Трыбушэўская Марыя Сцяпанаўна

Партызанскі парад адбыўся 16 ліпеня 1944 года ў Мінску. Удзел у ім прынялі больш 30 тысяч партызан Мінскага, Магілёўскага і іншых злучэнняў.

Сон у Марыі Сцяпанаўны быў трывожны. Яна то цяжка стагнала, то штосьці мармытала, а потым сутаргава схапілася за грудзі і закрычала: ёй зноў снілася, што яе катуюць фашысты, а яна ўпарта маўчыць. Тады адзін з іх, самазадаволена ўхмыляючыся, сказаў: «Зараз яна ў нас загаворыць, як міленькая». Ён выхапіў з полымя распалены жалезны прут і пачаў пячы ёй грудзі. Востры боль пранзаў усё цела. Марыя Сцяпанаўна закрычала і прачнулася. Яшчэ не апамятаўшыся ад жудаснага сну, адчула пад далонямі на грудзях штосьці цёплае і ліпкае. I калі, нарэшце, да свядомасці дайшло, што гэта толькі ў сне вярнулася вайна, з палёгкай уздыхнула і зразумела, што зноў адкрылася рана.

Не падлічыць, колькі такіх трывожных начэй выпала на долю былой партызанкі Марыі Сцяпанаўны Трыбушэўскай. Вось і на гэты раз страшны сон прывёў горкія ўспаміны. Перажытае, чапляючыся за памяць, паплыло перад вачыма.

Месяц засмучана пазіраў у акно. Ён выразна асвятляў два партрэты, якія вісяць над ложкам. Вось яны, любыя муж Віктар і сынок Маік, былыя радасць і надзея, якія ў яе назаўсёды адняла вайна.

Дружна, у каханні жылі яны з мужам. У тую нядзелю прачнуліся пазней, чым звычайна. Раніца выдалася цёплай і сонечнай. На душы было светла і весела. Віктар з Маікам пайшлі ў сад, а яна занялася справамі па дому. Калі сабраліся за сталом, уключылі радыё. А з «талеркі» рэпрадуктара прагучала страшнае слова «вайна».

Немцы з’явіліся ў вёсцы на шосты дзень вайны. Яны ўрываліся ў дамы і рабавалі насельніцтва. У іх сям’і забралі новы веласіпед і хромавыя боты Віктара.

У Капылі стварылі жандармерыю і паліцэйскі гарнізон са здраднікаў. Ужо з першых дзён вайны Марыя Сцяпанаўна з мужам уключыліся ў барацьбу супраць акупантаў і іх прыхвасняў. Яны ўвайшлі ў падпольную групу на чале з заатэхнікам саўгаса Валянцінам Кляпко. Збіралі зброю і патроны да яе. У калодзежы схавалі знойдзеныя кулямёт і дзесяць вінтовак. Віктар даведаўся, што ва ўрочышчы «Кабрынец» у старожцы лесніка Шабуні хаваюцца раненыя чырвонаармейцы, і, што ім патрэбна дапамога. У хуткім часе ўстанавілі сувязь. Іх было 15 чалавек. Марыя Сцяпанаўна насіла раненым ежу, разам з фельчарам Арэхавым рабіла перавязкі. На базе гэтай групы планавалася стварыць партызанскі атрад. Але аднойчы ў дом да Марыі Сцяпанаўны ўварваліся фашысты. Хтосьці данёс, што яна ўзяла прасціны з дзіцячых ясляў, дзе працавала загадчыцай. Добра яшчэ, што даносчыкі не ведалі, што яны ёй спатрэбіліся для перавязкі раненых, і гэта, магчыма, уратавала яе ад арышту. Нічога не знайшоўшы ў доме, немцы пачалі яе мучыць. Білі да таго часу, пакуль не страціла прытомнасць. Калі апамяталася, побач з сабою ўбачыла Маіка, які выціраў слёзы і ціха шаптаў: «Не плач, мамулька, хутка вернуцца дзядзя Антон, дзядзя Іван, дзядзя Андрэй, дзядзя Саша і паб’юць усіх гэтых гадаў».

