но дети все очень красиво были одеты, потому что мама умела шить. Все перешивалось из старых одежд, из тряпок.
Питались более-менее. Держали корову. Были куры, утки, гуси. Огородик у дома был, небольшой, но был.
До войны я успела окончить семь классов в еврейской семилетке и русскую школу № 2. Туда брали хороших учеников, как сейчас в гимназию. Я училась на «отлично», была активной комсомолкой.
Война началась на следующий день после нашего выпускного вечера. Утром я услышала, как папа заплакал: «Война, доченька!».
Вообще-то к 4 июля немцы взяли военный городок, стрельба прекратилась, и мы решили, что уже и война закончилась. Думали, что немцам уже и Быхов не нужен. Тем более бабушка говорила, что они с немцами в Первую мировую так хорошо и мирно жили. Немцы у них дома тогда квартировали.
С 3 на 4 июля 1941 года я, как комсомолка, дежурила в райкоме партии. Мое дежурство заканчивалось в 4 часа утра. И мы с братом Ефимом рано утром пошли в магазин Аляра, в котором заведующим был Аляра Иоффе. Мы стояли в очереди за хлебом. Очередь была большая, но моя уже подходила, четвертая или пятая была. Аляра впускал в маленький магазин по два человека. Мы как раз зашли в магазин, когда началась стрельба. Мы даже ничего не успели увидеть. Аляра открыл входную дверь, впустил всех и сказал, чтобы все выходили через заднюю дверь во двор и прятались в бульбе. Оказывается, в город въехали немецкие танки и открыли стрельбу по окнам. Мы с братом окольным путем по молочному переулку побежали домой. Мама с папой нас уже ждали на улице. Сестер я не видела, они, оказывается, выпускали скот: корову, кур, уток...
Когда мы подошли, у нашего дома уже начала проваливаться крыша. Самолет сверху поджигал дома. Говорили, что это наши делали, чтобы не оставлять ничего врагу, но я этому не верю. Мне кажется, это немецкий самолет был. Мы стали быстро уходить, потому что все стало полыхать, и мы думали, что уже не выйдем оттуда. Напротив нас было братское кладбище. Я туда глянула и увидела, как по одной из огромных лип побежал ленточкой живой огонек снизу вверх. Больше мы ничего не видели, бежали, только бы выскочить из этого огня.
Пошли в сторону городского кладбища. Сели, не знали, что дальше делать. Увидели, как бежала через огонь молодая женщина с двумя детьми. Маленького она несла на руках. Она пришла сюда чуть ли не из Финляндии. Может быть, муж ее здесь служил, не знаю... Мы ее взяли с собой. Помогли ей детей нести хоть немножко.
Ночевали в Баркалабово у папиного друга. Лодка папиного друга пропала, и нам помогли переправиться через Днепр солдаты. Вместе дошли до Грудиновки, где был военкомат. Папа пошел в военкомат, но ему сказали: старых и слепых не берем. У него еще и плохое зрение было. Мы пошли дальше. Долго шли до станции Унеча. Там сгружали из вагонов муку, а нас поместили в освободившиеся вагоны. Ехать было очень тяжело. Вещей у нас не было и сесть не на что было. Потом мужчины на какойто станции взяли доски и сделали нары. Помню, ехали с нами поляки с детьми. На станциях давали хлеб и суп. Мы брали только хлеб, потому что суп в руки не нальешь. До Чкаловска мы уже не доехали. Была станция Новосергиевка. Сказали, что желающие могу сойти. И мы вышли. Там стояли подводы на быках. Нас загрузили на эти подводы, и мы чуть ли не 200 км на этих подводах ехали до деревни Казанки (Александровский район Георгиевский сельсовет). Там мы и прожили всю войну.
Это были отроги Уральских гор. А перед ними в лощине было много всяких деревень: узбекских, казахских, русских (русских называли «кацапами»). Была деревня Зейдуки, мы тогда думали, что это была еврейская деревня – от имени Зейда. Была и немецкая, так там порядок был – все огорожено, покрашено. Поселили нас в старой школе. Стали работать в деревне. Мама была родом из деревни и учила нас работать в поле. Они потом работали с Соней уборщицами в школе. И еще шесть печей топили. Соня такая боевая была, и на тракторе помогала трактористу-немцу в колхозе. Мария и Галя зимой учились, ходили в Александровку, а летом и в выходные тоже в колхозе трудились. Ефим стал работать на лошади. Папу забрали на работу в бухгалтерию. Сначала было очень тяжело. Нам на семь человек дали 21 килограмм хлеба, а мы сказали, что сразу столько не возьмем. Взяли только несколько килограммов, остальное думали потом брать понемногу. Не понимали родители (а мы – тем более), что его можно было посушить на сухари. Но потом хлеба уже не было, стали голодать. Нам все помогали, даже курочку с цыплятами дали, вещи. Понемногу обжились.
