Мацькоў Фёдар мікалаевіч Сякацкая Ганна Макараўна

Сведка вайны Ганна Макараўна

У Магілёўскі гарадскі Савет ветэранаў кожны дзень заходзяць былыя франтавікі. Таму гамонка пра Вялікую Айчынную вайну ўзнікае пастаянна. Аднаго дня старшыня Савета Фёдар Мікалаевіч Мацькоў, як толькі пачуў, што я са Шклоўшчыны, сказаў: «Гітлераўцы ў вайну часткова спалілі вёску Патапава, над людзьмі здзекваліся, але пра гэта ніхто не ўспомніў у друку».

Фёдар Мікалаевіч падказаў, што ў Магілёве жыве сведка тых падзей, сястра яго маці Агрыпіны, Ганна Талкачова, па мужу Сякацкая, даў нумар яе тэлефона. I я дамовіўся з ёй аб сустрэчы. Жыве Ганна Макараўна на адной з вуліц Чапаеўскага пасёлка ў доме, які ў свой час перавезлі з мужам з Фашчаўкі. Павел Паўлавіч Сякацкі мужна змагаўся з ворагам на франтах Вялікай Айчыннай вайны, меў ордэны i раненні, доўгі час працаваў дырэктарам Фашчаўскай сярэдняй школы, а потым настаўнічаў у Магілёве. Ён пакінуў ужо зямное жыццё, паспяшаў да франтавых сяброў, як сказаў паэт: «У сваю дывізію пайшоў».

Павел i Ганна Сякацкія нарадзілі трох сыноў, выхавалі i далі ім адукацыю. Аляксандр, на жаль, трагічна загінуў у Маскве. Мікалай – інвалід другой групы, жыве ў Магілёве. Mixaіл служыць у Адэсе. Хацеў забраць мaці да сябе, але яна адмовілася:

– Дзявяты дзясятачак гадоў на зыходзе, інвалід другой групы, ды й слабая сёлета стала, – кажа Ганна Макараўна. Хадзіць цяжка, але мне сацыяльны работнік прыносіць з крамы прадукты i усё, што папрашу. I грошы за камунальныя паслугі занясе на пошту кожны месяц. У хаце прыбраць дапаможа. Вельмі ўдзячна я ёй. Не хочацца мне пакідаць свой дом i родную зямельку.

Фронт набліжаўся iмкліва

Ганна Макараўна нарадзілася ў вёсцы Патапава Фашчаўскага сельсавета ў сям’і сялян Макара i Кацярыны Талкачовых. Да вайны паспела скончыць у Магілёве фельчарска-акушэрскую школу. Хлопцаў усіх, як толькі пачалася вайна, накіравалі на фронт, а дзяўчатам сказалі:

– Ідзіце дамоў!

Так маладая фельчарыца засталася ў Патапаве. Фронт набліжаўся імкліва і неўзабаве ў вёсцы з’явіліся немцы-акупанты. Ненадоўга спыніліся. Магчыма, іх прывабіла возера, якое тут называюць Святым. Возера прыгожае i арыгінальнае. Спрабавалі мясцовыя рыбакі на лодцы ў сярэдзіне яго, звязаўшы некалькі вожак, глыбіню замерыць, але дно так i не дасталі.

Нямецкія матацыклісты, як толькі спыніліся ля возера, адразу ж па хатах пабеглі. Кожны з ix y адной руцэ аўтамат трымае, а ў другой – размоўнік нямецка-рускі:

– Матка, яйка, куры! – выгуквае.

– Схавацца я не паспела, – расказвае Ганна Макараўна. – I, калі маці пайшла з хаты ў пуню за яйкамі, а немец за ёй, я выскачыла за дзверы i засталася ў агародзе.

– Другім разам залезла пад падлогу ў падполлі, дзе зімой бульбу трымалі. Так шмат хто з вяскоўцаў хаваўся. Немцы гэтага не ведалі. Аднойчы яны ажно чатыры дні не выязджалі. I мы ўсе, кожны ў сваёй хаце, сядзелі ў цемры, холадзе галодныя.

Аднаго дня брата Івана немцы cxaпілі i адвезлі ў Магілёў на Быхаўскі рынак, там яны перасыльны лагер зрабілі. Я хадзіла туды ў рыззё апранутая з запэцканым сажай тварам. Цяжка прыходзілася па тым часе прыгожым дзяўчынам. Я насіла передачу брату. Потым яго ў Германію павезлі. Але ён зрабіў пабег. Злавілі i білі вельмі моцна, але выжыў. Вярнўўся з няволі пасля вайны.

