श्री बळवंत राव गिरीराव घाटे (१९०२ - १९८९) यांचा जन्म पूर्वीच्या निजाम राज्यात एका सधन कुटुंबात झाला. बळवंत रावांची ओळख अण्णा साहेब किंवा अण्णा अशीच जास्त श्रुत आहे. लहानपणापासूनच अतिशय हुशार अशा अण्णा साहेबांनी वकिलीची पदवी संपादन करून निजाम राज्यातील न्यायव्यवस्थेत नोकरी पत्करली. वयाच्या पंचावन्नव्या वर्षीच निवृत्ती घेऊन अण्णा साहेबानी स्वतःला सामाजिक जीवनात झोकून दिले. वारकरी संप्रदायाच्या सेवेचा आणि सामाजिक बांधिलकीचा जणू त्यांनी ध्यासच घेतला. एकनाथ महाराज्यांच्या विचारांचा आणि वाङ्ममायाचा जनमानसात प्रचार करण्यात त्यांची कामगिरी अतुलनीय आहे. प्रपंच आणि अध्यात्म यांचा योग्य मेळ जो अण्णा साहेबांनी आपल्या जीवनात साधला तो एकनाथ महाराजांच्या शिकवणीचे एक उत्तम उदाहरण म्हणून देता येईल.

माझे आजोबा अण्णा माझ्यासाठी सामाजिक बंधीलकीची जाणीव करून देणारे एक प्रेरणा स्थान आहे. त्यांचे विचार आणि उमेद थोडेबहुत का होईना मला अंगिकारता यावे आणि समाजरूण फेडता यावे ही मी देवाचारणी प्रार्थना करतो. त्यांच्या अतुलनीय कार्याची छोटीशी ओळख करून देण्याचा मी इथे एक प्रयत्न करतो.

गिरीश घाटे

व्यावसायिक जीवन

अण्णा साहेबांचा जन्म १९०२ साली पूर्वीच्या निजाम राज्यात एका सधन कुटुंबात झाला. गुलबर्गा येथील नूतन विद्यालयात शालेय शिक्षण घेऊन पुढील शिक्षणासाठी ते पुण्यात आले. प्रथम फेर्ग्युसन कॉलेज आणि नंतर लॉ कॉलेज मध्ये उच्च शिक्षण घेऊन त्यांनी वकिलीची पदवी संपादन केली. अण्णा साहेबांचे वडील, श्री गिरीराव अण्णा त्याकाळी गुलबर्ग्यात उमेदीचे वकील म्हणून प्रसिद्ध होते. अण्णा साहेबांच्या गुणांना वाव मिळावा म्हणून त्यांनी आपली वकिली थांबवून पुण्यास स्थलांतर करणे पत्करले. वयाच्या तेविसाव्या वर्षी वकिलाची पदवी संपादन करून अण्णा साहेब गुलबर्ग्यास परत आले व वकिली करू लागले. लवकरच त्यांना निजाम पदरी न्यायाधीश पदाची संधी मिळाली आणि ती त्यांनी कबूल केली. न्यायालयीन व्यवस्थेवरचा त्यांचा विश्वास आणि न्यायदानातील त्यांची निस्पृहता या मुळे एक उत्तम न्यायाधीश म्हणून ते किर्तीस आले. व्यावसायिक जीवनात त्यांच्या बदल्या मुख्यतः मराठवाड्यातच झाल्या. त्या काळी निजामशाहीत हिंदू अधिकारी कमीच असत. परंतु महत्वाच्या कामी अण्णा साहेबांची मात्र नियुक्ती जरूर होत असे. १९५६ साली मराठवाड्याचे मुंबई राज्यात विलीनीकरण झाले. अण्णा साहेबानी याचवेळी वयाच्या पंचावन्नव्या वर्षी सेवा निवृत्ती घेतली. 

वारकरी संप्रदायाचा ध्यास आणि सामाजिक बांधिलकी या आयुष्याच्या नव्या पर्वाची सुरुवात झाली.

एकनाथ सौंशोधन मंदिर

वारकरी संप्रदायाच्या प्रेमाचं बीज अण्णांच्या मनात त्यांचे वडील गिरीराव अण्णांनी प्रथम रोवलं. गिरीराव अण्णा वारकरी संप्रदायाचे गाढे अभ्यासक. तुकाराम महाराजांवरचे वसंत व्याख्यानमालेतील त्यांचे व्याख्यान त्या काळी अतिशय गाजले. वसंत व्याख्यानमाला ही तत्कालीन विचारवंतांना विचारांच्या देवांघेवणासाठी एक महत्वाचे व्यासपीठ समजली जाते असे. नोकरीनिमित्त अण्णा साहेब पैठणला राहू लागले. त्यावेळी प्रथम एकनाथ महाराजमच्या विचारांकडे अण्णा साहेब ओढले गेले आणि पुढील आयुष्यात एकनाथांची शिकवण अंगिकरण्याचा पण त्यांनी केला.

औरंगाबादेत स्थायिक झाल्यावर प्रसिद्ध इतिहासकार सेतू माधव पगडी याना बरोबर घेऊन १९५१ साली अण्णा साहेबांनी एकनाथ संशोधन मंदिराची स्थापना केली. एकनाथ महाराजांच्या वाङ्ममयाचा अभ्यास व पुनरप्रकाशन, वारकरी सांप्रदायाच्या साहित्याचे विश्लेषण आणि जनमानसात प्रसार हे संस्थेचे ध्येय. जनातेपर्यंत भक्ती मार्ग व आध्यात्मिक विचार पोहोचवण्यासाठी अनेक विद्वान आणि अभ्यासकांची व्याख्याने संस्थेने योजण्याचे काम केले. 

संस्थेची सरकारी घेतलेली दखल संस्थेच्या कामाचा आवाका दाखवते. भारताचे तत्कालीन राष्ट्रापती माननीय श्री राजेंद्रप्रसाद औरंगाबादेत आले होते. त्यांनी अण्णा साहेब आणि श्री सेतू माधव पगडी याना आवर्जून निमंत्रण पाठवले व संस्थेच्या कामाची माहिती करून घेतली. राष्ट्रपतींनी संस्थेच्या कामाची वाखाणणी केली आणि पुढील कामास आशीर्वाद दिले. तदनंतर तत्कालीन मुख्यमंत्री श्री यशवंतराव चव्हाण, मुख्यमंत्री श्री वसंतराव नाईक, शिक्षण मंत्री मधुकर राव चौधरी यांनी संस्थेला भेट देऊन संस्थेच्या कार्याचे कौतुक केले. 

भावार्थ रामायण या एकनाथ महाराजांच्या ग्रंथाचे पुनरसंकलन करण्याचे महाराष्ट्र सरकारने ठरवले. अण्णा साहेबांची या समितीच्या अध्यक्षपदी नियुक्ती करण्यात आली. पैठणच्या नाथ मंदिरावर अण्णा साहेबांना कोर्ट रिसिव्हर नेमण्यात आले. त्यांच्या अखेरपर्यंत अण्णा साहेबानी ही जबाबदारी निस्पृहतेने पार पाडली.