Art nouveau in Middelburg
Aan het eind van de 19e eeuw ontwikkelde zich in Europa een nieuwe kunststijl, die dikwijls vormen en voorbeelden uit de natuur gebruikte. De Arts en crafts movement in Groot-Brittannië was omstreeks 1885 de eerste aanzet tot andere vormen dan die men tot dan toe gewend was. Omstreeks het jaar 1900 ontstond als een sterkere uitwerking daarvan de Art Nouveau in Franrijk en België en in Duitsland de Jugendstil. Ook Ostenrijk en andere landen hadden hun eigen stijl. Alle navolgers van Engeland waren minder hoekig en strak in de uitwerking. Er waren juist veel golvende lijnen en bijvoorbeeld ook zweepslagvormen. In België is er veel moois bewaard gebleven van grotere bouwwerken, bijvoorbeeld de Koningin Elisabethzaal in Brussel, die eerder een feestzaal was en pas vele jaren later concertzaal is geworden. Ook zijn er in Brussel veel prachtige woonhuizen in de Art Nouveau-stijl bewaard gebleven. Bijzonder is ook een vorm, die veel strakker en doorzichtiger is bij bepaalde gebouwen, waarbij niets verborgen werd: aan alle kanten veel glas en stalen balken en verbindingen, bouten en moeren mochten gezien worden. Ook die rationalistische stijl wordt tot de Art Nouveau gerekend. Alles bij elkaar was het een vernieuwing in bouwkunst, meubelen, lampen, glas-in-lood, sieraden en gebruiksvoorwerpen als tafelbestek, maar ook te zien in schilderkunst (bijv. Klimt, Mucha, Dijsselhof) en zelfs reclame-uitingen, zoals die van de 'Delftsche slaolie' (Toorop).
In Nederland zijn in diverse steden Art Nouveau uitingen te zien. In Den Haag zijn er veel bouwkundige hoogstandjes van die stroming aanwezig, maar ook in steden als Groningen, Utrecht, Maastricht. Vooral ook in Arnhem zijn er mooie voorbeelden te zien. Amsterdam heeft zijn beroemde en indrukwekkende Tuschinski bioscoop-theater. In Middelburg zijn niet zo veel van dergelijke bouwwerken aanwezig, maar als je wat zoekt zijn er toch enkele te vinden. Onderstaand zijn er wat voorbeelden van te zien.
Pijpstraat 23
Het pand is gebouwd in 1905 als azijnfabriekje van A.A. Mesch. Het staat in een achteraf-straatje, waar je deze vorm voor een fabriekje niet zou verwachten, want eenvoudiger bouwen zal ook in die tijd minder kostbaar zijn geweest. Het is nu een woonhuis.
Metaheerhuis, Seisplein
Bij de Joodse begraafplaats van het Seisbolwerk staat een klein gebouw, waarin lijken voorafgaand aan de begrafenis ritueel gewassen werden. Het gebouwtje, met het stijlvolle boograam boven de toegangsdeuren, dateert van 1900.
Het washuisje (ook wel: metaarhuis) staat er nu op een druk kruispunt van wegen met stoplichten. Dat is niet zo'n fraaie plek voor zo'n mooi en bijzonder bouwwerk.
Koepoortstraat 4
Dit woonhuis is gebouwd in 1908 ter vervanging van een eerder vervallen pand. Men noemt deze bouwstijl ook wel 'geometrische' Art Nouveau. Het heeft al enige trekken van de stijlperiode na 1910: de Art Deco. Het is strakker dan de eerdere zwierigheid, die begin 1900 in zwang was.
Dam 32
Op de Dam (zuidzijde) was er eerder een bank in dit pand gevestigd. Binnen in het pand zijn er nog resten van: loketten, kluis en meer. De buitenkant is bijzonder met de 2 'torentjes'. Het gebouw staat ter hoogte van het eind van het Prins Hendrikdok, waarvan de muren fraai begroeid zijn met muurplanten. Het pand is gebouwd in 1902 en de architect was Goethals, die bekend was in die tijd. Zoals veel panden op de kaaien en in de binnenstad van Middelburg heeft ook dit pand een naam: 't Land van Belofte'. De onderkant heeft meer Art Nouveau-trekken dan de bovenkant. De binnenkant is te zien op een Youtube-filmpje: Op bezoek: 't Land van Belofte op de Dam in Middelburg - YouTube
Seissingel 4
Om de verdedigingsvesten van Middelburg lopen singels. Aan de binnenzijden van de vesten zijn de bolwerken. Aan de Seissingel zijn er enkele panden gebouwd op grotere percelen. Daartoe behoort ook nr. 4 en het heeft ook een relatief groot pand als bebouwing. In de laatste helft van de 20e eeuw was dit pand, met de naam 'De Sprenk' (naar een eerdere stroomgeul op Walcheren) in gebruik als kantoor van het Ministerie van Volkshuisvesting. Na 2000 is het gebouw in gebruik als hotel.
