varia
Vier generaties Stheeman en hun betekenis voor Scheemda
Door J.P. Koers en J.J. Groenbroek
Ruim honderd jaar lang, van ongeveer 1740 tot 1855, voerden vier generaties Stheeman op bestuurlijk gebied in Scheemda de boventoon. Ze kwamen oorspronkelijk als kooplieden uit het Duitse Aurich, maar vonden via Leer, Sappemeer, Zuidbroek uiteindelijk als advocaat, weddeman en notaris een woonplaats in Scheemda. Ze behoorden in Scheemda tot de zogenaamde notabelen van het dorp en vervulden allerlei bestuurlijke functies.
Aan de hand van een stamboomoverzicht van de familie Stheeman, onderzoek in het gemeentearchief van Scheemda en een studie van de grafstenen rond de Scheemder kerk, volgt hiernevens een kennismaking met de Stheemanfamilie. Het artikel kwam tot stand door onderzoek van twee auteurs: de eerstgenoemde schreef het deel over de familie, de tweede het deel over hun woningbezit in Scheemda.
Dit artikel is eerder gepubliceerd in ons periodiek nummer 21 van februari 1998.
1. Sypko Stheeman 1716 - 1807
De koopmansfamilie Stheeman woonde in de 17e eeuw in het Duitse Aurich. via Leer kwamen ze in Sappemeer terecht. In 1714 trouwde Harmannus Stheeman in Zuidbroek met Elcke Sijpkes. Harmannus had daar een bierbrouwerij, waarin later ook zijn jongere broer Hinderyckus werkzaam was. Beide broers overleden echter op jonge leeftijd: Harmannus op 9 november 1719, oud 27 jaar en Hinderyckus op 25 mei 1742, toen hij 32 jaar was. Het overigens korte bierbrouwersverleden van de gebroeders Stheeman is daarom van belang, omdat sommige nakomelingen als herinnering aan dit brouwersavontuur een brouwketel in hun familiewapen voeren. Anderen voerden het wapen van de Sijpkens, omdat de moeder van de beide bierbrouwers een Sijpkens was. Kennelijk had de familie vanouds geen wapen, wat in latere jaren leidde tot een verschil van mening over het 'echte' familiewapen, zoals verderop zal blijken.
De Scheemder Stheemannen zijn allen nakomelingen van de Zuidbroekster bierbrouwer Harmannus Stheeman en Elcke Sijpkens. Ofschoon hun huwelijk door het vroegtijdig overlijden van Harmannus maar vijf jaar duurde, werden er vier kinderen geboren, waarvan er drie kort na de geboorte overleden. Alleen Sypko, geboren op 24 september 1716, bleef in leven en vestigde zich later als weddeman van de rechtstoel Midwolda in Scheemda. Volgens Ter Laan was de weddeman (wedman) de gerechtsdienaar die de dagvaardingen uitbracht, zorgde voor de tenuitvoerlegging van de vonnissen en openbare verkopingen van vee, roerende goederen en veldgewassen deed. Ofschoon het niet zeker is of Sypko rechten heeft gestudeerd, is het aannemelijk dat hij iets in die richting heeft geleerd. Sypko Stheeman huwde op 5 maart 1740 met Henderika Hillebrands, maar al op 18 april van datzelfde jaar overleed Henderika in Groningen. Op 5 april 1744 huwde Sypko met Hayke Egges in Scheemda. Uit het huwelijk werden vijf kinderen geboren, waaronder Albert Egges, die in Scheemda later ook het beroep van weddeman uitoefende. Ook Sypko's tweede vrouw overleed jong, namelijk op 25 april 1752, waarna Sypko op 20 februari 1767 voor de derde keer trouwde, nu met Anna Eerlich.
Waar ze in Scheemda woonden is niet bekend, wel weten we dat het echtpaar in 1775 een woning liet bouwen aan de huidige Esbörgstraat, namelijk het winkelpand 'Het Snuusterhoekje'. In latere jaren was het de woning van de familie Ter Haseborg, die verwant was met Stheeman. In grote trekken is het huis uit 1775 nog bewaard gebleven. Achter het huis lagen in Sypko's tijd de zogenaamde 'oude hoven', een verzameling arbeidershuisjes die in de periode 1775 - 1780 door Sypko Stheeman werden opgekocht. Zo ontstond achter het huis een ruim bemeten tuin waarop later een fraai koetshuis kwam te staan. Sypko zelf overleed op 9 augustus 1807 op de leeftijd van bijna 92 jaar en ligt op het oude kerkhof van Scheemda tussen zijn tweede en derde vrouw begraven. De grafstenen van Sypko en Hayke Egges zijn bewaard gebleven en laten de volgende grafschriften zien:
Achter de vrouw op de fiets ziet u het pand (toen nog zonder pleisterwerk en dakkapel). De foto is genomen zo rond 1928, toen Heika ter Haseborg of inmiddels Harm van der Veen er woonde. Het huis is in het bezit geweest door de familie Stheeman vanaf 1775 tot en met 1862.
