REKOMENDOWANE KIERUNKI ZMIAN W PRAWIE RODZINNYM, W ZAKRESIE DOTYCZĄCYM ROZPADU ZWIĄZKU RODZICÓW - WYBRANE ZAGADNIENIA

Sławomir Szepietowski – radca prawny

Wyciąg z wystąpienia podczas posiedzenia seminaryjnego przygotowanego przez Komisję Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP oraz Komisję Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu RP we współpracy z Komitetem Przestrogi przed Oddzieleniem Rodzica w Senacie RP - "Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców" - 27.05.2014 roku.

Rekomendowane zmiany w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (KRIO) oraz kodeksie postępowania cywilnego (KPC)

1) KRIO - wyrok rozwodowy (art. 58 i n.), orzeczenie separacji (art. – 61 sygn. 3 par 1 w zw. z art 58) oraz władza rodzicielska i opieka nad dzieckiem rodziców po rozpadzie niesformalizowanego związku i podczas jego trwania

a) Reasumpcja zasad KRIO na potrzeby wyrokowania:

i) Pełna władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom (art 93), tak w trakcie jak i po rozwiązaniu małżeństwa, separacji, rozpadzie niesformalizowanego związku rodziców.

ii) Każde z rodziców jest uprawnione i zobowiązane do wykonywania władzy rodzicielskiej (art 97).

iii) Każde z rodziców i dziecko maja prawo do utrzymywania ze sobą kontaktów (art 113).

Należyte, tj. pełne i równe wykonywanie władzy rodzicielskiej realizowane jest przez zapewnienie dziecku równomiernego kontaktu dziecka z każdym z rodziców w czasie i miejscu - spojrzenie przez pryzmat art 9 Konwencji o Prawach Dziecka (ochrona przed separacją od rodzica)

2) Ochrona interesów dziecka w trakcie postępowania rozwodowego/separacyjnego lub orzekania o władzy rodzicielskiej i opiece nad dzieckiem rodziców w nieformalnym związku

Potrzeba zabezpieczenia interesów dziecka - ochrona przed separacją od rodziców (art 9 KOPD)

a) zabezpieczenie kontaktów na czas postępowania

i) po zawiśnięciu sprawy, jako przypadek nie cierpiący zwłoki (doprecyzowanie w Art 756 sygn 1 kpc nakazujące rozpoznanie zabezpieczenia kontaktów, na wniosek któregokolwiek z rodziców, na rozprawie zwoływanej najpóźniej w terminie miesiąca od zawiśnięcia sprawy lub, w braku możliwości przeprowadzenia rozprawy w tym terminie, niezwłocznie, bez przeprowadzenia rozprawy)

ii) kompletne co do zakresu i warunków w czasie postępowania (dotychczas praktyka rozwiązań "tymczasowych", jako zaradczych wobec braku porozumienia rodziców w zakresie wykonywania opieki lub pomijanej w ocenie okoliczności sprawy, jednostronnej przemocy jednego z rodziców ograniczającego lub negatywnie wpływającego na przebieg kontaktów; rutynowo rozwiązania nie uwzględniające zasady równości praw i obowiązków, utrzymujące stan "zastany" na etapie rozpoczęcia postępowania) lub preferencje dla matki w oderwaniu od rzeczywistego interesu (dobra) dziecka.

(1) zabezpieczenie obejmuje okres co najmniej roku kalendarzowego

(2) w sprawach trwających dłużej oraz w braku podstaw formalnych (wniosek strony lub postanowienie sądu w związku z ustaleniami w trakcie postępowania lub zmianą okoliczności faktycznych), zasady przyjęte w postanowieniu o zabezpieczeniu kontaktów utrzymują się w każdym kolejnym roku kalendarzowym

iii) z uwzględnieniem zasady równości praw do opieki i kontaktów (opieka naprzemienna lub zatwierdzone przez sąd porozumienie rodziców na czas trwania postępowania)

b) ochrona przed przemocą psychiczną, jaką jest alienacja rodzicielska, stosowaną przez rodzica lub innych faktycznych opiekunów

i) przemoc psychiczna, jaką jest alienacja rodzicielska - aktualna rzeczywistość w związku z brakiem funkcjonowania i przestrzegania podstawowego prawa dziecka do opieki i kontaktów z obojgiem rodziców w równym stopniu