Het is een zeer ruime villa, die in 1904/1905 is gebouwd in een strakke Art Nouveau-stijl. De ontwerper was C.A. Goethals, die in Middelburg meerdere panden ontwierp. Het ingangshek wordt geflankeerd door 2 fraaie lampen op smeedijzeren structuren. De ingangspartij van het gebouw heeft veel aandacht gekregen met fraaie bogen en een prachtige pilaar op de hoek. Erboven is nog een balkon aangebracht om de voornaamheid van de ingang te benadrukken.
Seisdam 28
Dit grote pand dateert van 1903 en heeft veel stijlelementen van Art nouveau, die architect C.A. Goethals ook bij andere panden in Middelburg en elders toepaste. Of hij werkelijk de architect was is onzeker, maar het vermoeden is sterk. Het is gebouwd als woonhuis, maar sedert 1949 was er de Kamer van Koophandel in gevestigd. Na 1981 is er een homeopathische drogisterij in gekomen en na 2000 is er een advocatenkantoor aan toegevoegd. Het pand heeft veel Jugendstil-elementen, zowel aan de buitenkant als aan de binnenkant. Men noemt het een voorbeeld van overgangsarchitectuur.
Herengracht 74
Onderstaande foto toont dit fraaie pand (rechts op de foto). Het is gebouwd in 1908. Er zijn diverse Jugendstil-elementen toegepast, maar ook enkele rationalistische vormen, die in die tijd met name door Berlage werden gebruikt. In de eerste decennia werd het gebouw als school gebruikt. Daar was het ook voor ontworpen. In de loop van de 2e helft van de 20e eeuw kreeg het pand andere bestemmingen, waaronder een veilinghuis en sedert omstreeks 2020 is er de creatieve dagbesteding van een therapeutische instelling in gevestigd.
Ook de aangrenzende panden links op de foto hieronder hebben duidelijke Jugendstil-toepassingen gekregen.
Koudekerkseweg 118-122
Ook kleinere huizen zijn omstreeks 1900 in de stijl van de Art nouveau gebouwd. Een fraai voorbeeld is nr. 122 dat op onderstaande foto links te zien is. Het lijkt samen met nr. 120 (middelste huis) te zijn gebouwd, want dezelfde kenmerken zijn zichtbaar. Nr. 120 heeft een iets eenvoudiger uitvoering en het balkon lijkt niet authentiek met die brede witte latten. Nr. 122 heeft een kleurstelling die meer in lijn is met de omstreeks 1900 gangbare keuze daarvoor. Met het licht okergeel wordt het geheel veel fraaier. Het grote pand nr. 118 (rechts op de foto) is in 2023 gerestaureerd. Ook bij dat pand zijn Jugendstil-elementen te zien, maar niet overdadig. Het dak lijkt pannen te hebben die niet uit de tijd zijn. Alles bij elkaar toch een leuk drietal.
Nieuwepoortstraat 1-9
Tussen de Loskade en de Korendijk loopt de Nieuwepoortstraat. In de jaren 1900-1904 is daar een blok van 5 kleinere huizen gebouwd in zuivere Art nouveau-stijl. Er zijn smeedijzeren dakversieringen te zien en bijzondere muurankers. Boogramen onbreken ook niet en er is een mooi balkon. Alle huizen hebben ook een sous-terrain. Bij nr. 7 was er eind 2023 wat achterstallig onderhoud nodig. Dat deed wat afbreuk aan het geheel.
Loskade 7-15
Nadat eerder het Kanaal door Walcheren was gegraven kwam er in 1873 de spoorlijn tussen Roosendaal en Vlissingen. Het gaf mede door de activiteiten aan de kade van het kanaal veel activiteit en de entree van Middelburg werd verfraaid met huizen in de bouwstijlen van die tijd. Het is een wirwar van Classisistisch tot Art nouveau en Neorenaissance. Soms is er in één object een keuze gemaakt uit factoren van verschillende stromingen die men mooi vond. Dan wordt het meestal 'eclectisch' genoemd. Een overdrijving daarmee kan gemakkelijk tot kitsch leiden.
Het huizenblok van Loskade 7-15 is ontworpen door C.A. Goethals en gebouwd omstreeks 1905. De huizen waren bedoeld als voorname woonhuizen met uitstraling. Ze zijn voorzien van een sous-terrain. Bij het ontwerp is gebruik gemaakt van verschillende bouwstijlen, die toen opgang deden, waaronder Neorenaissance en Jugendstil. Het ziet er hier en daar wat overdreven uit met al die uitbouwsels aan de gevels en daken. Vooral nr. 7 (direct naast Hotel De Nieuwe Doelen) is daarvan een voorbeeld, dat een wat pompeus uiterlijk heeft. Door Jugendstil te mengen met andere stijlen is deze serie huizen geen goed voorbeeld van Art nouveau-Jugendstil, maar toch wel leuk om in de opsomming van dit document ook te tonen.
Laatste wijziging/aanvulling 1 januari 2024, AHW (ahw@ahw.me).