– Жэня, ну колькі можна мыць лыжкі? Хопіць ужо! Пакінь! Жанчына пачула гэты загад, але ні на хвіліну не спыніла працы.

Седзячы на зэдліку каля маленькага цабэрка, мыла-перамывала тры гліняныя талеркі і дзве лыжкі. Мыла ўжо, мабыць, паўгадзіны. О, як яна хвалявалася ў той момант! Яна штосьці прадчувала, штосьці гаварыла ёй жаночае сэрца, але словы гэтыя Жэня зразумела толькі потым...

– Ну, трэба ўжо збірацца!

– А! Што? Ужо?

Жанчына, пачуўшы гэтыя словы, у адно імгненне падхапілася з падлогі, пачала прыбіраць цэбар, лыжкі, міскі, і раптам адна выслізнула з рук, упала і разбілася на тры часткі...

– Ой! Божачкі, што я нарабіла!?

– Чаго ты крычыш? Посуд разбіўся – вось дык трагедыя! Скора шчасце будзе, скора вайна, мабыць, скончыцца!

– Калі, калі скора? Колькі яшчэ чакаць, Ігнат? Не заўсёды посуд б'ецца на шчасце...

– Цыц! Што гэта такое? Зноў пачынаеш свае дурныя забабоны? Зноў будзеш бачыць прыкметы там, дзе іх няма? Кінь, супакойся. Апошні раз кажу: хопіць выдумляць!

– Гэта Божачка знак падае: не трэба сёння ісці туды, не трэба.

– Дамовіліся ўжо, нельга адкладваць. Ці сёння – ці ніколі.

– Ды што вы ўчатырох зрабіць зможаце? Пойдзеце, заб'яце аднаго вар’ята, і вайна на гэтым скончыцца?

– Я цябе не пазнаю...

– Я сама сябе ўжо пазнаць не магу. Што яны з маім сэрцам зрабілі? Чатырох дзяцей на той свет адправілі...

– Я за іх іду помсціць... За кожнага адпомшчу... Што ім зрабіў Ігарок? Восем гадкоў хлопцу было... Вады захацеў папіць... Пайшоў да калодзежа, сустрэў гэтых...

– Што, хлопча, вадзічкі хочацца? – пытаюць...

– Хачу, хачу...

– Ну, дык пі...

Скінулі ў калодзеж, а самі стаялі, смяяліся з яго. Ігар, нібы жабянё, у вадзе валтузіўся... Ведаеш, Жэня, калі я п’ю ваду, мне здаецца, што яна пахне Ігаравымі валасамі... А што ім зрабіў Міколка? Шэсць год... Хацеў навучыцца лётаць, як птушка... Палятаў з куляй у грудзях...

– Пашкадуй мяне, не кажы ты больш... Не магу трываць...

Жэня ўпала на падлогу, закрыла твар рукамі і горка заплакала. Яна плакала, і ёй здавалася, што яе зараз ніхто не зможа зразумець, яе гора застаецца толькі яе горам... Але калі б яна толькі падняла галаву, то заўважыла б, як хутка Ігнат вялікай далонню сцёр са шчакі маленькую калючую слязу: нельга яму плакаць, гэта бабская справа...

Збіраўся хутка: нельга было адкладваць... На развітанне падышоў да Жэні, прытуліў яе, пацалаваў у правую шчаку. У яе раптам закружылася галава, сцены нібы паплылі перад вачамі, і сэрца пачало біцца так хутка...

– Толькі не плач. Не люблю я гэтую мокрую справу. Ён хацеў усміхнуцца, але ўсмешка не атрымалася...

Жэня паглядзела ў яго вочы, зялёныя і такія старыя-старыя, пацалавала ў лоб...

– Што ты робіш? Што я, нябожчык? Яшчэ чаго выдумала!

– Што ты, Ігнатачка, я ж заўсёды так!

– Прабач, я ніколі не заўважаў...

«Ён абавязкова павінен памерці», – ад гэтай думкі ў Жэні пачало халаднець унутры.

– Жэня, скажы, а дзе наш адзіны фотаздымак? Хачу ўзяць яго з сабой...

– Не трэба...

– Што, зноў пачынаюцца забабоны? Аддай сюды фотаздымак, хутчэй!

Яна ўпала на калені:

– Не трэба, не забірай. Ты не даеш мне веры, а я адчуваю: гэта да бяды прывядзе...

– Не хочаш даваць? Не трэба. Сам вазьму, ведаю, дзе ляжыць.

Ён падышоў да іконы, якая стаяла каля ложка, перавярнуў яе, за ёй ляжаў маленькі, пажаўцелы ўжо фотаздымак. Узяў яго, з пяшчотай пагладзіў кожны твар на ім пальцам, кожнага пацалаваў, паклаў у кішэню.

– Ну, трэба ісці...

Ён маруднымі крокамі накіраваўся да дзвярэй.

«Толькі б не азірнуўся... Усё, калі азірнецца – больш не вернецца, заб’юць, загіне...» – думала Жэня.

Ігнат рашуча расчыніў дзверы, ступіў адзін крок наперад – і абярнуўся, доўгім позіркам агледзеў усю хату, апошні раз паглядзеў на жонку і выйшаў, моцна стукнуўшы дзвярыма...

– Бывай, Ігнатка, бывай, любы... Адпомсці ім за нас усіх...

