อยู่รอด ฤา วิกฤต: survive or crisis

เพ่งสายตาจดจ่อกับภาพเคลื่อนไหวข้างหน้า สีขาวดูคุ้นๆตา เมื่อเราต่างเข้าใกล้ก็เห็นการบินว่อนไปมา เจ้านกยางนี่เอง...ยางควาย (Cattle Egret) เป็นแน่แท้เพราะปากสีเหลือง สมองซีกขวาก็ทำงานทันทีเก็บความรื่นรมย์กับความสวยแปลกตาในอากับกริยาต่าง ๆ ของเหล่านกยางฝูงใหญ่ บ้างก็โผบินไปมา บ้างจิกกินอาหาร บ้างพักผ่อนเกาะอยู่ตามต้นไม้ใหญ่ที่ดูจะไร้ใบและมี“ดอก” สีขาว นับรวมๆกันประมาณ 1500 ตัวจากการส่องดูด้วยกล้อง ไม่นานนักสมองซีกซ้ายก็ไม่น้อยหน้า ฉุกคิดขึ้นมาว่า นกยางควายมาใช้ชีวิตบนบนกองภูเขามหึมาของขยะได้อย่างไร?? สีขาวโพลนที่เห็นท่ามกลางขยะกล่องโฟม พลาสติกที่กองรายล้อม ดูจะกลืนกันกับขนปีกสีขาวของเจ้ายางควาย ถ้าไม่สังเกตก็แทบจะแยกออกจากกันได้ยากในครั้งแรกที่เห็น จากบริเวณพื้นที่ตำบลหนองแรด อ.ยะหริ่ง จ. ปัตตานี (06 50 057 N, 101 23. 578 E) แหล่งทิ้งขยะจากชุมชนเมือง ทั้งเทศบาลเมืองปัตตานีและอบต.ใกล้เคียง

ไม่ไกลกันเป็นกองขยะใหม่ เมื่อเพ่งพิจารณาให้ละเีอียดก็จะพบว่าสีเขียวของขยะผักยังปรากฏให้เห็น มีฝูงวัวจำนวนหนึ่งเข้ามาแทะเล็มเศษอาหารจากกองขยะ อดคิดไม่ได้ว่า “นี่หรือคือแหล่งอาหารที่เหมาะสมของสัตว์ซึ่งต่อไปจะผ่านเข้าไปในห่วงโซ่อาหารของคนเรา ?? ”คิดถึงโรค “Mad cow disease” หรือโรควัวบ้าที่ทำให้หลายคนกลัวที่จะกินเนื้อวัว ด้วยมีสาเหตุมาจากวัวได้รับการ feedจากอาหารสัตว์ที่ปนเปิ้อนในวัตถุดิบ และยังคงปรากฏเป็นข่าวเตือนใจอยู่จนปัจจุบันในแถบยุโรป ถึงแม้ว่าที่นี่ยังเป็นส่วนน้อยของจำนวนวัวที่เข้ามาหากิน แต่ก็ควรหาทางป้องกันการเข้ายังพื้นที่

ส่วนเจ้านกยางควายฝูงนี้ยังคงเฝ้ากินหนอนแมลงวันที่เกิดจากขยะที่ต่างส่งกลิ่นดึงดูดแมลงวันตัวเต็มวัยเข้ามาวางไข่บนเศษขยะที่ไม่ได้รับการฝังกลบ ความสัมพันธ์กันเหล่านี้ดูราวกับเป็นวัฎจักรทั้งหนอนแมลงวัน ขยะเปียกจากชุมชนเมืองโดยมีนกยางเป็นผู้ล่า คำถามชวนคิดว่า นกยางควาย มีชีวิตที่ปกติสุขในแหล่งอาศัยใกล้นาข้าว จับแมลงที่รบกวนข้าวในนา จับกบ/เขียดในนา หรือหากินใกล้กับสัตว์ใหญ่ที่เดินแทะเล็มหญ้า เพื่อจับกินแมลงที่บินออกมาจากการถูกรบกวนขณะที่สัตว์เคลื่อนที่ แต่นกยางฝูงนี้กลับละทิ้งชีวิตแบบเดิมมาใช้ชีวิตใหม่ในแหล่งทิ้งขยะเพื่อหากินหนอนแมลงวันและอื่นๆ ซึ่งไม่ต้องกินอะไรเพิ่มเติมกว่านี้ก็ยังชีพได้เพราะปริมาณหนอนมีมากพอ มองไปทางไหนก็พบพี่หนอน น้องหนอนและญาติๆของหนอนขนาดนั้น

นี่ล่ะหรือการปรับตัวเพื่อความอยู่รอดหรือหายนะแห่งชีวิต??บนขยะที่เป็นผลิตผลของชุมชนเมือง: survive or crisis?? ทั้งนก คน และสิ่งมีชีวิตอื่นๆในระบบนิเวศแห่งนี้ ซึ่งสิ่งเหล่านี้ต้นกำเนิดของปัญหาเกิดจากกิจกรรมของมนุษย์ (anthropogenic activities) ที่สร้างขยะ หรือกระบวนการกำจัดขยะที่ไม่สมบูรณ์ ขาดสุขอนามัยที่ถูกต้อง ประจักษ์พยานว่า นกบ่งชี้คุณภาพของระบบนิเวศและคนก็คงเป็นภาพที่ชัดเจนขึ้น

