IX-89 Lemke, Hanso Hendricus

Biografische aantekeningen

Hanso Henricus Lemke werd in 1712 predikant in de gemeenten Oldeholtpade, Nijeholtpade en Ter Idserd. Naar verluid werd hij geboren in Leeuwarden, maar over zijn ouders of afkomst heb ik niets kunnen terugvinden. Dat is merkwaardig, omdat hij in hetzelfde jaar 1712 trouwde met Aletheia Schotanus à Sterringa uit Bolsward, een kind uit een familie van wetenschappers en predikanten, die al anderhalve eeuw tot de notabelen van Friesland behoorden.

Na Hanso's vroege dood in 1739 trok zijn weduwe al snel naar Franeker, waar haar familie belangrijke functies bekleedde in de Academie. In Franeker hield Aletheia er een winkel, waarschijnlijk in textiel, op na.

kind 1: Georgius Lemke

Georgius (ook Jurjen) Lemke trad in de voetsporen van zijn vader: hij studeerde in Franeker theologie en werd predikant, eerst in Exmorra en Alingawier (1748-1752), vervolgens in Cornjum (1752-1754), St. Annaparochie (1754-1766) en het grootste deel van zijn leven in Harlingen (1766-1792). Hij hield daar zijn intreerede op 19 januari, hij wijdde er het nieuwe orgel in en overleed er op 70-jarige leelftijd.

In zijn Franeker studententijd sloot Lemke vriendschap met jongens die in kunst en literatuur geïnteresseerd waren: zijn verre verwant Johan Althuysen bijvoorbeeld (prof. B. Schotanus XX 1626 Anna Catharina Althusius, dr.v. Johan Althusius), die in het Fries een dichterlijke erekrans vlocht om het hoofd van ‘dy brauwe jonge tzierl, Jurjen Limke’ ter gelegenheid van Lemkes promotie op 20 mei 1744, en zijn vriend Ernst Willem Higt, die aanvankelijk theologie studeerde, veranderde van studierichting en koos de Letteren. Higt trouwde zo’n vijf jaar later met Georgius’ zusje Doekje/Dieuwke, werd rector van de Latijnse school in Alkmaar en kreeg enige faam als dichter – vooral zijn Latijnse gedichten schijnen goed te zijn.

Ook Georgius deed een dichterlijke poging – zijn lijkdicht op het overlijden van de Groninger student (en Georgius’ achterneef? – zijn moeder was erfgenaam van prof. Dominicus Balk X Anna Latané) Johannes Cornelis Balck wordt door een criticus echter neergesabeld: ‘stroef, koud en zonder poezie’. Maar het bleef niet bij die ene poging. Lemke vertaalde diverse gedichten en redevoeringen uit het Latijn in het Nederlands, hij dichtte zelf in de volkstaal en ook zijn redevoeringen waren Nederlands. Daarmee zette hij een trend die door andere theologen werd nagevolgd: ook zij gingen in het Nederlands schrijven.

Georgius’ brede belangstelling voor kunsten, wetenschappen en literatuur wekte zijn verzamelwoede – niet ongewoon onder de achttiende-eeuwse notabelen. Na zijn dood adverteerde de Leeuwarder Courant dat men niet alleen zijn omvangrijke bibliotheek zou veilen, maar ook in een aparte zitting zijn schilderijen, prenten en rariteitenkabinet.

Destijds werd bijzonder veel waarde gehecht aan het feit dat Georgius Lemke de provincie Friesland mocht vertegenwoordigen in de commissie voor de Psalmberijming in Den Haag (jan-juli 1773) en kreeg toestemming om meer te declareren dan normaal, namelijk 6, in plaats van 4 gulden per dag plus 60 gld voor de door ijsgang gevaarlijke heen en terugreis. In hetzelfde jaar 1773 werd Lemke vereerd met het lidmaatschap van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Drie jaar later graveerde Houbraken zijn portret, waarop rond de mond van een strenge Lemke een vriendelijke glimlacht krult.

