Muzeum Więzienia Pawiak

Oddział Muzeum Niepodległości w Warszawie

Dzieje więzienia przy ulicach Dzielnej i Pawiej (wzniesionego w latach 1830–1836) zdominowała tragiczna historia lat 1939–1944 – i temu okresowi poświęcono zasadniczą część ekspozycji muzealnej. Ukazano z jednej strony niemiecki system okupacyjny w Polsce, funkcjonowanie aparatu represji, z drugiej zaś dokonania Polskiego Państwa Podziemnego, jego organizację i zasięg, różne formy walki społeczeństwa polskiego, w tym działalność pawiackiej siatki konspiracyjnej utrzymującej stałą łączność między więźniami a wolnością oraz akcje likwidacyjne na oprawcach z Pawiaka. Można tu zobaczyć zdjęcia, dokumenty, prasę i inne wydawnictwa konspiracyjne, plakaty, obwieszczenia, mapy, grypsy, powstałe w więzieniu przedmioty, wiersze i rysunki. Stanowisko multimedialne umożliwia poznanie mapy straceń ludności Warszawy i okolic w latach okupacji oraz drogi z Pawiaka na Szucha, którą wożono więźniów na przesłuchania. Ta część ekspozycji jest też źródłem wiedzy o ostatnich dniach więzienia: o likwidacyjnych transportach więźniów do KL Ravensbrück i KL Gross-Rosen i dziejach obiektu podczas Powstania Warszawskiego – aż do 21 sierpnia 1944 r., gdy budynki Pawiaka zostały wysadzone w powietrze.

Wystawa „Pawiacki dzień 1939–1944” pozwala poznać przebieg dnia osadzonych. Został on odtworzony między innymi na podstawie wspomnień długoletnich więźniów funkcyjnych: Leona Wanata, pisarza w kancelarii więziennej, i dr Anny Czuperskiej, lekarki szpitala kobiecego. Wystawa „Zapamiętajmy Ich Twarze” przybliża z kolei indywidualne losy więźniów tego miejsca zamordowanych na Pawiaku, w areszcie w alei Szucha, w egzekucjach lub obozach.

Integralną część ekspozycji stanowią zrekonstruowany korytarz więzienny oddziału VII i pięć cel, między innymi cela kwarantanny i cela śmierci, z trzech różnych okresów. Wnętrza wyposażono zgodnie z rysunkami, opisami i relacjami więźniów Pawiaka z czasów carskich, z międzywojnia i z lat okupacji niemieckiej. W sali reliktów i grypsów prezentowane są natomiast wydobyte z gruzów elementy wyposażenia więzienia, które nie zostały wykorzystane podczas odbudowy. Można w niej również posłuchać nagrań grypsów, będących bezcennym świadectwem swoich czasów.