Относились к нам очень хорошо. Там и не знали, кто такие евреи. У нашей хозяйки был маленький ребенок. Когда он плакал, я его качала, а хозяйка шутила: «Да не качай ты его. К жидам его в болото головой»...
Директор школы, Филипп Емельянович, очень хороший человек, когда узнал, что я окончила десять классов, сказал, что я уже готовая учительница. Он ехал на учительскую конференцию в район, и уговаривал меня поехать тоже. Я отказывалась – какая из меня учительница? Но его жена меня уговорила.
Так я и стала учительницей. Работала в две смены тут же, в Казанке. Сами и новую школу построили из огромных кирпичей. Там была четырехлетняя школа, а потом сделали семилетку. Скоро все, кто раньше в район ездил учиться, вернулись в нашу школу. В старших классах детей было немного, а в младших человек по двадцать.
Сначала я в четвертом классе преподавала, а потом мужчин-учителей забирали в армию, и я постепенно стала вести и математику, и немецкий, и русский.
Я там и в партию вступила, так что меня оттуда отпускать не хотели: только в 1947 году я вернулась в Быхов. Мария с Галей еще со мной оставались, школу кончали, а остальные вернулись раньше. Ефима дядя забрал в Ленинград.
В Быхове у нас из родных никого во время войны не осталось, но много папиных родственников погибло в Одессе.
О судьбе быховских евреев после войны, помоему, особо не говорили. Может, с мамой, папой... А мне некогда было говорить – работала в три смены. Слышала только, что спаслась девочка-подросток, лет четырнадцати, Маня Ладнова. Ее отец был русским, и он мог остаться дома, когда евреев собирали, чтобы вести в гетто, но не захотел оставлять семью. В тот момент девочки не было дома. Ее спрятали соседи.
Рассказывали, что горожане выкупали детей из гетто, выдавали их за своих.
После войны евреи собирались молиться в доме у старика Мотки Левина. Он уже не работал и не боялся, что его как-то накажут. По праздникам все евреи собирались молиться. Папа был тоже очень религиозным и ходил к Левину. Там и деньги собирали. Много присылали и из Ленинграда, где жили выходцы из Быхова. Часть денег передавали бедным. На эти же собранные деньги нанимали мужиков с подводами. Ночью выкапывали, складывали в мешки и перевозили на кладбище останки расстрелянных евреев. Кого-то раскопали, а у него борода, усы сохранились, как у живого. Папа вместе с Левиным и другими мужчинами также занимался установкой памятников (отдельно для женщин и мужчин) на кладбище. Было это в конце 40-х годов. Когда я приехала в Быхов, памятники уже стояли.
ФОТО
Гехт Дора Мироновна
Фрумкина Мария Ефимовна, мама Доры Гехт, с сестрами Фаней и Гисей, Быхов, конец 1910-х гг.
Гехт Мирон Григорьевич, 1946 г.
Фрумкина Мария Ефимовна, мама Доры Гехт, с сестрами Фаней и Гисей, Быхов, 1950-е гг.
Дора, Соня, Хаим, Мура Гехт, 1949 г.
Гехт Дора Мироновна с братом Ефимом, 1947 г.
Гехт Мирон Григорьевич и Мария Ефимовна с внуком Гришей, сыном дочки Мары, 1967 г.
СРЕДСТВА МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ
Вясеннім ціхім ранкам 13 мая 1923 года ў нашым горадзе Быхаве нарадзілася маленькая дзяўчынка, даўгачаканая, жаданая i самая любімая ў бацькоў Дора. Хоць i мелася у сям’і пяцёра дзяцей, але ніхто з іх не быў абдзелены ўвагай і цеплынёй. Дора Міронаўна Гехт успамінае, як дружна жылі ў вялікай сям’ і. Меншыя клапаціліся пра куранятак, старэйшыя разам з мамай і татам даглядалі карову. Працавалі штодзень. Карміліца-кароўка Лыска была адзіная, і клапаціліся пра яе i дарослыя, i дзеці.
Час ішоў, дзяўчынка падрасла, пайшла ў першы клас. Тады, у 1923 годзе, на Малочным завулку стаяла школа. Цяпер няма ў Быхаве нi таго завулка, нi той школы. А тады ў яе хадзіла Дора, хадзіла з задавальненнем, бо вельмі любіла вучыцца.