In zijn nadagen, in 1787, werd Georgius Lemke slachtoffer van de woede van de Harlinger koopman Johannes Mecina (apotheker-drogist, chocoladefabrikant, terpentijnstoker, harsmaker, zwavel- en salpeterrafineerder en veerschipper), die prinsgezind was, van de hervormde kerk afvallig en aanhanger van de Baseler Christentumgesellschaft, die pleitte voor modernisering van de kerk. Georgius Lemke was een zelfgenoegzaam, braaf mode-christen en wars van vernieuwing. Mecina heeft zijn aanval en kritiek neergelegd in acht blauwe boekjes die na zijn dood in 1790 nog eens zijn herdrukt; in een artikel in de Leeuwarder Courant van 12-4-1950 kiest dominee J.J. Kalma expliciet de kant van Mecina tegen de behoudende psalmberijmer Lemke.

kind 4 Doekje of Dieuwke Lemke

Ernst Willem Higt was dichter, en overleed te Alkmaar op 22-06-1762. Ernst Willem Higt werd op 14 April 1723 te Dokkum geboren en werd, na zijn vader (een deftig burger, zilversmid van beroep en raad in de vroedschap zijner geboortestad) verloren te hebben, door zijne moeder bij een chirurgijn te Groningen in de leer besteld. Hij had echter weinig zin in dat vak, keerde naar Dokkum terug en door den rector der latijnsche school, bij welke zijne moeder den post van claviger of portierster bekleedde, in de Latijnsche en Grieksche talen onderwezen. Hij maakte zulke vorderingen dat hij zich reeds in 1741 naar de hoogeschool te Franeker kon begeven, waar hij bijna zes jaren het onderwijs van Valckenaer, Schroder, Boudam en Pierson mogt bijwonen. Van daar begaf hij zich naar Leyden, van plan om zich voor den predikdienst te bekwamen, doch kennis en vriendschap gemaakt hebbende met den geleerden P. Burman, hoogleeraar aan het athenaeum te Amsterdam, zag hij af van het predikambt, gaf zich geheel aan de beoefening der fraaije letteren over en werd in 1749 rector der latijnsche school te Alkmaar, en trad nog in hetzelfde jaar met Dorothea Lemke in het huwelijk, welk huwelijk zijn vriend P. Huisinga Bakker met twee geestige dichtstukjes bezong. Dertien jaren was hij in zijnen post met onvermoeiden ijver werkzaam geweest, toen hij den 22 Junij 1762, na eene ziekte van slechts weinige dagen overleed. Higt was een zeer verdienstelijk geleerde en zeer bedreven in de Grieksche en Latijnsche letterkunde en was een uitstekend beoefenaar der Latijnsche poëzy. "Zijne Latijnsche poëzy" schreef Ypeij "was gestemd geheel in den toon der ouden, zonder dat er lappen van de ouden tusschen ingeslopen waren, hetgeen men anders in de gedichten van velen zijner kunstgenooten, te dier tijde aantreft." Niet minder groot is de lof hem door Pierson, Wassenbergh, Valckenaer, Schrader, Hoeufft en Peerlkamp ten dien aanzien gegeven. Zijne gedichten zijn meest alle in tragadsche verzen

Bronnen

Het lidmatenboek en het doopregister van Oldeholtpade zijn niet bijgehouden in de periode dat Hanso Henricus Lemke er predikant was.

* 1712, 31-7: familysearch.nl: DTB trouwen Bolsward [film 007167370, scan 128]: Hanso Hendricus Lemke, dienaar des Goddelijke woordes tot Oldeholdtpade en Alathia Schotanus à Sterringa tot Bolswardt. 1. Procl den 31 Julij; II Procl den 7 Augu; III Procl den 14 Aug. Hebben attestatie versocht om elders te trouwen tot augentie <?>.

* 1738: allefriezen.nl: verzameling inscripties en grafschriften Hessel de Walle: inscriptie op een klok (grafschiften Weststellingwerf): Ciprianus Crans Jansz Amstellodami 1738. Deze klok is gegoten 1738 door decretie van de hoog. welgeb. heer jh. Duco van Haren Grietman over Stellingwerf westeinde mede gecommitteerde in het minder getal van de eedelm. heeren staten van Friesland en monstercommand wegens dezelver provincie etc. etc. etc. zijnde predikant tot Oldeholtpade cum anexis de heer H.H. Lemke en Stelling Eise Joh. Jan Rommerts Jan Roels sampt kerkvoogden Jan Rommer veenhouwer

* 1739, oktober: Maendelijkse uittreksels of de Boekzael der geleerde werelt, vol. 25 [p. 97]: OLDEHOLTPADE NYEHOLTPADE EN TER IDZERD Vakant, dewyl D Hanso Henricus Lemke den 4 dezer Overleden is na dat zyn Eerw byna een jaar met de Waterzugt gezukkelt hadde zynde inmiddels den Dienft door de Eerw Classis vrywillig voor zyn Eerw waargenomen. Hij kwam hier als Candidatus in het jaar 1712 en heeft deze Gemeente den tydt van 27 jaren met zyne uitmuntende gaven gestigt en dewyl de Overledene ene Weduwe met kinderen nalaat die dit smertelyk verlies bitter betreuren zo moet het annus gratiæ volgens gewoonte van de Classis voor dezelve worden bedient.

