ประวัติและความสำคัญ

1.  สภาพทั่วไป

ตำแหน่งที่ตั้ง

อำเภอน้ำโสมตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ของจังหวัดอุดรธานี ห่างจากตัวจังหวัด  อุดรธานี 110 กิโลเมตร

สภาพพื้นที่

อำเภอน้ำโสม มีเนื้อที่ประมาณ 742.129 ตารางกิโลเมตร มีลำน้ำสำคัญหลายสาย ได้แก่  ลำห้วยโสม ซึ่งมีน้ำไหลตลอดปี ต้นน้ำเกิดจากเทือกเขาภูซางไหลผ่านเขตอำเภอน้ำโสม อำเภอนายูง และอำเภอสังคม จังหวัดหนองคาย ไหลลงสู่แม่น้ำโขง นอกจากนั้นยังมีลำห้วยอื่น ๆ เช่น ลำห้วยราง ลำห้วยน้ำทรง ลำห้วยน้ำปู่ ลำห้วนคะนาน ลำห้วยเชียงเครือ

การคมนาคมในอำเภอน้ำโสมสามารถติดต่อระหว่างจังหวัด – อำเภอ โดยอาศัยทางหลวงแผ่นดินสาย อด 2348

ประชากรและอาชีพ

อำเภอน้ำโสมมีประชากรรวมทั้งสิ้น 55,481  คน ส่วนใหญ่ประกอบอาชีพการทำไร่   ได้แก่ ข้าวโพด  มันสำปะหลัง  ทำนา  ในปัจจุบันราษฎร เริ่มเปลี่ยนมาประกอบอาชีพ ทำสวนยางพาราเพิ่มขึ้น

การปกครอง

พื้นที่การปกครองของอำเภอน้ำโสม แบ่งออกเป็น 7 ตำบล 84  หมู่บ้าน  ดังนี้  ตำบลนางัว  ตำบลน้ำโสม   ตำบลบ้านหยวก   ตำบลสามัคคี   ตำบลหนองแวง  ตำบลโสมเยี่ยม และตำบลศรีสำราญ

2.  ประวัติความเป็นมาของอำเภอ

               น้ำโสม เป็นชื่อของลำห้วย ซึ่งอุดมสมบูรณ์เปรียบเสมือนสายเลือดล่อเลี้ยงชาวอำเภอน้ำโสมตลอดทั้งปี  ซึ่งเดิมอำเภอน้ำโสม มีสภาพเป็นพื้นที่ป่าเขาอันอุดมสมบูรณ์ไปด้วยพันธุ์ไม้นานาชนิด ขึ้นอยู่อย่างหนาแน่นโดยเฉพาะไม้เนื้อแข็งที่ใช้ในการก่อสร้างบ้านเรือน เช่น ไม้ตะเคียน ไม้มะค่า ไม้ประดู่ ไม้พะยุง ไม้ยาง ไม้เต็ง ไม้แดง ฯลฯ ไม้ประดู่จาก  น้ำโสม จัดได้ว่ามีคุณภาพดีเยี่ยม ในเขตป่าเขาแห่งนี้ มีสัตว์ป่าอาศัยอยู่มากมาย เช่น ช้าง เก้ง กวาง กระทิง เสือ หมี หมูป่า หมาป่า ไก่ป่า ลิง นกชนิดต่าง ๆ  จากความอุดมสมบูรณ์ของ  ผืนป่าแห่งนี้ จึงดึงดูดให้ราษฎรในถิ่นต่าง ๆ อพยพมาตั้งถิ่นฐานจับจองที่ดินทำการเกษตรอย่างมากมาย

