Τεχνοκριτικό κείμενο για την έκθεση «Καλλιτεχνικές δημιουργίες εκπαιδευτικών – Μεταμορφώσεις»

Διεύθυνση Π/θμιας Εκπ/σης Δ΄ Αθήνας

Αθήνα, 14 Μαΐου 2025 - 20 Μαΐου 2025, Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης

Δρ. Γεώργιος Ορφανίδης 

Θεωρητικός Τέχνης 

Η έννοια της μεταμόρφωσης αποτελεί θεμελιώδες ερμηνευτικό κλειδί για την κατανόηση της σύγχρονης καλλιτεχνικής παραγωγής, τόσο σε επίπεδο μορφής όσο και νοήματος. Σε έναν κόσμο όπου οι σταθερές δομές της ταυτότητας, της ύλης και του χρόνου επαναδιαπραγματεύονται υπό το βάρος της ψηφιακής τεχνολογίας, της οικολογικής κρίσης και της κοινωνικής αστάθειας, η τέχνη επενδύει στη ρευστότητα, την αβεβαιότητα και τη συνεχή μετάβαση ως αισθητικά και πολιτικά εργαλεία.

Στον μετα-μεταμοντέρνο ορίζοντα, η μεταμόρφωση δεν αφορά πλέον μια απλή αλλαγή σχήματος ή περιεχομένου, αλλά μια συνολική αποδόμηση της έννοιας της σταθερότητας. Η έννοια αυτή συναντάται τόσο στη μορφολογική ποικιλία των έργων όσο και στη δομική μετατόπιση της καλλιτεχνικής υποκειμενικότητας. Όπως παρατηρεί ο Bourriaud (2009), ο σύγχρονος καλλιτέχνης δεν είναι πλέον «δημιουργός» αλλά «μεταφραστής» ή «διαμεσολαβητής» ροών, αναφορών και υλικοτήτων. Η τέχνη δεν παράγει στατικά αντικείμενα, αλλά ρευστές συνθέσεις που κινούνται μεταξύ υλικού και άυλου, παρόντος και φαντασιακού.

Η έννοια της μεταμόρφωσης σχετίζεται άμεσα και με τις σύγχρονες θεωρήσεις της υλικότητας στην τέχνη. Η Bennett (2010) εισάγει την έννοια της «ζωντανής ύλης» (vibrant matter), προτείνοντας μια μετα-ανθρωποκεντρική αισθητική στην οποία τα υλικά δεν αποτελούν παθητικά μέσα μορφοποίησης, αλλά ενεργές παρουσίες που συνδιαμορφώνουν το νόημα του έργου. Στο πλαίσιο αυτό, η μεταμόρφωση δεν είναι απλώς αισθητική διαδικασία, αλλά αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης μεταξύ σωμάτων – ανθρώπινων και μη. Η σύγχρονη τέχνη γίνεται έτσι πεδίο έκθεσης της ίδιας της ύλης ως παράγοντα έκπληξης, διαφοράς και ανεξέλεγκτης ενέργειας.

Παράλληλα, η μεταμόρφωση λειτουργεί και ως εννοιολογική στρατηγική, αποτυπώνοντας την αποσταθεροποίηση των μεγάλων αφηγήσεων και τη διαρκή επαναδιατύπωση της υποκειμενικότητας. Ο Foster (1996) επισημαίνει ότι η τέχνη της ύστερης νεωτερικότητας δεν λειτουργεί ως «αντικατοπτρισμός» της πραγματικότητας, αλλά ως πεδίο κριτικού αναστοχασμού για το πώς η πραγματικότητα συγκροτείται μέσα από τα φίλτρα του λόγου, της εικόνας και της εξουσίας. Η μεταμόρφωση, σε αυτό το πλαίσιο, υποδεικνύει μια δυναμική αποδέσμευσης από κυρίαρχα καθεστώτα ταυτότητας και αναπαράστασης.

Από το 2020 και εξής, η έννοια της μεταμόρφωσης επανεξετάζεται μέσα από το πρίσμα της νέας οικολογίας και της τεχνολογικής επιτάχυνσης. Η Braidotti (2022) επαναφέρει την έννοια του μεταανθρωπισμού ως ένα συνεχές ρεύμα γίγνεσθαι, όπου το ανθρώπινο σώμα δεν νοείται πια ως κλειστή οντότητα αλλά ως ένα δίκτυο βιοτεχνολογικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών αλληλεπιδράσεων. Σε αυτό το πλαίσιο, η τέχνη της μεταμόρφωσης γίνεται τρόπος χαρτογράφησης της ζωής μέσα σε έναν κόσμο που διαρκώς επανασχεδιάζεται.

Αντίστοιχα, η Malabou (2021) προτείνει την ιδέα της «πλαστικότητας του τραύματος», αναδεικνύοντας τη μεταμόρφωση ως μηχανισμό τόσο καταστροφής όσο και δημιουργίας. Η τέχνη, με αυτή την οπτική, λειτουργεί ως πεδίο όπου το τραύμα της εποχής (οικολογικό, κοινωνικό, τεχνολογικό) αποκτά νέες μορφές ύπαρξης, ανοίγοντας περάσματα σε άγνωστες δυνατότητες.