Аднойчы вучаніцу-выдатніцу ўзнагародзілі пуцёўкаю ў піянерскі лагер. Вельмі хацелася ёй там пабываць, але нічога не атрымалася, аб чым вельмі шкадавала.
Вялікая сям’я жыла не вельмі багата, таму на летнія канкулы паехала ў вёску Балонаў Сялец, да родных мамы. Там збірала ягады, грыбы, рыхтавала сена.
У вольныя хвіліны мама вучыла дзяўчынку шыць, вязаць, бо сама лічылася лепшай швачкай для быхаўскіх модніц. Hi адной хвіліны дзеці не сядзелі без карыснага занятку.
А яшчэ ўспамінае Дора Mipoнаўна, як вучні летам збіралі каласкі жыта на палетках. Радзіме патрэбны быў хлеб. Наладжвалася нават спаборніцтва. Лепшаму класу i лепшым вучням даставалася ўзнагарода – салодкія яблыкі i грушы. А самае памятнае для выпускніцы школы № 2 горада Быхава 1941 года – уручэнне граматы i ўдзячнага пісьма бацькам, а яшчэ – каштоўны падарунак, вучнёўскі прыгожы глобус.
У той апошні мірны дзень чэрвеня прыйшло пісьмо з Ленінградскага ўніверсітэта на запыт быхаўчанкі аб правілах прыёму. Радасцю стала тое, што ўніверсітэт даслаў i запрашэнне на матэматычны факультэт, таму што ў выпускніцы былі выдатныя адзнакі.
Дора Міронаўна ажно свяцілася ад шчасця. Яна паедзе вучыцца ў Ленінград, ва ўніверсітэт! Але вайна перапыніла светлыя мары не толькі ёй, але i ўciм выпускнікам 41-га года.
Са слязьмі на вачах успамінала Дора Міронаўна вайну. Успамінала, каб расказаць нам, нашчадкам, пра Быхаў, разбураны ў першыя дні налётам варожай авіяцыі. Цэнтральная вуліца ляжала ў руінах, не засталося ніводнага ўцалелага будынка. Гітлераўцы ўстанавілі жорсткі акупацыйны рэжым. Пачалася расправа над камсамольцамі, камуністамі, партыйнымі і савецкімі работнікамі, актывістамі і патрыётамі, проста над мірнымі жыхарамі. Паўсюль – агонь, дым, смерць…
Эвакуацыя... Страшнае слова, якое выганяла людзей з родных мясцін. Ішлі з горада яны туды, дзе не страляюць, не забіваюць, ратаваліся caмi, ратавалі cвaix дзетак. Рухаліся сем’ямі, рухаліся ў адзіночку, на конях, пешшу, на машынах.
Паўсюдна гарэлі хаты. Трывога i гора сялілася ў кожны дом. Зніклі смех, песні, не чулася нават людскіх галасоў з двароў суседзяў.
3 цяжкасцю пераправіліся тады праз раку Днепр. Мост там ужо ўзарвалі.
Шлях ляжаў да станцыі Унеча. Халодны таварны цягнік потым доўга сніўся Доры Міронаўне i ў пасляваенны час.
Цягнік вёз людзей туды, дзе не страляюць, у тыл, спыняўся на невядомых станцыях, падбіраў людзей i рухаўся далей. Бежанцаў было многа, паўсюль мітусня, частым бамбежкі. Той, каму пашчасціць, едуць далей. Каму не пошанцавала, незаўсёды заставаўся на тых страшных прыпынках.
Сям’я Гехт засталася ў Чкалаўскай вобласці, у Навасяргееўцы, за 200 км ад горада Чкалаўска. I далёка-далёка ад роднага Быхава. Добрыя людзі арэнбургскай зямлі прытулілі не адну беларускую, рускую, яўрэйскую сям’ю. Сям’я Доры Mipoнаўны ўсталявалася ў калгасе. I мама, i тата цэлымі днямі працавалі ў полі. Атрымоўвалі невялікую плату за цяжкую працу i чакалі Перамогу.
Уcix людзей вайна прымусіла жыць, змагацца i верыць, што перамога будзе за нaмi. Усё, што вырошчвалі, гадавалі ў калгасе – пастаўлялі фронту. I pабілі гэта жанчыны, старыя, дзеці. Мужчыны, якія падлягалі мабілізацыі, ваявалі на фронце. У першую ж зіму вайны пачаліся хваробы. Смерць забірала людзей i тут, далёка ад фронта. Але нават у такіх умовах людзі paбілі ўсё магчымае, каб жыць на карысць Радзіме.