А яшчэ два браты, Дзмітрый i Міхаіл, былі ў Чырвонай Арміі, ваявалі на фронце i загінулі.

Самы цяжкі год

Ім стаў 1943. Шмат каго, найперш з маладых мужчын, немцы забралі ў Германію. Тыя, хто ўцалеў, з усходам сонца i да вечара (немцы ноччу не ездзілі) хаваліся ў лесе. I зімой у маразы таксама. Часта немцы ў вёсцы аблаву наладжвалі. Але ж i вяскоўцы вялі назіранне за ворагам. Як толькі ўбачыць хто з ix нямецкі канвой, то дзяўчынкі гадоў дзесяці-дванаццаці беглi i папярэджвалі:

– Хавайцеся! Немцы блізка!

Аднаго разу схавацца я не паспела. Маці хуценька ля маёй пасцелі палонік крупені выліла, мяне лахманамі прыкрыла, а як немец забег у хату, паказала рукой на гэтыя ячныя кpyпiнкi i кажа яму:

– Во рвота ад тыфу! У яе тыф!

Немец больш нi кроку наперад i загаварыў:

– У Даманы! У Даманы!

А ў Даманах была бальніца, там тыфозных лячылі.

У канцы 1943 года сям’я Талкачовых (бацька Макар, маці Кацярына i дачка Ганна) павялічылася больш чым удвая. Да ix прыехала ў бежанцы з Мастка Агрыпіна, сястра Ганны, з трыма малымі. Федзю споўнілася 7 гадоў, Лідзе – 4, Галі – крыху болей года. Ix вёска знаходзілася на адлегласці ад нашай каля паўтары дзясятка кіламетраў, але ўжо ў Maгiлёўскім раёне. У Мастку стаяў нямецка-паліцэйскі гарнізон. Адной снежаньскай ноччу партызаны поўнасцю разграмілі ўмацаваны варожы пост. Назаўтра ў вёску панаехала карнікаў, якія пачалі паліваць бензінам з канicтpaў усе хаты жыхароў i падпальваць ix.

Людзі не паспявалі апрануцца i схапіць што-небудзь з рэчаў. Так i Мацьковы выскачылі з хаты ў чым былі. Фёдар Мікалаевіч ycпaмiнae, што агнём палыхала ўся вёска. На вуліцы немагчыма было знаходзіцца ад гарачыні. Нямецкія карнікі спалілі 258 двароў з 271, практычна ўсю вёску. Жыхароў сагналі за вёску i расстралялі 227 заложнікаў. Тыя, хто застаўся ў жывых, падаліся ў бежанцы па навакольных вёсках. Мацьковы – у Патапава.

З нянавісцю да акупантаў

Захопнікаў, ворагаў ненавідзелі нават дзеці. Федзя Мацькоў з аднагодкам Толем Сіманьковым ладзілі дзіцячыя забавы каля шашы, якая праходзіла праз вёску Масток. У канаве ляжала пакарожаная металічная дзверца ад аўтамашыны.

– А што калі яе пакласці на шашу? Немец скінецца з матацыкла i разаб’ецца, – падаў голас адзін з ix.

Пачалі паднімаць, але не хапіла сілы. Неяк вяроўкай ўзвалаклі на шашу i пакінулі там, дзе гойсаюць матацыклы. I сталі назіраць. Толя не вытрымаў чакаць i пайшоў дамоў, а Федзя застаўся. Праз нейкі час ён бачыць, што на вялікай хуткасці імчаць па шашы два нямецкія матацыклкісты. Першы немец праскочыў мiмa, a другі пaтpaпiў на дзверцу. Матацыкл перакуліўся дагары, а немец адляцеў убок. Ён быў акрываўлены i ляжаў нерухома. Першы развярнуў свой матацыкл i вярнуўся назад. Падбітага ён падняў, паклаў у каляску свайго матацыкла i паехаў у накірунку Магілёва. Федзя напалохаўся ад ўбачанага i хуценька пайшоў да суседняга дома i схаваўся там. Пасля агляду месца аварыі немцы вялі допыт жыхароў. Адна жанчына сказала, што бачыла двух незнаёмых ёй мужчын у цывільным, якія пайшлі ў лес.

Памятны выпадак адбыўся ў Патапаве, калі вopaгi хацелі забраць у Германію цётку Ганну, тады яшчэ маладую жанчыну. Але маленькая сястрычка Фёдара Галя так прыкіпела да сваёй цёткі, што называла яе мамай. Немец не змог разняць ручонкі, якімі яна абшчапіла шыю Ганны, i пайшоў з хаты. Можа, cвaix дзяцей успомніў?