Тую ноч Жэня доўга не магла заснуць: спачатку перашкаджаў моцны вецер з дажджом, потым Танечка. Яна ўвесь час з кімсьці размаўляла ў сне. Некалькі разоў маці падыходзіла да яе ложка, стаяла доўга каля яго, прыслухоўвалася. Танечка размаўляла з Ігнатам, Ігарком і Сонечкай...

Заснула толькі гадзін каля трох. Адразу ж прысніла сон: была сярэдзіна верасня, час, калі птушкі адлятаюць у вырай. Сядзела яна на двары, карміла пісклят. Раптам на іх плот селі тры качкі: адна – белая, а дзве другія – чорныя. Жэня хуценька падбегла да іх, схапіла чорных, зачыніла ў лазні, а белую, самую прыгожую, панесла ў хату. Ды вось, што яе здзівіла ў сне: чаму гэтая белая качка не махала крыламі, не хацела вырвацца...

Жэня прачнулася ад аўтаматнай чаргі – забілі сабаку... Не паспела ўстаць з ложка, як ужо ў хаце было амаль пятнаццаць забойцаў... Яна яшчэ доўга здзіўлялася, як змагла так хутка іх палічыць...

– Устаць! – гаркнуў немец.

Яна ўстала не спяшаючыся, як патрэбна гаспадыні ў сваім доме.

– Ну, дзе ж гэты Кузьма? – злосна крычаў, мабыць, галоўны з іх.

У гэтую ж хвіліну ў хату ўвайшоў, павольна, паважна, Кузьма з вялікім мехам за плячыма. У Жэні штосьці абарвалася ў сярэдзіне: гэта ж з Кузьмой ды яшчэ двума яго братамі Ігнат павінен быў... Кузьма – здраднік...

– А, суседачка, гутер морген!

– Я не па-чалавечы не разумею...

– Якая ж ты ў нас неразумная!

– Так, Божачка няроўна дзеліць...

– За гэта малайчына: люблю, калі мяне хваляць.

– Дык я ж не розумам, а язык, які толькі і здатны дзеля таго, каб усім...

– Ну, ты тут не выступай! Хацела, каб мяне забілі, каб я падыхаў, як сабака? Не...

– Кузьма, яны ж з тваёй жонкі пацешыліся, яна ж праз гэта захілілася. Твая дачка грубая стала, у рэчцы ўтапілася. А ты ліжаш...

– А я жыць хачу і буду... Паказаць, што яны з Ігнатам зрабілі... Кузьма перакуліў мех, раскрыў яго, вытрас, як бульбу, Ігната...

Жах. Скуры не было, напэўна, пайшла на пальчаткі... Вачэй не было... Сэрца каты вынулі з грудзей, вялікім цвіком прыбілі да яго той самы фотаздымак...

Жэня глядзела – і нічога не адчувала. Ёй толькі хацелася, каб з ёй зрабілі тое ж самае... А яны...

Жэня доўга чула, як плакала Таня:

– Мамачка, што яны хочуць? Мамачка, дапамажы... Мамачка, матулечка, дапамажы... Сонейка маё, дапамажы... Толькі абарані...

– Ірады, пакіньце дачку... Нашто яна вам? Яна ж яшчэ дзіця, яна жыць толькі пачынае. Пакіньце... Пакіньце... Танечка, Танечка... Ёй толькі чатырнаццаць...

Як скрозь сон, пачула яна словы фрыца:

– Зараз навучым, як трэба жыць...

Таню завалаклі ў большую частку хаты, Жэню пакінулі каля печы. Яна спярша абаранялася, не давалася. Потым, калі ей выбілі зубы і выкруцілі рукі, сцішылася... Спачатку Жэню апанаваў жах, а потым нясцерпны боль. Было балюча асэнсоўваць, што гэта не Ігнат... Жанчына страціла прытомнасць...

Прачнулася яна ад нясмачнай вады, якую маленькім цуркум лілі на твар, выявілася, што гэта не вада...

– Дзе мая дачка?

– Ляжыць на ложку...

Танечка не вытрымала, памерла...

Белы тварык быў змучаны, вочы дакорліва пыталі: «Мамачка, за што?» Мамачка пацалавала дачку, але не ў твар, а ў чырвоныя ножкі... Жэня спаўзла на падлогу, як верны сабака, паклала галаву на далоньку дачкі – і заснула...

Не, яна не заснула, яна памерла. У апошнія хвіліны жыцця яна, напэўна, думала, марыла пра свабоду. Верыла, што яна павінна скора прыйсці: посуд заўсёды б’ецца на шчасце...

Шчасце адбылося праз адзін год і шэсць месяцаў.

Гэтую гісторыю, расказаную маёй бабуляй, я доўга насіла ў сваёй душы. Кожны раз хацела ўявіць сабе, якой была яе родная сястра, лічы, мая стрыечная бабуля.

Так у гады Вялікай Айчыннай вайны загінула сям’я. Гэты аповед – крык маёй душы. Спроба ўявіць маіх родзічаў – Жэню, Ігната, іх дзяцей. Спроба зразумець іх пачуцці, іх боль.

Свой аповед я прысвячаю ўсім людзям, якія жылі да вайны, ваявалі і прынеслі нам перамогу цаною ўласных жыццяў; усіх, хто нават перад тварам смерці не губляў чалавечую годнасць... Усім, хто не выжыў, але жыве...