Камсамолка Дора Гехт стала настаўніцай. Але школы не было. Яе будавалі дзеці, настаўнікі, вясковая моладзь. I пабудавалі.
Дора Міронаўна выкладала матэматыку ў старэйшых класах, нямецкую мову ў пятым i дзявятым класах. I завочна скончыла тры курсы Чкалаўскага педінстытута.
У вучняў не было на чым пісаць, але мелася вялікае жаданне вучыцца. Дзеці любілі ўpoкi, асабліва яе ўpoкi. Дамашнія i класныя работы пісалі на газетах. Настаўніца не помніць, каб хтосьці сказаў, што забыўся зрабіць ypoкi. У той час плакатныя словы «Усё для фронта, усё для Перамогі!» кожным вучнем успрымаліся як завет.
Працавала ў дзве-тры змены. Спачатку ў школе, а потым на калгасным полі, на таку, на ферме. Настаўнікі i вучні для франтавікоў вязалі рукавіцы, цёплыя шкарпэткі, вышывалі кiceты, вырошчвалі на cвaix агародах тытунь.
Сюды, далёка ад фронта, усё ж такі дакацілася рэха вайны ў выглядзе страшных трохкутнічкаў-пахаванак. Невымернае гора апанавала людзей.
Успамінае ветэран педагагічнай працы, як у Казанкаўскай школе Аляксандраўскага раёна ўсе настаўнікі i дзеці жылі адной дружнай сям’ёй. Дзецям ніколі не paбілі ніякіх заўваг, бо яны ніколі не парушалі дысцыпліну. Любілі ўсе чытаць, любілі рашаць задачы, вучылі замежную мову.
Вайна скончылася. Паступова вярталіся людзі назад. Адбудоўвалі дамы, наладжвалі жыццё. Вярнулася з эвакуацыі і сям’і Гехт. Прывіталася з роднымі мясцінамі ўжо не дзяўчынка-юначка Дора, а не па гадах дарослая настаўніца.
15 жніўня 1947 года загадчык аддзела народнай адукацыі райвыканкама Паляўцоў Мартын Паўлавіч падпісаў загад аб прызначэнні яе на працу ў сярэднюю школу № 1 горада Быхава. Новая настаўніца матэматыкі i нямецкай мовы спадабалася вучням, ix бацькам. Працавала з ахвотай, з агеньчыкам, не шкадуючы сіл, часу.
Доўгі час кіравала метадычным аб’яднаннем настаўнікаў нямецкай мовы раёна. Школа, у якой працавала, мела статус самай вялікай у горадзе. Дора Міронаўна імкнулася праводзіць цікавыя ўpoкі i пазакласныя мерапрыемствы. Заўважае, што ў многіх вучняў мелася вялікая цікавасць да замежнай мовы. Яны, успамінае педагог, жадалі чамусьці ведаць замежную мову. Як, напрыклад, Галіна Прынц, якая потым стала загадчыкам РАНА ў Быхаве.
Неяк казала сама Галіна Іванаўна, што члены прыёмнай кaмicii Магілёўскага педінстытута былі здзіўлены, калі абітурыентка з маленькага гарадка паказала на ўступных экзаменах вельмі трывалыя веды. Таму i запыталіся пра яе настаўніцу.
Шчырая, добрая i чулая Дора Міронаўна заўсёды ў памяці вучняў. На пенсіі яна не сядзела без справы. Патрабаваўся неяк настаўнік замежнай мовы Макранскай сярэдняй школы, пайшла туды, не адмовіла дырэкцыі школы. Працавала, пакуль не перавялі гэту школу на вывучэнне англійскай мовы.
Часам яна ўспамінае перажытае, гартае свае фотаальбомы, углядаецца ў твары cвaix выпускнікоў, радуецца ix поспехам, цікавіцца сённяшнім жыццём сваёй школы.
Вучні не забываюць ветэрана. Віншуюць са святам, наведваюць яе, слухаюць цікавыя аповеды, просяць нярэдка парады. Цi не гэта з’яўляецца сведчаннем высокага аўтарытэту настаўніка? Напэўна, так.
Дору Міронаўну яшчэ ў 1946 годзе ўзнагародзілі медалём «За добросовестный труд в Великой Отечественной войне 1941–1945 гг.», а потым яна атрымлівала граматы Вярхоўнага Савета БССР, Міністэрства асветы БССР, абкама КПБ, аддзела адукацыі райвыканкама, медаль «Ветэран працы». Ix беражліва захоўвае настаўніца.
Матусевіч, Н. У школе і ў калгасе / Надзея Матусевіч // Маяк Прыдняпроўя. – 2015. – 16 мая. – С. 4.