วันนี้รถตักดินหรือตักขยะเพื่อนำมาฝังกลบให้ถูกวิธีไม่สามารถทำงานได้ กำลังซ่อมอยู่ เป็นคำอธิบายของชายกลางคนเมื่อเราเข้าไปยังพื้นที่ เราเข้าสังเกตที่บ่อขยะบ่อแรก ซึ่งทราบต่อมาว่ายังไม่ได้ใช้งาน พบสภาพพลาสติกที่บุพื้นบ่อเพื่อป้องกันการรั่วซึมของเสีย (leachate) จากขยะที่อยู่ในกระบวนการฝังกลบ วันนี้บ่งบอกการหมดอายุ ขาดคุณสมบัติที่จะทำหน้าที่ ด้วยมีรากพืชชอนไช แทรกขึ้นมา ท่อพลาสติกสีเหลืองขนาดใหญ่เพื่อดักก๊าชชีวภาพเช่น มีเทนก็มีให้เห็นแต่ไม่ได้ใช้งาน อย่างกับจะเป็นอนุสรณ์สถานเตือนใจว่า ถ้าฝังขยะด้วยกระบวนที่ถูกต้อง ขยะก็จะไม่เป็นขยะอีกต่อไป แต่จะเป็นวัตถุดิบในการผลิตก๊าชชีวภาพนำไปใช้ประโยชน์ได้มากมาย วันนี้สภาพบ่อฝังกลบด้านหน้าจึงเป็นเพียงบ่อกักเก็บน้ำฝนที่หลั่งจากฝากฟ้า เอาไว้ล้างรถบรรทุกที่เข้ามาทำงานที่ site งาน บริเวณถัดไปมีบ่อขยะที่ดำเนินการฝังกลบแล้ว และที่กองรวมอยู่่ ที่นี่มีระบบรวบรวมน้ำเสียจากกระบวนฝังกลบขยะซึ่งจะถูกปั๊มมาเก็บไว้ในบ่อ อยู่ด้านในสุดของพื้นที่ ขณะที่เข้าสังเกตเห็นน้ำไหลผ่านในบ่อสูบน้ำบริเวณแท่นปั๊ม คงเพิ่มออกซิเจนได้บ้างจากนั้นถูกปั๊มลงสู่บ่อใกล้เคียงตามลำดับก่อนปล่อยลงสู่คลองธรรมชาติ

เมื่อเข้าไปที่ site ซึ่งวันนี้เป็นห้องเรียนของเรา ด้วยความสงสัย น้องนิราีนีและมันทนาได้เก็บตัวอย่างน้ำจากบ่อน้ำในระบบจำนวน 4 บ่อรวมบ่อน้ำฝนบ่อแรกอีก 1 ตัวอย่าง นำกลับมาศึกษาที่ห้องปฏิบัติการเพื่อตรวจสอบคุณภาพน้ำ และดูว่ามีความเป็นพิษต่อสิ่งมีชีวิตหรือไม่ (คงจะนำมาเล่าสู่ให้รับทราบต่อไป)ในบริเวณบ่อน้ำทุกบ่อมีนกน้ำขนาดเล็ก เช่นเป็ดผีเล็ก (Little Grebe) หลายครอบครัว ที่มีพ่อแม่คอยดูแลนกวัยอ่อนในวันนั้น นอกจากนี้ยังมีนกชายเลนอพยพเจ้าเด้าดิน (Common Sandpiper) ก็เข้ามาใช้พื้นที่ไกลจากฝั่งเช่นกัน

ปักษา..นำพาให้คิด... เสียงสะท้อนจากบ้านหนองแรด ที่ซึ่งถูกจัดเตรียมไว้เป็นแหล่งกำจัดขยะจากชุมชนเมือง ภาพที่ชินตาของชุมชนที่นี่ ในช่วงเช้ารถขนขยะวิ่งไป-กลับหลายเที่ยว ความถี่มากบ่งชี้ปริมาณมากของขยะจากครัวเรือนที่เรา-ท่านต่างมีส่วนร่วมกันสร้าง ขอบคุณชุมชนที่นี่ ที่ยอมเสียสละให้ใช้พื้นที่ และถือโอกาสนี้เชิญชวนผู้สนใจให้มาดูแหล่งทิ้งขยะที่สำคัญไม่น้อยต่อสุขภาวะของสังคมและระบบนิเวศโดยภาพรวม และคงถึงเวลาแห่งการร่วมกันขบคิดว่า ขยะมากมายมหาศาลขนาดนี้และนับวันจะมากขึ้นทุกทีต่อไปจะทิ้งที่ไหน?? เกินกำลังกว่าที่พื้นที่แห่งนี้จะรองรับได้ แต่นั่นยังไม่พอคงมีคำถามชวนคิดว่า บริเวณที่ทิ้งขยะไว้ได้สร้างมลภาวะอย่างต่อเนื่องต่อสิ่งแวดล้อมหรือไม่?? เป็นสิ่งที่เราท่านจะละเลยกันไม่ได้

บริเวณที่ทิ้งขยะที่ตำบลหนองแรดนี้อยู่ติดกับแม่น้ำยะหริ่ง เพียงมองข้ามแนวต้นไม้ใหญ่ก็ถึงแล้วฝั่งคลองยามูที่ไหลลงสู่อ่าวปัตตานี แหล่งผลิตอาหารทะเลเพื่อเลี้ยงมนุษยชาติ หากมีการปนเปื้อนลงสู่แหล่งน้ำจากที่นี่ซึ่งมีทั้งขยะรายวันและขยะเก่านานค้างปี เก่าหนึ่งปี เก่าหลายปี และเก่าหนึ่งอาทิตย์ที่ยังไม่ได้ดำเนินการฝังกลบเป็นระบบ ที่ยังคงทิ้งเป็นกองภูขาไว้อย่างนั้น ..เพื่อลดปริมาณขยะ เราควรช่วยกันส่งเสริมและสร้างความตระหนักให้มากขึ้นด้วยแนวคิด “3R: reduce reuse & recycle” …..I’m not rubbish…..