Het graf van Sypko Stheeman op het Scheemder kerkhof. Bron Groninger Kerken.
De steen van Sypko laat de volgende tekst zien:
Op de grafsteen staat als familiewapen de brouwketel afgebeeld, maar aan de hand van een handgeschreven tekst blijkt dat er een meningsverschil in de familie bestond over het juiste wapen. Sommige nazaten van Harmannus Stheeman en Elcke Sijpkens voerden in hun wapen het zinnebeeld van hun beroep: de brouwkuip, maar anderen gebruikten de staande leeuw uit het wapen van Sijpkens. Sypko Stheeman was in ieder geval een warm voorstander van de brouwkuip, zo weten we uit een handschrift van Harmannus Stheeman (1786 - 1871), een kleinzoon van Sypko en landbouwer te Nieuwolda:
In het Jaar 1800 heeft mijn grootvader Sypko Stheeman deezen Almanak mij gegeven en er toen bij voegende, daar mijn zoon, hier hebt gij deeze Almanak van mijnen vader Harmannus Stheeman, die komt u toe, als hebbende dezelfde naam. Uw overgrootvader was brouwer in Zuidbroek, getrouwd geweest aan Elcke Sijpkens, dochter van Sijpko Heres en heeft de brouwerskuip (het zinnebeeld van zijn beroep) tot zijn wapen aangenomen en dus dien ten gevolge ook u wapen...
(De familie Stheeman zal) nimmer een ander wapen mogen gebruiken als Brouwers Kuip, maar nooit de Leeuw zooals mijn oudere broeders die gebruikt hebben, als zijnde de Leeuw het wapen van de Sijpkens stam en Sypke Heres en tot staving van mijn gezegde heeft mijn vader A.E. Stheeman de brouwerskuip op zijn vaders grafsteen laten zetten, doch mijne broeders hebben ten onregte de Leeuw op mijn vaders Grafsteen laten zetten. Hier bij wensch ik ondergetekende dat zij mijne wensch mogen voldoen. Nieuwolda den 26 maart 1850. Hs. Stheeman.
Genoemde Harmannus Stheeman is volgens zijn laatste wil in Zuidbroek begraven en kreeg op zijn grafsteen het wapen met de brouwketel.
2. Albert Egges Stheeman 1748 - 1829
Sypko Stheeman kreeg alleen bij zijn tweede vrouw Hayke Egges kinderen: Wija, geboren in 1745, Harmannus ( 1746 - 1750 ), Albert Egges ( 1748 - 1829 ), Elcke, geboren in 1749 en Harmanna, gedoopt in 1751.
Albert Egges is de tweede Stheeman die in de historie van Scheemda zijn sporen naliet. Hij was koopman en weddeman. In 1779 blijkt A.E. Stheeman oldeman van de Diepswalstergilde te zijn. Binnen de gilde werden de nabuurplichten ingeval van ziekte, kraam en overlijden geregeld. De oldeman was de voorzitter die telkens één jaar in functie bleef en die functie rouleerde onder de bekwaamste leden van de gilde. Vermoedelijk hebben er ook voor 1779 wel gildereglementen bestaan, maar de in 1779 aangetreden Stheeman vond het kennelijk nodig het gildereglement opnieuw op schrift te stellen. Vandaar dat bij zijn komst als oldeman een nieuw gildeboek in gebruik werd genomen.
A. E. Stheeman was in datzelfde jaar ook betrokken bij de oprichting van ´de nagtwaake in de Scheemda en Eexta´ op 25 augustus 1779. De Scheemder nagtwacht werd opgericht ter voorkoming van brand en baldadigheid tijdens de nachtelijke uren. De commissie bestond uit drie ´directeuren´, te weten H. Hesse, J. Sijpkens en penningmeester A.E. Stheeman. De organisatie kende leden, voornamelijk uit de kring van boeren en burgers, die wekelijks contributie betaalden. Voor het geld werd ´s nachts een nachtwaker op pad gezonden, die moest waken voor onheil. Verder moest hij elk heel uur de tijd omroepen. Voor de bestrijding van brand kocht de vereniging in 1779 zelfs een primitieve brandspuit. De Scheemder nachtwachte heeft bestaan tot 1921. Albert Egges Stheeman trouwde op 7 november 1775 met Tjatjen Evers. Het echtpaar kreeg zes kinderen: Ubbo Evers, *1776, Haika, *1778, Berendina Catharina, *1780, Sypko, *1782, Harmannus, *1783 en Harmannus, *1786.