          เมื่อ พ.ศ.2401 มีราษฎรจำนวนหนึ่งอพยพมากจากทางจังหวัดเลย เข้ามาตั้งเป็นบ้านน้ำโสม บ้านก้อง บ้านหยวก บ้านนางัว บ้านน้ำซึม บ้านนาเก็น ฯลฯ ต่อมาปี 2490 มีราษฎรเข้ามาสมทบอีกจากอำเภอบ้านผือ อำเภอหนองหาน อำเภอกุมภวาปี อำเภอท่าบ่อ และอำเภออื่น ๆ ที่อยู่ใกล้เคียง อพยพเข้ามามากขึ้นเป็นตำบลต่าง ๆ คือ ตำบลน้ำโสม ตำบลนางัว ตำบลหนองแวง ตำบลบ้านหยวก และตำบลนาแค อำเภอบ้านผือ หลังจากปี พ.ศ.2500 มีราษฎรจากทิศต่าง ๆ อพยพหลั่งไหลเข้ามาตั้งถิ่นฐานมิได้ขาด เพิ่มจำนวนมากขึ้นเรื่อย ๆ ก่อให้เกิดเป็นชุมชนหนาแน่น สภาพผืนป่าและสัตว์ป่าที่อุดมสมบูรณ์ก็ค่อยๆ เบาบางลงไป

         ปี พ.ศ.2510 สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี ได้เสด็จมาทรงเยี่ยมเยียนตำรวจตระเวนชายแดน และพสกนิกรที่วัดกลาง ตำบลน้ำโสม ทรงมีพระดำริว่า “ชุมชนแห่งนี้สมควรตั้งเป็นกิ่งอำเภอได้แล้ว เพราะอยู่ห่างไกลและธุรกันดารจากตัวอำเภอบ้านผือ” ดังนั้น

  วันที่ 12 พฤษภาคม พ.ศ.2512 จึงได้ยกฐานะเป็นกิ่งอำเภอน้ำโสม แบ่งการปกครองออกเป็น 5 ตำบล ได้แก่ ตำบลน้ำโสม ตำบลนางัว ตำบลหนองแวง ตำบลบ้านหยวก และตำบลนาแค

จากสภาพพื้นที่อำเภอน้ำโสม เป็นพื้นที่ประกอบด้วยป่าไม้ ภูเขา และอยู่ห่างจากตัวจังหวัด การคมนาคมไม่สะดวก จึงเป็นเหตุให้ฝ่ายตรงข้าม(ผู้ก่อการร้ายคอมมิวนิสต์) เข้ามาปฏิบัติการบ่อนทำลายได้ง่าย เมื่อเจ้าหน้าที่ฝ่ายบ้านเมืองออกมาทำการปราบปรามจึงเกิดการต่อสู้ด้วยอาวุธและเกิดการสูญเสียชีวิตทั้งสองฝ่ายเป็นจำนวนมาก

วันที่ 28 มีนาคม 2517 ได้ยกฐานะเป็นอำเภอน้ำโสม

ปี พ.ศ.2526 เมื่อเหตุการณ์สงบเรียบร้อยทางราชการพร้อมด้วยประชาชนในพื้นที่  มีมติให้ก่อสร้างอนุสาวรีย์เพื่อเก็บอัฐิของวีรชนเหล่านั้นไว้ เป็นที่ระลึกและทำบุญอุทิศส่วนกุศลให้แก่วีรชนเหล่านั้น ในเดือนพฤศจิกายน ตั้งแต่ปี พ.ศ.2526 เป็นต้นมา

วันที่ 1 มกราคม 2531 ได้แยกพื้นที่ของอำเภอน้ำโสม ไปจำนวน 3 ตำบล ได้แก่ ตำบลนายูง ตำบลนาแค และตำบลโนนทอง จัดตั้งเป็นกิ่งอำเภอนายูง