ii) przemoc rodzica/innych opiekunów, jaką jest alienacja rodzicielska - zjawisko pomijane w praktyce, bez wyraźnej identyfikacji w przepisach; często błędnie utożsamiane z konfliktem rodziców (skutek: środki prawne (w tym sankcje) stosowane wobec obojga rodziców, z pokrzywdzeniem interesów dziecka np. zabezpieczenie skierowania na mediacje wraz z ograniczeniem władzy rodzicielskiej obojga rodziców. Mediacje jednak mogą okazać się nieadekwatną i niewystarczającą formą w przypadku występowania alienacji rodzicielskiej lub problemów emocjonalnych (psychicznych), co wynika z zaleceń Rady Europy.

iii) mitygacja zagrożenia przemocą rodzica, jaką jest alienacja rodzicielska

(1) identyfikacja przemocy jako zjawiska, w szczególności oderwaniu od konfliktu rodziców (konflikt może być pozorny w związku z występowaniem przemocy, jaką jest alienacja rodzicielska) - potrzeba definicji legalnej

(i) definicja legalna przemocy powinna uwzględniać destrukcyjne zachowania rodzica wpływające na: kontakty w ujęciu czasu i miejsca ich odbywania, więź emocjonalną dziecka z drugim rodzicem, jego przekonania, emocje, psychikę, w tym negatywne postrzeganie przez dziecko drugiego rodzica oraz stosowanie praktyk separujących dziecko emocjonalnie i faktycznie od drugiego rodzica.

(ii) identyfikacja przemocy powinna następować na etapie rozstrzygania o zabezpieczeniu kontaktów zgodnie z pkt a) powyżej, kontrola sądu w trakcie całego postępowania

(2) wprowadzenie prawnych instrumentów przeciwdziałania przemocy rodzica, jaką jest alienacja rodzicielska (z ograniczeniem swobody sądu w zakresie stosowania środków zaradczych lub sankcji):

(i) zabezpieczenie kontaktów

(ii) wprowadzenie obligatoryjnego (nie uznaniowego, wg wyboru sądu co do jego adekwatności) stosowania środka prawnego w postaci skierowania rodzica stosującego przemoc na przymusową terapię specjalistyczną (rozszerzenie zakresu przedmiotowego art 109 i 113 sygn 4 KRIO)

(iii) uwzględnienie stosowania przemocy rodzica jako przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej i odpowiednio przesłanki do jej zawieszenia lub pozbawienia (art. 110 i 111 KRIO), obligatoryjnie w braku poprawy po odbyciu terapii specjalistycznej

(iv) rozszerzenie zakresu przedmiotowego art. 756 sygn 2 kpc:

· zakres przedmiotowy postanowienia o zabezpieczeniu kontaktów uwzględnia konieczność odbycia terapii przez rodzica stosującego przemoc (w przypadku identyfikacji przemocy na wstępnym etapie postępowania)

· katalog sankcji za naruszenie obowiązków nałożonych postanowieniem dot. uregulowania stosunków na czas trwania postępowania obejmuje skierowanie na terapię rodzica stosującego przemoc (w przypadku identyfikacji przemocy na późniejszym etapie postępowania)

· włączenie uprawnień sądu z art. 113 sygn. 2 oraz sygn. 3 KRIO jako środków prawnych przeciwdziałających przemocy rodzica

· przemoc rodzica, jaką jest alienacja rodzicielska oraz skuteczność działań zmierzających do jej eliminacji (np. postawa rodzica wobec lub w związku z terapią) na etapie postępowania rozwodowego/separacyjnego lub dotyczącego władzy rodzicielskiej i opieki nad dzieckiem, są uwzględniane przy końcowym wyrokowaniu w sprawie (odpowiednie zastosowanie art. 110 i 111 KRIO)