Επιπλέον, η ιδέα της μεταμόρφωσης συνδέεται όλο και περισσότερο με το σώμα και τη βιοπολιτική. Πολλοί σύγχρονοι καλλιτέχνες διερευνούν τις αλλαγές του σώματος ως ενσώματη αφήγηση – όχι ως σταθερή οντότητα, αλλά ως πεδίο αλλαγής, επαναπροσδιορισμού και διαπραγμάτευσης με το περιβάλλον. Η μεταμόρφωση εδώ είναι έκφραση αντίστασης, ρευστότητας φύλου, πολιτικής αμφισβήτησης ή και οικολογικής συνείδησης. Ταυτόχρονα, όπως υπογραμμίζει η Russell (2020) μέσα από τη θεωρία του "Glitch Feminism", το σφάλμα, η αστοχία και η διακοπή λειτουργούν ως στρατηγικές μεταμόρφωσης του ίδιου του σώματος και της ταυτότητας, μετατρέποντας το glitch σε δημιουργικό μέσο απόδρασης από τις κανονιστικές δομές.

Τέλος, στο πλαίσιο αυτής της δυναμικής των μεταβάσεων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσέγγιση των Δρακάκη και Ορφανίδη (λ.χ. 2024). Μέσα από την ερευνητική και επιμελητική τους δραστηριότητα, οι δύο ερευνητές αναδεικνύουν τη σημασία της διαπολιτισμικής διαμεσολάβησης και της συλλογικής αφήγησης ως νέων όρων καλλιτεχνικής παραγωγής. Εστιάζοντας στην υπέρβαση των παραδοσιακών αφηγήσεων και στην αποκωδικοποίηση της πολιτισμικής εμπειρίας, προτείνουν ένα ερμηνευτικό πλαίσιο όπου η τέχνη λειτουργεί ως πεδίο συνεχών μεταμορφώσεων, αντανακλώντας τη ρευστότητα των ταυτοτήτων και των νοημάτων στη σύγχρονη εποχή. Σε συντονισμό με τις μετα-μεταμοντέρνες τάσεις, η τέχνη δεν αποσκοπεί μόνο στη διάρρηξη υφιστάμενων δομών, αλλά και στη δημιουργία νέων δικτύων σύνδεσης, επιτρέποντας τη μετάβαση από το ατομικό στο διαπολιτισμικό και από το τοπικό στο οικουμενικό. Ως εκ τούτου, η έννοια της μεταμόρφωσης αποκτά μια βαθύτερη διάσταση: δεν αφορά μόνο αισθητικές ή μορφολογικές αλλαγές, αλλά ενεργοποιεί διαδικασίες αναστοχασμού και επαναδιατύπωσης της ίδιας της πολιτισμικής μας υπόστασης, υφαίνονται ένα νέο ιστό αναφορικά ακόμα και με το πώς ορίζονται τελικά τα εξωτερικά αλλά και εσωτερικά σύνορα-όρια, τα οποία καλούμαστε κάθε φορά να υπερπηδήσουμε λίγο πριν την έναρξη της εκάστοτε μετάβασης-μεταμόρφωσης (Ορφανίδης, 2022).

Μέσα σε αυτό το πλέγμα, τα έργα της παρούσας έκθεσης προσεγγίζουν τη μεταμόρφωση όχι ως διακοσμητικό μοτίβο, αλλά ως ουσιώδη όρο της σύγχρονης καλλιτεχνικής σκέψης. Μέσα από ποικίλες πρακτικές – αφηρημένες ή αναπαραστατικές, υλικές ή εννοιολογικές – οι εικαστικοί δημιουργοί διερευνούν τη μορφή ως ρεύμα, το χρώμα ως συμβάν, και την εικόνα ως διαρκή μετάβαση. Σε έναν κόσμο που συνεχώς μεταβάλλεται, η τέχνη δεν καταγράφει απλώς τη μεταμόρφωση – τη βιώνει, την ενεργοποιεί και την ενσαρκώνει. Στον κυκεώνα του ψηφιακού και του βιολογικού, του τεχνητού και του φυσικού, η σύγχρονη καλλιτεχνική πρακτική αναγνωρίζει τη μεταμόρφωση όχι ως εξαίρεση, αλλά ως τη νέα κανονικότητα του αισθητικού και υπαρξιακού βιώματος.

----------------------------------------------

Βιβλιογραφικές αναφορές 

Bennett, J. (2010). Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Duke University Press.

Braidotti, R. (2022). Posthuman Feminism. Polity Press.

Bourriaud, N. (2009). The Radicant. Lukas & Sternberg.

Δρακάκη, Μ., & Ορφανίδης, Γ. (2024). «Μνήμη εστί…». Εικαστική έκθεση σύγχρονης τέχνης των Αντώνη Αλιβρούβα & Δημήτρη Αστερίου στο Καθολικό της Μονής του Αγίου Φραγκίσκου, στα Χανιά (19-28 Αυγούστου 2024). Εκδόσεις Περιφέρειας Κρήτης.

Foster, H. (1996). The Return of the Real: The Avant-Garde at the End of the Century. The MIT Press.

Malabou, C. (2021). Au voleur! Anarchie et philosophie. PUF.

Ορφανίδης, Γ. (2022). Σύμβολα και όρια επί του Μετα-Μεταμοντερνισμού. Συζητώντας για δύο πολιτισμικά δρώμενα στον άξονα Θεσσαλονίκη-Λευκωσία-του 2022. Symbol-e, 12, 31-50.

Russell, L. (2020). Glitch Feminism: A Manifesto. Verso.