In 1788 kochten Albert Egges en Tjatjen Evers, vermoedelijk om beleggingsredenen, aan de Molenstraat te Scheemda een boerderij met 60 hectare land. Verder was A.E. Stheeman in 1802 de oprichter van de steenfabriek te Scheemderzwaag en werd daardoor baksteenfabrikant. Vooral de periode 1795 - 1815 werd gekenmerkt door een sterke bevolkingsgroei en bloei in de landbouw. Door de bouw van nieuwe boerderijen en woningen was er een sterke vraag naar bakstenen. Als vestigingsplaats voor de steenbakkerij werd gekozen voor een plaats aan het Termunterzijldiep, zodat de aanvoer van klei en turf én de afvoer van stenen en later draineerbuizen met schepen kon plaatsvinden. Na de dood van Stheeman in 1829 verviel de steenbakkerij aan de erven Stheeman. Zoon Hermannus Stheeman vinden we vervolgens tot 1836 als huurder genoemd. Daarna kwam de fabriek in handen van de familie Ter Haseborg.
Toen de Fransen in 1795 ons land binnenkwamen, kwam spoedig de vorming van plaatselijke besturen tot stand. Voorheen was er geen gestructureerd dorpsbestuur. Maar ook in de periode 1795 - 1808 stelden de besturen niet veel voor. Pas in 1808 werden de gemeenten gevormd en werd bepaald dat de leden van het gemeentebestuur ( 3 - 5 leden) en de secretaris door de koning zouden worden benoemd. De verzorging van de huishoudelijke belangen en het beleid der financiën zou aan hun overgelaten worden, de overheid moesten ze van advies dienen en ze waren verplicht de aanschrijvingen van hogerhand af te kondigen. Als prominent notabel kreeg Albert Egges Stheeman in 1808 de functie van voorzitter van het gemeentebestuur. Zijn zoon Ubbo Evers vinden we in 1810 vermeld als secretaris van de gemeente Scheemda, waardoor vader en zoon Stheeman aan de wieg stonden van de onder Napoleon ingestelde gemeente Scheemda.
Toen Nederland in 1810 werd ingelijfd bij Frankrijk ging in 1811 ook het bestuur op de helling. Naar Franse stijl werden er gemeenten gevormd met aan het hoofd een maire. Stheeman trad terug en Harm Hesse werd in 1811 aangesteld als maire. Uit het gemeentearchief van Scheemda d.d. 31 juli 1811 blijkt A.E. Stheeman overigens nog wel deel uit te maken van het gemeentebestuur en in 1813 vinden we hem als adjoint du maire.
Tjatjen Evers overleed op 11 januari 1803 en albert Egges Stheeman op 1 december 1829. Hij ging toen door het leven als rentenier. Op de grafsteen voert Albert geen brouwketel of Sijpkens-leeuw, maar een afbeelding van een steigerend paard in het familiewapen. Het getuigt overigens van bescheidenheid dat Stheemans graftekst geen van de burgelijke functies vermeld, doch slechts melding maakt van het feit dat hij de Scheemder kerkgemeente vele jaren als ouderling heeft gediend. De graftekst van Tjatjen Evers is, wegens het ontbreken van de familie Stheeman eigenaar van maar liefst 48 graven rond de Scheemder kerk.
3. Mr. Ubbo Evers Stheeman 1776 - 1849
Ubbo Evers Stheeman werd op 24 augustus 1776 geboren. Hij was het oudste kind van voornoemde Albert Egges en Tjatjen Evers. Ubbo Evers is gezien zijn vele openbare en bestuurlijke functies ongetwijfeld de zwaargewicht van de Stheeman-familie geweest. Hij studeerde in Groningen en promoveerde, 18 jaar oud, op 8 juni 1794 in de rechten. Hij was werkzaam als advocaat en vestigde zich na de Franse tijd als notaris in Scheemda. Hij woonde in die tijd in een voornaam huis in de Torenstraat, dat hij vermoedelijk in 1808 heeft laten bouwen (voormalig pand van Crol). In het gemeentearchief wordt nog een curieus proces-verbaal (nr. 1574) bewaard van een inbraak in het notariskantoor, gepleegd in 1829.