А Ганна Макараўна ўзгадала такі эпізод з таго ж 1943 года. Восеньскім днём, калі iшлi кровапралітныя цяжкія бai на Проні, у Патапава ўвайшла невялікая група салдатаў у чырвонааармейскай форме.

– Нашы прыйшлі! – радасна закрычалі суседзі. Людзі павыбягалі з хат сустракаць вызваліцеляў. А гэта былі пераапранутыя немцы i паліцэйскія. Яны пачалі біць жанчын i дзяцей выспяткамі i прыкладамі. Слава Богу, да смерці нiкoгa не забілі.

– Што немцы не лічылі беларусаў за людзей і абыходзіліся з намі як з жывёлай, a то i горш, – ycпaмінаe Фёдар Mікaлaeвіч, – сведчыць i такі жудасны факт. Маёй сястры Лідзе было ўсяго чатыры гадочкі, калі варожая часць у Патапава на пастой стала. Немцы больш чым палову жыхароў вёскі выгналі з хат, як жывёлу, не дазволіўшы ўзяць з сабой нiчora. I дом, і жыўнасць у хлеве, i рэчы ў доме – гэта ўсё ўжо іхняе стала. А мая маленькая сястрычка Ліда не магла такое зразумець. Аднаго дня, захацеўшы есці, зайшла ў сваю хату i ўзяла ў суднічку кавалачак хлеба i тварагу, а потым пайшла ў хлеў i на саломе ў кошыку, дзе несліся куры, убачыла яйкі i ўзяла адно. За гэтым заняткам застаў яе немец, які вярнуўся аднекуль. I ён пачаў біць дзіця рукамі, а потым прыкладам аўтамата. Пачуўшы дзікія дзіцячыя крыкі, прыбегла маці, схапіла рукамі дачку, якая была ўжо без прытомнасці i скалечаная. Ліда доўгi час не магла хадзіць. I на ўсё жыццё засталася інвалідам, без мовы i слыху. Праўда, калі ўжо вырасла, лёс злітаваўся над ёй у нейкай меры. Яна скончыла спецшколу і атрымала спецыяльнасць. Выйшла замуж за добрага чалавека, які гаворыць i чуе. У ix нарадзіліся добрыя дзеці. Сын Валерый прайшоў вайну ў Афганістане, вярнуўся з узнагародамі. Дачка Святлана працуе начальнікам ЖРЭУ. Жывуць яны на Украіне, наведваюцца ў госці.

– А нашы салдаты, – гавару я Фёдару Мікалаевічу, – калі стyпілi на нямецкія землі, вызначыліся сваёй гуманнасцю. На ўвесь свет стаў вядомы подзвіг салдата-беларуса, які цаной свайго жыцця ўратаваў ад смерці нямецкую дзяўчынку. Яму нават помнік узведзены.

Вернемся да ўспамінаў Ганны Макараўны.

– Вельмі ўжо голадна жылося нам у вайну, – цяжка ўздыхае яна, – немцы спачатку елі яйкі, а потым пералавілі ўcix курак i сталі зaбiваць свіней, а потым i кароў. Забіралі ўсё: бульбу, збожжа. Абрабавалі ўшчэнт. Таму i пасля вызвалення ад акупацыі былі нішчымніца, бясхлебіца...

I Фёдар Мікалаевіч помніць, як для ежы рвалі на лузе шчаўе, казелец, кветкі канюшыны, а ранняй вясной маці пякла з памерзлай бульбы чорныя аладкі, якія называлі плюшкамі. Іх гopкi смак назаўсёды застаўся ў памяці тых, хто зведаў акупацыю, вайну.

Незадоўга да вызвалення

Жудасны дзень чакаў патапаўцаў незадоўга да вызвалення ад нямецкіх захопнікаў. Ноччу перад гэтым у Патапава прыйшлі партызаны i разграмілі варожы пост: зaбілi немца i некалькі паліцэйскіх, caмi таксама панеслі страты. А назаўтра панаехала карнікаў. Вёску акружылі.

– Ой, цяжка расказваць, – захвалявалася Ганна Макараўна, – вельмі балюча ўжо ўспамінаць такое!

Мая субяседніца заплакала, потым выпіла некалькі глыткоў вады, пасядзела колькі мiнyт моўчкі, i толькі тады прадоўжыла аповед пра акупацыйныя жахі.