ปี พ.ศ.2535 ทางราชการกับประชาชนชาวอำเภอน้ำโสม ได้ร่วมกันก่อสร้างและบูรณะอนุสาวรีย์ขึ้นใหม่ เพื่อให้มั่นคงและแข็งแรง และจัดงานอนุสาวรีย์และของดีเมืองน้ำโสม ขึ้นในระหว่างเดือนพฤศจิกายน ของทุกปี โดยมีวัตถุประสงค์ เพื่อเป็นการระลึกถึงวีรกรรมและอุทิศส่วนกุศลให้แก่เหล่าวีรชนที่ได้เสียชีวิตในการต่อสู้กับผู้ก่อการร้ายคอมมิวนิสต์ เป็นการส่งเสริมผลผลิตทางการเกษตรให้แพร่หลายเป็นที่รู้จักให้มากขึ้น เป็นการส่งเสริมและเชื่อมความสามัคคีระหว่างข้าราชการ พ่อค้า ประชาชน และให้ประชาชนในพื้นที่ได้รับความสนุกสนาน รื่นเริง หลังฤดูการเก็บเกี่ยว  และส่งเสริมวัฒนธรรม ประเพณีอันดีงามของท้องถิ่น ตลอดจนการท่องเที่ยวของจังหวัด

ปัจจุบันอำเภอน้ำโสมแบ่งการปกครองออกเป็น 7 ตำบล 83 หมู่บ้าน 

3.  ความเชื่อ ประเพณี และพิธีกรรม

             การอนุรักษ์ สืบสาน พัฒนาและสืบทอดมรดกของชาวอำเภอน้ำโสม ตั้งแต่บรรพชน ถึงอนุชนรุ่นต่อมา ได้รับอิทธิพลจากพระพุทธศาสนา และลัทธิพราหมณ์ ที่ผสมกลมกลืนอย่างเหมาะสม ฮีตสิบสองเป็นประเพณี วัฒนะธรรมของชาวอำเภอน้ำโสม โดยได้ยึดเป็นแนวปฏิบัติแต่ละเดือนในรอบปี โดยจัดกิจกรรมต่าง ๆ จากสิ่งที่ดีงามให้นำไปประยุกต์ใช้ให้เหมาะสมกับการปฏิบัติตนในชีวิตประจำวัน ส่งผลดีให้ชุมชนเกิดความสงบสุขความสมานสามัคคี มีผลต่อการดำรงชีวิตประจำวัน

4.  สถานที่สำคัญ  อำเภอน้ำโสม มีสถานที่สำคัญ ดังนี้

อนุสาวรีย์วีรชนเมืองน้ำโสม

สร้างเมื่อ พ.ศ.2526 เป็นอนุสรณ์สถานรำลึกถึงวีรชนอันประกอบด้วย ทหาร ตำรวจ พลเรือน อาสาสมัคร ฯลฯ ที่เสียชีวิตในการต่อสู้กับผู้ก่อการร้ายคอมมิวนิสต์ตั้งอยุ่บริเวณสี่แยกใกล้ตลาดสดเทศบาลตำลนางัว อำเภอน้ำโสม

มณฑปพระไตรภาคี

สร้างเมื่อ พ.ศ.2535 โดยดำริของ นายธวัช  โพธิสุนทร อดีต  ผู้ว่าราชการจังหวัดอุดรธานี เพื่อให้เป็นศูนย์รวมจิตใจของพุทธศาสนิกชนในจังหวัดอุดรธานี และจังหวัดใกล้เคียง อันได้แก่ หนองคาย เลข และหนองบัวลำภู เป็นมณฑปสวยงามตั้งอยู่บนยอดเขาภูนาหลาว บริเวณวัดป่าภูนาหลาว บ้านท่าโสม ตำบลศรีสำราญ

