Athenaeum Ιllustre

Op 8 januari 1632 werd het Athenaeum Illustre opgericht in Amsterdam. De eerste hoogleraren Barlaeus en Vossius hielden bij de opening hun inaugurele rede. De illustere doorluchtige protestantse school was gevestigd in de middeleeuwse katholieke Agnietenkapel. De kapel ligt in een bocht van de Amstel, op het stille, rustige, zuidelijke deel van de Oudezijds Voorburgwal. De kapel van 1470, is gebouwd door de franciscaanse zusterorde van St. Agnes, had een ruime hoftuin, en was in gebruik als Lakenhal voor fluwelen zijde. Bij de alteratie van 1587 nam de Admiraliteit van Amsterdam de kapel in beslag en verbouwde het gebedshuis in een Aula, Boekerij en Magazijn. 

Het Atheneum Illustre kan men beschouwen als een tussenschool, na de Latijnse school, het huidige gymnasium, en de Academie. Een stapje hoger kon men in de Nederlanden alleen in Leiden (1575), Franeker (1584) en Groningen (1614) aan de academie studeren, de échte universiteit. Op de illustere school mochten geen academische graden worden behaald, aangezien elk gewest maximaal één universiteit financierde, en die van Holland al in Leiden stond, formeel opgericht door Filips II. Gerard Vossius en zijn collega Caspar Barlaeus bespraken op 8 en 9 januari 1632 hun leeropdracht. Colleges van de hoogleraren volgde men in de grote gehoorzaal. Deze waren openbaar en voor iedereen toegankelijk. Elke ochtend, van 9 tot 11 uur, in het Latijn gegeven. De boekerij bezocht men op afspraak. Het feitelijke onderwijs had echter, naar de gewoonte in die tijd, vooral plaats in de kroeg.

Het Athenaeum Illustre wordt beschouwd als de voorloper van de universiteit van Amsterdam. Aan het Athenaeum behaalde men regulier geen diploma; men volgde slechts colleges en realiseerde zo een bepaald ambt. Een enkeling behaalde wel een graad, door af te studeren in Leiden. Men mag aannemen dat de Doorluchtige School direct na de Franse Revolutie haar onderwijs heeft moeten staken. Laatstbekende aanstelling met een inauguratie op de Fluwelenburgwal betreft echter die van J.M. de Bosch Kemper, een hoogleraar Burgerlijk Recht in 1806, alsmede die van P.J. van Maanen als hoogleraar Chirurgie in 1811. De invoering in 1816 van het Koninkrijk der Nederlanden bracht een nieuwe impuls om het Atheneum Illustre, conform Franeker, weer in haar oude luister te herstellen. Daarna studeren tal van studenten af in de richtingen Artes, Godgeleerdheid, Jures en Medicijnen.

Bij de Onderwijswet van 1857 vestigde men op het Athenaeum een 'Eerste Burgerschool voor beter gesitueerden' middels de benoeming van Auke Heinsius tot rector op de Doorluchtige School van het Athenaeum Illustre in 1864. In de voorliggende tijd zou de Admiraliteit van Amsterdam de kapel niet alleen als Boekerij, maar ook als opslagruimte gebruiken en had men veelal onbezoldigde hoogleraren en bijna nihil-leerstoelen daar de stad noodgedwongen in al haar onderwijs moest voorzien door gebruikmaking van privaatdocenten en particuliere leraren, weliswaar op hoog niveau. Men noemde hen veelal schoolmeester, huisonderwijzer of leraar. Zo bereikte de Doorluchtige school eind 19de eeuw uiteindelijk toch nog het hoge onderwijsniveau van een reguliere universiteit. Daarmee kon men zich in Holland voor het eerst meten met Leiden, aangezien Franeker en Harderwijk van het toneel waren verdwenen.