– З немцамі-карнікамі былi i паліцэйскія. Ад ix схавацца куды складаней. Яны як паляўнічыя сабакі вынюхвалі нашы сховы. I я трапіла ў натоўп заложнікаў. Нас загналі ў роў за вёскай. А ён даволі глыбокі – яму капаць не трэба. З ycix бакоў паставілі шарэнгамі ўзброеных да зубоў немцаў i паліцэйскіх. Яны напpaвілi на нас дулы аўтаматаў i вінтовак. З кожнага боку стаяла напагатоў некалькі кулямётаў. Людзі былі ў адчаі: родныя збіраліся ў кучу, крычалі, галасілі, абдымалі адзін аднаго, цалаваліся са слязамі на вачах – адным словам, развітваліся з жыццём. Доўга трымалі нас пад прыцэлам аўтаматаў, вiнтовак, кулямётаў. Раптам бачым, што загарэліся ў вёсцы хаты: адна, другая... чацвёртая... i гэтак далей. Хаты i гаспадарчыя пабудовы ўспыхвалі як свечкі, чорны дым завалок ўсё наваколле. Пазней налічылі 15 спаленых двароў. Наша хата ўцалела. Усе, хто тpaпiў у роў, акружаныя нямецкімі карнікамі, у думках ужо развіталіся з жыццём. Але ворагі не стралялі, быццам чакаючы чаго.

Стаяў у тым рове i сямігадовы Федзя Мацькоў. Ён, як сёння, помніць той дзень:

– У рове людзі плакалі, жанчыны галасілі, крычалі ў адчаі, абдымаючы cвaix дзяцей. А мы, хлапчукі, нiчoгa не разумелі i нам страху не было. Гэта цяпер усведамляеш, што ўcix жыхароў Патапава i бежанцаў чакаў расстрэл. А тады мы не ведалі гэтага i таму не разумелі адчаю жанчын. Мужчын з намі не было, толькі некалькі дзядоў. Калі ўжо людзі стаміліся чакаць, некаторыя не маглі стаяць на нагах, з боку вёскі пачуліся стрэлы. Тыя, хто стаяў з краю натоўпу, ўбачылі, што на легкавой аўтамашыне з адкрытым верхам павольна едзе нямецкі афіцэр у белым кіцелі. На галаве ў яго была шапка з кукардай, а ў правай руцэ – рэвальвер. Ён раз-пораз страляў з яго ў паветра i нешта крычаў па-нямецку. Відаць, хацеў, каб людзі звярнулі на яго ўвагу. Kaлi машына пад’ехала да рову, афіцэр адкрыў дзверцу, cacтyпiў на зямлю i на нямецкай мове аддаў загад. У момант немцы-карнікі i паліцэйскія як адзін узялі зброю на плячо i разышліся. Былi зняты з гнёздаў усе кулямёты. Адбылося гэта так хутка i нечакана, што сяляне не маглi даць веры cвaiм вачам. Толькі пазней яны ўсвядомілі, што засталіся жывыя.

– А чаму немцы спалілі толькі 15 двароў з 95, звычайна яны знішчалі ўсю вёску або большую яе палову? – пытаюся ў Фёдара Мікалаевіча.

– Таму, што ў acтaтнix дварах час ад часу кватаравалі немцы, якія прыязджалі з фронту на адпачынак у наваколле Святога возера. Не мaглi ж яны свае жыллё паліць, – адказаў ён.

А вось чаму ў Патапаве расстрэл кapнiкi не ўчынілі, нixто не дазнаўся i пазнейшым часам. Мяркую, што не з гуман ных пазіцый. Проста немцы любілі разыгрываць жудасныя спектаклі. Напрыклад, у крэматорыях яны суправаджалі cвaix ахвяр да вогненных печаў пад мелодыі духавога аркестру. Хутчэй, што нейкі нямецкі чын не захацеў узяць на сябе адказнасць за знішчэнне безабаронных жанчын, старых i дзяцей, адчуваючы блізкую расплату за ўчыненыя нацыстамі злачынствы.

Пасля вайны

Ф. М. Мацькоў нагадаў, што сярод мясцовых жыхароў пасля вайны часта вяліся размовы, як у чэрвені 1944 года пры вызваленні Патапава чырвонаармейцы знайшлі ў аднаго забітага нямецкага афіцэра стос дакументаў аб карных аперацыях акупантаў. Сярод ix былі фотаздымкі катаванняў i пакаранне смерцю Зоі Касмадзям’янскай. Вядома, што такія здымкі сапраўды былі i яны друкаваліся ў газетах i часопісах. Але ці сапраўды яны знойдзены ў Патапаве, сказаць цяжка. Усе немцы любілі хваліцца cвaiмi карнымі подзвiгaмi i нacілi ў кішэнях фотаздымкі павешаных чырвонаармейцаў і партызан, і здымкі Зoi Касмадзям’янскай былі не ў аднаго фашыста. Так што мог нехта з ix дайсці i да Патапава.