Mr. U.E. Stheeman trouwde twee keer. De eerste keer op 6 januari 1807 met Eidina Hesse uit Scheemda. Eidina overleed echter al op 29 april 1808, ruim vier maanden na de geboorte van hun eerste kind Albert. Op 11 december 1814 trad Ubbo Evers opnieuw in het huwelijk, nu met Ida Hesse, de nog ongetrouwde zuster van zijn overleden vrouw. Ze kregen twee dochters en een zoon, waarvan alleen de zoon de huwbare leeftijd bereikte. Naast notaris, advocaat en secretaris van het Termunterzijlvest was Ubbo Evers ook lid van de provinciale Staten én vele jaren burgemeester van Scheemda. Hij volgde in 1816 zijn oom Jan ter Haseborg op, die drie jaar burgemeester was geweest en beëindigde die taak in 1844, toen zoon Albert, 37 jaar oud, tot burgemeester werd benoemd. Voordat Ubbo Evers in 1816 burgemeester werd, was hij al in 1810 als secretaris betrokken bij toenmalige gemeente Scheemda.
Van het echtpaar overleed Ida Hesse het eerst en wel op 10 juni 1846. Ubbo Evers overleed op 20 juli 1849 en beiden werden op het voormalige Scheemder kerkhof begraven. Hun grafstenen en de steen van Stheemans eerste vrouw Eidina zijn nog aanwezig en hieronder volgen de grafteksten. Vermeldingswaardig is nog dat op het wapenschild op de steen van Stheeman de Sijpkens-leeuw staat afgebeeld.
TER NAGEDACHTENIS VAN MEVROUW IDA HESSE IN LEVEN ECHTGENOTE VAN MR U.E. STHEEMANADVOCAAT EN NOTARIS IN SCHEEMDA OVERLEDEN DEN 10 JUNI 1846IN DE OUDERDOM VAN ZEVENZESTIG JAREN EN VIER MAANDEN NA EENECHTVERENIGING VAN EEN EN DERTIG JAAR EN .... MAANDEN
TER NAGEDACHTENIS VAN DEN HEER MR. UBBO EVERS STHEEMANIN LEVEN NOTARIS, SECRETARIS VAN HET TER MUNTER ZIJL VESTOUD BURGMEESTER EN LID VAN DE PROVINCIALE STATEN, OVERLEDEN 20 JULI 1849 IN DE OUDERDOM VANBIJNA 73 JAREN, LAATST WEDUWNAAR VAN I. HESSE
4. Albert Egges Stheeman 1807 - 1854
De laatste van het Stheeman-viertal is Albert Egges, zoon van Ubbo Evers en Eidina Hesse, geboren op 19 december 1807. Evenals zijn vader studeerde ook Albert in Groningen rechten, alwaar hij op 29 juni 1831 promoveerde op het "Quaedam observationis "de alea". Waarschijnlijk is hij in het kantoor van zijn vader werkzaam geweest. Van een voortzetting van het notariskantoor blijkt niets. Hij huwde op 28 juli 1835 met Helena Florentina Wichers uit Groningen. Het echtpaar kreeg zeven kinderen, die bij hun huwelijk allen uit Scheemda vertrokken.
Toen Alberts vader, mr. Ubbo Evers, in 1844 de functie van burgemeester neerlegde, werd de fakkel overgenomen door zoon Albert. Zes jaar lang, van 1844 tot 1850 was hij burgemeester van Scheemda.
Albert Egges Stheeman is relatief jong gestorven. Hij werd slechts 46 jaar oud. In 1854 werd hij als een van de eersten begraven op de nieuwe algemene begraafplaats aan de Hoflaan even buiten Scheemda. Als administrerend kerkvoogd van Scheemda was Stheeman nauw bij de aanleg van het nieuwe kerkhof betrokken. In het midden van de 19e eeuw vond de nette burgerij het ongepast dat er in de dorpskern werd begraven. De nieuwe tijd vroeg om een lommerrijke, parkachtige en romantisch aangelegde begraafplaats buiten het dorp en het was A.E. Stheeman die de begraafplaats mocht ontwerpen. Hij stichtte 'zich daardoor een blijvende gedenkteeken van zijne goede smaak, aldus ds. Gouschaal vlak na zijn dood. Op de steen staat het wapen van Albert Egges Stheeman afgebeeld met rechts een rechthoekige driehoek en links een adelaar, waaruit temeer blijkt dat de Stheemanfamilie vele generaties lang heeft geworsteld met de afbeelding op het wapen. Zijn vrouw Helena Florentina Wichers overleefde hem vele jaren en overleed in juli 1901. Ze werd naast haar echtgenoot in Scheemda begraven.
De grafteksten luiden als volgt:
HELENA FLORENTINA WICHERS ECHTGENOOTE VAN MR. A.E. STHEEMANGEBOREN TE GRONINGEN 14 JUNI 1812 OVERLEDEN 30 JULI 1901
TER NAGEDACHTENIS VAN MR. ALBERT EGGES STHEEMAN ADVOCAAT TE SCHEEMDA GEBOREN 19 DECEMBER 1807 OVERLEDEN 19 NOVEMBER 1854 DIERBAAR ECHTGENOOT VAN VROUWE H.F. WICHERS
Helena Florentina Wichers