3) Wyrokowanie o władzy i opiece w proponowanym ujęciu:

a) Zasada: równe prawa w zakresie władzy rodzicielskiej i kontaktów (opieka naprzemienna, alternatywne rozwiązania przyjęte w porozumieniu rodziców, pod warunkiem uwzględnienia zasady równości praw i obowiązków, w szczególności prawa dziecka do kontaktu z rodzicami w równym stopniu)

b) W świetle powyższego, proponowana zmiana art. 58 KRIO:

i) W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem i o kontaktach z uwzględnieniem dobra dziecka i poszanowaniem praw dziecka i rodziców, wynikających z przepisów Rozdziału II Oddział 2 KRIO

ii) Orzekając sąd kieruje się zasadą równych praw i obowiązków rodziców, w szczególności prawa do kontaktów, zapewniając dziecku możliwość przebywania i zamieszkiwania z każdym z rodziców w równym stopniu (opieka naprzemienna)

iii) W wyjątkowych sytuacjach sąd może odstąpić od opieki naprzemiennej:

(1) na uzasadniony wniosek rodzica i z uwzględnieniem dobra dziecka, biorąc pod uwagę okoliczności dotyczące danego rodzica, związane z jego sytuacją życiową, finansową, warunkami zamieszkania, w jakich przebywać będzie dziecko (np. ograniczone możliwości czasowe, lokalowe, logistyczne, finansowe dla pełnego wykonywania opieki i kontaktów w równym wymiarze co drugi rodzic)

(2) w przypadku zagrożenia stosowania przez rodzica lub jego bezpośrednie otoczenie fizycznej lub psychicznej przemocy (alienacja rodzicielska), nadużycia władzy rodzicielskiej (także z pokrzywdzeniem drugiego rodzica), zaniedbania czy wykorzystywania dziecka

(3) w przypadku uzasadnionego zagrożenia zdrowia (także psychicznego) lub życia dziecka z innych obiektywnych przyczyn

4) Monitoring wykonywania władzy rodzicielskiej i opieki

Ochrona interesów dziecka nie kończy się na wydaniu wyroku

a) stworzenie podstaw i prawnych ram "nadzoru" nad przebiegiem wykonywania opieki i władzy rodzicielskiej w przypadkach rozstania rodziców (instrumenty prawne zapewniające wykonywanie orzeczenia)

i) przymusowa kontynuacja terapii rodzica/rodziców w specjalistycznej poradni

ii) regularne opinie placówek szkolnych

iii) opinie najbliższego otoczenia (wywiad środowiskowy - rodzina oraz najbliższe środowisko w miejscu zamieszkania, wychowania i edukacji dziecka)

iv) inne

szersza perspektywa – budowanie świadomości społecznej i odpowiedzialności za ochronę najlepiej pojętego interesu / dobra dziecka przez instytucje oraz obywateli

potrzeba edukacji i zredefiniowania prawnych obowiązków po stronie administracji Państwowej i placówek edukacyjnych oraz placówek ochrony zdrowia

5) Prawa dziecka do równych kontaktów z dwojgiem rodziców w sytuacji zamieszkania rodziców w znaczącej odległości

a) Determinanty konieczności zastosowania alternatywy dla opieki naprzemiennej przewidującej zmianę miejsca zamieszkania dziecka:

i) uwzględnienie głównego ośrodka życiowego dziecka w kontekście obowiązków w zakresie edukacji (przedszkole, szkoła, zajęcia pozalekcyjne)

ii) uwzględnienie warunków komunikacyjnych – odległość miejsc zamieszkania, możliwe środki komunikacji (realne dla dziecka lub rodzica dojeżdżającego)

iii) uwzględnienie rytmu dnia dziecka adekwatnie do stopnia rozwoju i obowiązku nauki

b) Możliwe alternatywy i środki kompensujące brak równomiernego kontaktu:

i) opieka naprzemienna w trybie rotacyjnym (dziecko w tym samym mieszkaniu/domu; rodzice zamiennie zamieszkują z dzieckiem) – z uwzględnieniem możliwości finansowych i sytuacji życiowej rodziców

ii) odpowiednie równoważenie kontaktów z rodzicem zamieszkującym poza miejscowością zamieszkania dziecka w czasie poza stałym obowiązkiem edukacyjnym dziecka (ferie, okres wakacji, weekendy)

iii) zwiększenie elastyczności terminów kontaktów i czasu ich trwania dla rodzica zamieszkującego poza miejscowością zamieszkania dziecka (w okresach jego urlopów lub wizyt w miejscowości zamieszkania dziecka)