А праз некаторы час немцы арыштавалі Кляпко і Арэхава. Даведаўшыся аб іх арышце, чырвонаармейцы своечасова пакінулі сваё сховішча – сувязь з імі была страчана. Пасля лютых катаванняў Кляпко і Арэхава расстралялі.

У другі раз сустрэча са смерцю была яшчэ больш страшнай.

Здарылася гэта 23 лютага 1943 года. У тую ноч яна дапамагала сваёй сяброўцы з суседняга сяла прымаць ацёл каровы. Калі раніцой вярнулася ў сваю вёску, убачыла, як карнікі зганяюць усіх жыхароў на плошчу. Марыю Сцяпанаўну таксама пагналі туды, не даўшы нават зайсці дадому. Яна непрыкметна заскочыла ў невялічкі куратнік, які знаходзіўся ў метрах ста ад барака, што стаяў каля плошчы.

Праз шчыліну ў сцяне Марыя Сцяпанаўна бачыла вялікую колькасць людзей. Гэта былі жыхары цэнтральнай сядзібы саўгаса імя Дзяржынскага і прылягаючай вёскі Дусаеўшчына. Фашысцкі афіцэр на ломанай рускай мове пачаў па спіску вызываць людзей. Прагучала і прозвішча Марыі Сцяпанаўны, але яе ў натоўпе не аказалася. Назвалі каля 70 чалавек. Астатнім загадалі хутка разысціся па дамах.

Затрыманых завялі ў барак і забілі дзверы. Калі ж пачалі цягаць салому да яго сцен, людзі па-сапраўднаму зразумелі, што задумалі каты. Пачуўся плач жанчын і дзяцей.

Дашчатыя сцены барака ўспыхнулі, як запалкі. Людзі пачалі выломліваць дзверы, але фашысцкі кулямёт літасці не меў...

Пасля таго, як карнікі пакінулі месца свайго злачынства і стала цямнець, Марыя Сцяпанаўна вылезла са сховішча і дабралася да свайго дому. Увайшла ў сені і замерла ад жаху. На падлозе валяліся скрываўленыя трупы.

Маік ляжаў зверху. Віктар – пад ім з разбітым чэрапам і сякерай у руцэ. У адкрытых вачах Маіка застылі слёзы. Пярэдні зубок ледзве трымаўся на тонкай жылцы. Вырадкі стрэлілі яму ў патыліцу, і куля выйшла праз рот. Гэта ўрэзалася ў памяць на ўсё жыццё.

Некалькі разоў страчвала прытомнасць, калі з дапамогай родзічаў і суседзяў адпраўляла ў апошні шлях мужа, сына і свякруху. Пахавалі іх той жа ноччу, каля дома ў садзе. Пасля чаго ёй параілі схавацца ў лесе. Да світання прасядзела пад елкай, а раніцой, прамерзлая да касцей, дабралася да вёскі Клецішчы. У сваёй знаёмай Любы Кандыбовіч даведалася, што дзесьці на балоце, непадалёку ад сяла Калюга, базіруецца партызанская група.

Пасля доўгіх блуканняў нарэшце наткнулася на дазорных. Некалькі дзён яе трымалі пад арыштам, пакуль не навялі ўсе даведкі. I толькі тады Марыю Сцяпанаўну прынялі да сябе ў якасці сувязной і санітаркі.

Спецгрупа была заслана з Масквы і налічвала 25 чалавек, мела дзве рацыі. Камандаваў групай капітан Іван Іванавіч Бібікаў. Яны займаліся зборам звестак аб размяшчэнні і сілах варожых гарнізонаў, аб руху нямецкіх эшалонаў, распаўсюджвалі газеты, лістоўкі са зводкамі Саўінфармбюро, якія ім скідвалі з самалётаў, прылятаўшых з Вялікай зямлі.

