Hoài Hương sưu tầm

Theo nhiều tài liệu thì từ đầu thế kỷ thứ 17, khi người Việt đến lập cư ở vùng đất phương Nam, thì Sài Gòn cũng trở thành nơi phố chợ đông đúc, náo nhiệt nhất Nam kỳ. Ở khu vực dọc bờ sông Bến Nghé, cạnh thành Quy ngày xưa đã hình thành một khu chợ nhỏ .

Lịch sử hình thành của chợ Bến Thành và khu Chợ Cũ .

Khu chợ nằm bên bờ phía Nam của một con kênh rộng được gọi là Kinh Lớn. Dọc bờ kênh là một con đường, người Pháp đặt tên là Charner, người Việt gọi là Quảng Đông, bởi có nhiều người Quảng Đông làm ăn buôn bán ờ đây. Năm 1887 người Pháp lấp con kênh này  và đổi tên thành đại lộ Charner (nay là đại lộ Nguyễn Huệ), đồng thời cũng lấp luôn rạch Cầu Sấu (nay là đường Hàm Nghi) và vài con rạch lớn khác.

Kênh Lớn - Năm 1887 được người Pháp lấp thành đại lộ Charner (nay là đại lộ Nguyễn Huệ) 

Ngôi chợ đầu tiên nằm ở ven kênh Chợ Vải . Có lẽ do nằm cạnh bến sông và thành cổ nên ngay từ đầu, chợ đã được gọi là Bến Thành . Theo tư liệu người xưa để lại thì sau khi Pháp chiếm Nam kỳ năm 1859, ngôi chợ này được xây dựng dãy nhà lồng, gọi là Marché de Saigon với năm gian cột gỗ, lợp mái ngói nằm sâu trong kênh Chợ Vải, trên đường Charner (nay là đường Nguyễn Huệ) khu đất xây chợ nằm giữa 4 con đường sau này là các đường : Nguyễn Huệ - Hải Triều – Võ Di Nguy (nay là Hồ Tùng Mậu)và Ngô Đức Kế.

Chợ Bến Thành đầu tiên (Marché de Saigon)

Là một trong vài bến ghe tàu của thành Gia Định dọc bến sông thuyền buôn lớn nhỏ nối liền nhau, thời ấy, đất Gia Định là một vùng nông nghiệp trù phú nên chợ Bến Thành đầy hàng hóa như: gạo, cá khô, tôm khô, cau, đường... bán ra để mua tơ lụa, quả thô, nhang, quạt, trà, đồ sành sứ, thuốc uống, dược thảo... từ nước ngoài mang đến. Khu vực chợ Bến Thành càng ngày trở nên đông đúc và phồn thịnh hơn.

Năm 1912, vì chợ trở nên quá cũ kỹ nên người Pháp lựa chọn một địa điểm khác để xây cất một khu chợ mới lớn hơn. Địa điểm được lựa chọn nằm gần ga xe lửa Sài Gòn - Mỹ Tho (bến xe Sài Gòn), chính là chợ Bến Thành ngày nay.

Khu Chợ cũ bị phá đi để xây tòa nhà ngân khố mới thay thế tòa ngân khố cũ trên đường Catinat . Chợ Bến Thành mới “khai thị” vào tháng 3.1914.

Ngôi chợ Bến Thành mới   khởi công xây dựng từ năm 1912, đến cuối tháng 3/1914 thì hoàn tất.

Những người Hoa dù không còn kinh doanh dựa vào khu chợ cũ bên kênh Chợ Vải nhưng vì đã buôn bán lâu năm nên vẫn quyết chí bám trụ, họ dời xuống phía dưới để mở một khu vực buôn bán mới, không có nhà lồng chợ, không bảng tên, chỉ buôn bán trên vỉa hè  . Khu vực này được người ta gọi bằng cái tên “Chợ Cũ” cho tới tận bây giờ .