สระศรีมงคล  

สระศรีมงคล ตั้งอยู่บ้านนางัว ม.1 ตำบลนางัวซึ่งเป็นบ้านที่มีประวัติความเป็นมาอันยาวนาน อายุนับ 100 ปี สภาพโดยทั่วไป อุดมสมบูรณ์ไปด้วยป่าดงดิบ และสัตว์ป่ามากมายหลายชนิด บริเวณที่ว่าการอำเภอจะเป็นเนินสูงและป่ารก ส่วนที่ตั้งบ้านนางัวก็มีสภาพเป็นเนินสูงเช่นกัน และเกิดมีร่องน้ำตามธรรมชาติ บริเวณสระศรีมงคลในปัจจุบัน ซึ่งเคยเป็นแหล่งน้ำของสัตว์ป่า และมีดินโป่งซึ่งเป็นอาหารของสัตว์จึงมีวัวกระทิงมากินอาหารบริเวณนี้บ่อย จึงเรียกชื่อบ้านนี้ว่า บ้านนางัว (วัว ภาษาอีสานเรียกว่า งัว ) เดิมทีทุ่งนาแห่งนี้เป็นที่นาของ    นายดา  ศรีมงคล จึงตั้งชื่อสระน้ำแห่งนี้เพื่อเป็นเกียรติแก่เจ้าของเดิมว่า “สระน้ำศรีมงคล” ปัจจุบันได้รับการปรับปรุงภูมิทัศน์โดยเทศบาลตำบลนางัว เป็นสวนสาธารณะ เป็นสถานที่ออกกำลังกาย พักผ่อน ของชาวอำเภอน้ำโสม

ศาลปู่โสม

ศาลปู่โสม สร้างขึ้น ประมาณปี พ.ศ.2510 – 2512 เดิมทีเรียก ศาลปู่โสม สร้างจากความเชื่อชาวบ้านในขณะนั้น เพื่อเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวจิตใจ โดยการนำของ นายกฤษดินทร์  แชงบุญเรือง ปลัดอำเภอผู้ทำหน้าที่หัวหน้ากิ่งอำเภอ ตั้งบริเวณกลางทุ่งนาของนายดา  ศรีมงคล  ปี พ.ศ.2523 – 2526 นายบันลือศักดิ์  อุดมอริยะทรัพย์ นายอำเภอน้ำโสม ในขณะนั้นจึงได้รวบรวมกำลังทรัพย์ และศรัทธาจากชาวอำเภอน้ำโสม ก่อสร้างศาลหลักเมือง ขึ้นใหม่ เป็นลักษณะหลังคาทรงไทย 4 มุข โดยใช้ไม้มะขามจากตำบลบ้านหยวกเป็นเสาหลักเมือง และเชิญนายสมภาพ  ศรีวรขาน ผู้ว่าราชการจังหวัดอุดรธานี ในขณะนั้น มาเป็นประธานในพิธีเปิดศาลหลักเมืองอำเภอน้ำโสม เพื่อให้คนเคารพ สักการะ กราบไหว้บูชาเรื่อยมา

                ขณะเดียวกันมีเหตุการณ์ประหลาดเกิดขึ้น เมื่อมีคนที่อาศัยอยู่รอบ ๆ สระน้ำดังกล่าว มีอาการเหมือนเจ้าประทับทรง และเรียกตัวเองว่าปู่โสม และชาวบ้านต่างก็ฝันเห็นคนแก่ ๆ อยู่บ่อย ๆ และบอกว่าตัวเองคือปู่โสม จึงเกิดการเล่าขานต่อมา และเรียกชื่อปู่โสม เป็นปู่โสมตั้งแต่บัดนั้นเป็นต้นมา

             ต่อมา ทั้งภาครัฐ และเอกชน พ่อค้า ประชาชน อำเภอน้ำโสม มีศรัทธาให้สร้างศาลหลักเมืองแทนหลังเก่ามีลักษณะเหมือนเก๋งจีน ตั้งตระหง่านอยู่กลางสระน้ำศรีมงคล เป็นที่เคารพ สักการะของพ่อค้า ประชาชน ทั้งชาวไทย และไทยจีน เพื่อขอพรและความสำเร็จในหน้าที่การงาน ธุรกิจ การค้าขายทุกประการ และได้มีงานสมโภชศาลหลักเมืองในช่วงเดือน พฤศจิกายน เป็นประจำทุกปี