З вызваленнем ад акупантаў жахі i страхі мінуліся, але навісла новая бяда – нішчымніца-бясхлебіца. Надзелы зямлі вяскоўцаў у полі зноўку сталі калгаснымі. Ураджай збожжавых i бульбы размяркоўваўся так: найперш дзяржаве, потым засыпка фонду на пасяўную. На працадні заставаўся мiзэp. Жыць зноў давялося з прысядзібнай палоскі зямлі, а яе ўсяго паўгектара – 7 душ не пракорміш. Myciлi Мацьковы вярнуцца ў Масток. Там хаты няма, але ёсць прысядзібны ўчастак. Агрыпіна Макараўна разам з суседзямі неяк збудавалі зямлянку i паставілі ў ёй печку. Так i перазімавалі. Для малых дзяцей паратунак i найлепшы пачастунак – гэта параная бульба, балазе, з соллю стала лепей, чым пры немцах. Пра малако, яйкі, мясныя прадукты толькі ўспаміналі, якія яны. А прыйшла вясна, i зноўку, як i ў Патапаве, спачатку чорныя плюшкі з марожанай бульбы, а потым шчаўе i іншыя травы. Летам ягады, грыбы з лесу.

Бацька Мікалай Пімахавіч Мацькоў летам 1941 года быў у Чырвонай Армі пад Беластокам. Вайсковае падраздзяленне, дзе ён служыў, немцы акружылі, а потым зpaбілi аблаву. I Miкалай трaпiў у палон, яго адправілі ў Германію. Прымушалі рабіць самую цяжкую працу. А яшчэ paбілi забор коснага мозгу. Мацькоў, ды i ўсе іншыя вязні, мелі толькі скуру ды косці. З канцлагеру вызвалілі амерыканцы. Вярнуўся ён дамоў восенню 1945 года інвалідам. Усёй сям’і радасць, а гаспадыні яшчэ i палёгка ў працы, бо, ой, як цяжка адной гадаваць тpaix дзяцей. Галоўнае ж у тым, што гаспадар пачаў будаваць новую хату. Дапамагала ў нечым i дзяржава. Лес далі блізка ад дому: бяры колькі патрэбна. Мужчын у вёсцы было мала. Давялося i жанчынам піліць дрэвы i нават рэзаць дошкі для столі i падлогі. Праз год Мікалай новую хату збудаваў i cпpaвiў наваселле. Ды жыў нядоўга, бо нямецкая катарга ўкараціла яго жыццё.

А што з Ганнай Макараўнай? Яна пазнаёмілася з афіцэрам-франтавіком Паўлам Сякацкім з суседняй Дубраўкі, выйшла за яго замуж i пераехала ў Фашчаўку. Там працавала фельчарам. А потым завочна скончыла геаграфічны факультэт Магілёўскага педагагічнага iнстытутa i пайшла працаваць настаўніцай. Яна і сёння ганарыцца, што яе працоўны стаж пяцьдзясят гадоў. Да сведкі вайны часта наведваюцца пляменнікі i ўнукі. Ганна Макараўна па ix просьбе згадвае кашмарныя эпізоды далёкіх гадоў Вялікай Айчыннай вайны, а з вачэй міжволі падаюць долу буйныя салёныя слёзы.

Яна цяжка ўздыхае i ціха прамаўляе:

– Ой, дзетачкі мае, вельмі ўжо балюча ўспамінаць такое... На жаль, не так даўно Ганна Макараўна пакінула зямное жыццё і пайшла навечна да мужа Паўла Паўлавіча Сякацкага. Спытаў я ў Фёдара Мікалаевіча, чаму ён не нaпicaў да гэтага часу ў газету пра падзеі ў Мастку i Патапаве. Ён адказаў, што цяжкія гэта ўспаміны.

Прызнаюся, i мне было балюча пісаць свой «Радзішанскі летапіс вайны» пра сваю вёску, амаль суседнюю з Патапавым. Балюча было слухаць i занатоўваць эпізоды гэтага нарыса. Але ж трэба некаму гэта рабіць. Трэба, каб сённяшняя моладзь i нашы нашчадкі ведалі праўду пра вайну, пра фашызм. Каб ведалі, якім коштам дасталася Перамога над ворагам.

2009 г., сакавік 2014 г.