“Chợ Cũ” thời Việt Nam Cộng Hoà

Dưới thời Việt Nam Cộng Hoà, khu Chợ Cũ buôn bán tấp nập với nhiều mặt hàng. Người Sài Gòn thường gọi "Chợ Cũ" không phải để chỉ tên một ngôi chợ cụ thể mà là nói về một khu vực. Khu vực Chợ cũ.

Khu " Chợ Cũ " dọc theo đường Hàm Nghi

Chợ Cũ có thể là gồm một chợ nhỏ là chợ Tôn Thất Đạm nhưng với cái tên “Chợ Cũ” người ta hàm ý đó là một khu vực lớn bao gồm những con đường trong tứ giác Hàm Nghi, Nguyễn Huệ, Pasteur, Tôn Thất Thiệp. Thậm chí có khi còn “vượt biên” sang bên kia đường Hàm Nghi khu vực có quán hủ tíu cá Nam Lợi (gần đường Nguyễn Công Trứ).

Khu vực Chợ Cũ rộng lớn này đã hình thành rất nhiều cái chợ mang tên “nhánh” như Chợ chim rồi Chợ chó trên lề đường Hàm Nghi phía sau lưng Trường Cao Thắng từ những năm 1950. Cũng có thời dọc đường Hàm Nghi là chợ bán đồ thờ cúng, đồ mã với liễn, hoành phi, tấm vãng…

Khu " Chợ Cũ " năm 1960

“Chợ Cũ” sau tháng 4.1975 tới ngày nay

Người ta không quên khu vực Chợ Cũ dọc đường Hàm Nghi sau ngày 30.4.1975, là một khu chợ trời tấp nập với hai sạp hàng đối mặt nhau, chỉ có một lối đi ở giữa với những khách mua sắm mặc quần áo cán bộ, bộ đội miền Bắc. Khu vực Huỳnh Thúc Kháng đầy những mặt hàng mà những khách hàng này mua gửi về ngoài Bắc như ti vi, tủ lạnh, máy thu băng, quạt máy…

Riêng chợ Tôn Thất Đạm vào thời bao cấp cũng là nơi trao đổi hàng hóa được nhà nước phân phối : đường, sữa, gạo và cung cấp những mặt hàng tươi sống thuộc loại cao cấp như thịt bò, tôm càng.

Chợ Tôn Thất Đạm ngày nay

Chợ Tôn Thất Đạm hoạt động trên lòng lề đường Tôn Thất Đạm, phường Bến Nghé (đoạn từ đường Hàm Nghi đến Huỳnh Thúc Kháng dài khoảng 200m, không có nhà lồng chợ, các hộ buôn bán tự trang bị gian hàng bằng vật liệu nhẹ đặt cố định trên lòng lề đường Tôn Thất Đạm để mua bán các mặt hàng: thực phẩm tươi sống, rau củ, trái cây, tạp hóa, bánh kẹo, đồ hộp, thực phẩm chế biến, quần áo, hay mở hàng quán ăn uống...

Cho đến nay, hơn 50 năm từ khi hình thành, chợ Tôn Thất Đạm vừa được gọi là chợ nhà giàu hay chợ quê vì bán đủ thứ từ hàng cao cấp đến con tôm, con cá, cọng rau… đã phơi bày sự rệu rã bởi những mái tôn chằng chụp, những tấm bạt che kiểu dã chiến và theo một số hộ chung cư cho biết là không khí luôn bốc mùi hôi tanh của cá, tôm khi về chiều…

 Chợ Tôn Thất Đạm 2025 với những mái tôn chằng chụp, những tấm bạt che kiểu dã chiến

Chợ Cũ  xưa và những món ăn gây thương nhớ

“Chợ Cũ” từ ngày hiên hữu cho tới năm 1975 vẫn còn những món ăn gây thương nhớ cho nhiều thế hệ người Sài Gòn.