Не раз рызыкуючы жыццём, Сцяпанаўна дастаўляла газеты і лістоўкі сувязным у Капыль, мястэчка Магільнае, Мінскі іншыя населеныя пункты, а адтуль прыносіла неабходныя звесткі аб ворагу. Марыя Сцяпанаўна прасіла камандзіра даць ёй такое заданне, пры якім яна магла б знішчыць ворага сваімі рукамі. Але Бібікаў разумеў, што ў стане асляпляючай помсты яна можа дзейнічаць неасцярожна.

Аднойчы, нечакана для Марыі Сцяпанаўны, яе выклікаў да сябе камандзір і паведаміў, што ёй даручаецца знішчыць здрадніка Радзімы ўрача Мяцельскага, які супрацоўнічаў з немцамі і жыў у Капылі: па яго віне былі расстраляны дзясяткі нявінных людзей, многа моладзі вывезена ў германскі палон.

З вялікай рызыкай для жыцця ёй удалося пранесці міну ў Капыль цераз нямецкі блокпост. Там даведалася, дзе жыве здраднік, у якім пакоі стаіць яго ложак, і калі ён кладзецца спаць. У поўнач агародамі паўзком дабралася да акна, ля якога спаў Мяцельскі, і палажыла міну з гадзіннікавым механізмам за налічнік. У чатыры гадзіны моцны выбух скалыхнуў ранішнюю цішыню...

Восенню 1943 года іх спецгрупа атрымала заданне рухацца далей на Захад у тыл ворага. Пры пераходзе шашы Масква-Варшава наткнуліся на нямецкую засаду, а пры адыходзе выйшлі на міннае поле. Некалькі чалавек загінула, Марыя Сцяпанаўна была паранена асколкам у грудзі. У цяжкім стане яе даставілі ў партызанскі лагер. Толькі дзякуючы вопытнаму ўрачу і маладому моцнаму арганізму, разведчыца засталася жывой. Адразу пасля выздараўлення, у лютым 1944 года, зноў уключылася ў барацьбу з фашыстамі, спачатку санінструктарам, а потым сувязной-разведчыцай атрада імя Кутузава, якім камандаваў Іван Дзмітрыевіч Ананчанка.

Прыход Чырвонай Арміі сустрэла ў г.п. Узда, які іх партызанская брыгада імя Варашылава вызваліла і ўтрымлівала да падыходу савецкіх войск. Але яшчэ больш тыдня Сцяпанаўна з другімі партызанамі вылоўлівала і абясшкоджвала гітлераўцаў, якія хаваліся па лясах пасля разгрому Мінскага «катла». Цяжка перажываць смерць баявых таварышаў у час такіх аперацый, калі родная зямля фактычна была ўжо вызвалена.

16 ліпеня 1944 года ёй пашчасціла стаць удзельніцай гістарычнай падзеі – парада партызан Беларусі.

Радасць вызвалення ў Марыі Сцяпанаўны змянялася прыступамі гаркоты, што няма ў жывых сына і мужа. Гэта не давала спакою: тады яна звярнулася ў ваенкамат, каб адправілі на фронт. Аднак урачы, агледзеўшы раненне, адмовілі, сказаўшы, што рана незагойная на ўсё жыццё. Ды што гэтая рана ў параўнанні з той, якая мучыць успамінамі яе сэрца?

Пражыла ў доме мужа яшчэ два гады і не вытрымала: усё вакол напамінала пра Маіка і Віктара – вырашыла вярнуцца да бацькоў у вёску Вяззе, што на Асіповіччыне. Думала, што можа хоць тут супакоіцца і забудзецца яе боль. Але і сцены бацькоўскага дома не дапамаглі загаіць душэўную рану.

Гавораць, што ўсё баіцца часу. А мне здаецца, што час баіцца матчынай памяці і болю матчынага сэрца аб дзецях, якіх у яе аднімае вайна.

Лукашэвіч, С. Незагойная рана / Станіслаў Лукашэвіч // Асіповіцкі край. – 2001. –№ 54. – 14 ліпеня. – С. 2.