Như món cháo cá chợ Cũ trong “Sài Gòn tạp pín lù” mà Vương Hồng Sển kể lại:

“Người nào, năm nay 1985, khi đi qua đường Võ Di Nguy (Hồ Tùng Mậu ngày nay), trước khi quẹo qua đường bên hông Nha Ngân khố ngày xưa (Ngân hàng Nhà nước bây giờ), nơi phố bên tay trái, có một căn lụp xụp chủ nó đã dông mất từ lâu, nhưng cảnh không đổi vẫn cũ xì cũ xọp, ban đêm bán vài miếng ván ọp ẹp… nào biết căn nhà bề ngoài coi xập xệ này, lại là nơi khách phong lưu. Trước đây chiều chiều hay sáng sáng, vẫn tấp nập nơi đây một tiệm có tên Cháo cá Chợ Cũ danh bất hư truyền, từ ngày tôi lên học (1919) đến ngày dẹp tiệm vào năm 1975, đã cha truyền con nối suốt 4 - 5 thế hệ, trót trăm năm chứ không phải chơi… Vì trước khi tôi lên học thì quán kia đã có, vẫn y một chỗ, không thay đổi và món cháo, hương vị vẫn không đổi, vẫn cung phụng cho khách kén ăn trải trăm năm danh tiếng”.

Ông già Quảng Đông với món cháo cá danh bất hư truyền xưa kia đã rời xứ sau tháng 4.1975 .

Chợ Cũ hôm nay chỉ còn được tiệm cơm thố Chuyên Ký may ra là cũ nhất. Đây là nơi bán những món ăn gia đình của người Hoa gốc Quảng Đông đúng điệu. Tiệm mở bán từ năm 1948 . Món cơm của gia đình theo tiếng Hoa được gọi là "chung phàn", chung là cái thố, phàn là cơm. Cách nấu vẫn được giữ nguyên hơn 7 thập kỷ không thay đổi. Gạo được cho vào từng thố cơm rồi thêm nước, hấp chín trong xửng bằng hơi nước,hấp trong khoảng 30 phút thì cơm chín, tỏa khói nghi ngút và mùi thơm thanh dịu .

Khách đến quán thường gọi cơm thố gà, cơm thố bò lạp xưởng có phần cơm trắng phía dưới, bên trên là phần thịt đầy ắp được chưng hấp theo công thức gia truyền. Khách có thể gọi thêm đồ ăn kèm từ thực đơn gần 100 món được nấu từ gà, bò, tôm, cá, cua, mực, dồi trường, cật heo... chế biến thành các món xào, sốt, nấu canh, tiềm, chưng, chiên

Một bức ảnh màu trên tạp chí Life chụp giai đoạn 1955 - 1975, ghi lại một thiếu nữ đội nón lá, xung quanh là  những cần xé đựng bánh mì to tướng. Hẳn ảnh được chụp ở khu Chợ Cũ đại lộ Hàm Nghi nổi tiếng với loại bánh mì thơm ngon. Trong vài bức ảnh khác, cũng có thể thấy bánh mì trước đây khá lớn, được đựng trong những túi giấy “văn minh sạch đẹp” hơn cả ngày nay.

Chợ Cũ Tôn Thất Đạm còn cũ thêm đến bao giờ ?

Chợ Tôn thất Đạm nằm trong quy hoạch giải tỏa giai đoạn 2011 – 2015 tuy nhiên sau gần 14 năm, đến nay việc chấm dứt hoạt động Chợ Tôn Thất Đạm vẫn chưa thể thực hiện.

Chợ Tôn Thất Đạm vẫn còn tồn tại, một hình ảnh thật tương phản giữa một ngôi chợ xập xệ  ngay giữa trung tâm của những phố xá hào nhoáng chung quanh.

Và hình ảnh của khu Chợ Cũ xưa - Chợ Tôn Thất Đạm nay, cũng đã lưu dấu đậm sâu trong ký ức người Sài Gòn nhiều thế hệ…

 Trở lại Trang Chính