* 1744: allefriezen.nl: volkstelling van Franeker: fol. 3v, adres Eerste Oost: Hoofd van de Familie: D:us Lemke weduwe - aengeboden Capitaelen 10 (is zeker niet uitzonderlijk) - geen vermogende, insolvente of gealimenteerde, - 5 personen in de familie.

* 1762, 4-12: Leeuwarder Courant: Dezelve (= Dr. D. Tieboel) zal op Donderdag den 9 December 1762 's nademiddags te één uur, ten Huize van Rinse Halma inde Valk te Franeker bij de eerste Zitdag verkopen: Een deftige en wel ter Neeringftaande HUIZINGE tegen over de Koornmarkt mede aldaar, wordende bij de Wed. wijlen den Eerw. Heer H. Lemke bewoond.

kind 1: Georgius Lemke

lit: A.J. van der Aa, Nieuw biographisch, anthologisch en critisch woordenboek van Nederlandsche dichters. Deel 2 (1845).

lit: Jan de Kruijff: ‘Gedichten’: Ter bruilofte van den eerwaarde en geleerden Heere GEORGIUS LEMKE en de Jongvrouwe DEBORA MULDER ; In den Echt vereenigd op den 10den van Herfstmaand des Jaars 1752.

lit: Romein: Naamlijst der Friesche Predikanten dd? p?: tekst?: geb. Oldeholtpade 4-4-1721, zn. van Hans Henricus en broer van Hobbo, werd hij als kandidaat bevestigd in de gem. Exmorra en Allingawier 28-4-1748, en nam afscheid op 13-8-1752, beroepen naar Conjum; Komens uit Kronjum deed hij intree in Anna-Parochie op 23-6-1754 en nam afscheid op 12-1-1766; hij werd beroepen in Harlingen (komend uit St Annaparochie), deed daat intreerede 19-1-1766, wijdde het nieuwe orgel in en overleed er 12-2-1792 (70 jaar, 10 mnd en 8 dagen oud).

bibliografie:

* 1744, 20-5: Dissertatio sexta/ ad/ vaticinia/ danielis/ de/ cornv parvo/ et/ uno ex eo nato, ejusque/ gestis/ cap.vii:25, & viii: 10--14, 23--26./ quam/ adnuente supremo numine/ praeside/ viro celeberrimo/ d. Hermanno Venema/ s. s. theol. doct. ejusdemque facultatis, nec non/ hist. eccles. profess. ordinario, ac/ concionatore academico./ publice defendendam suscipiet/ Georgius Lemke, Oldeholtp. Frisius./ a.d. 20. maii, ante meridiem. h.l.q.s./ Franeqverae,/ excudit Gvlielmvs Covlon, illust. Frisiae ordd./ academiae typograph. ordin. MDCCXLIV.

Bevat het lofdicht van Jan Althuysen: Jen eere kranse frussele omme holle fin dy brauwe jonge tzierl Jurjen Limke, Doa hy, ounder dy Wydbenæmde Harmen Venema, Toa Fræntjer in dy Hæge Scholle dispoetærre.

* 1767: Petrus Conradi: "Academische Reedevoering, over de verbazende voortgang van het door de apostels in de wereld gepredikt Evangelie etc" (Amsterdam, 1767), in 't Neêrduitsch vertaald door ds. G. Lemke, predikant te Harlingen.

* 1773, 20-7: Koninklijke Bibliotheek: inscriptie in Album Amicorum voor Wigboldus Guil. fil. Muilman (1728-1793), predikant

* 1775: Georgius Lemke: "Leerrede over Psalm C, vers 4" (Amsterdam/Leeuwarden, 1775) 'Bij gelegenheid dat de nieuwe Psalmberijming, ten openbaare gebruike, in de Hervormde Gemeenten van Friesland stond ingevoerd te worden'.

* 1776: H. Venema: "Redevoeringen over Mattheus XVIII, XIX en XX" (Chalmot, Leeuwarden, 2 delen, 1776), uit het Latijnse handschrift vertaald door ds. Georgius Lemke.

bronnen:

* 1748, 5-5: wumkes.tresoar.nl: Cand. Georgius Lemke te Exmorra c.a. beroepen op fl 450,- doet zijn intree met 2 Cor. l: 24.

* 1749: allefriezen.nl: Quotisatiekohier 1749, Wonseradeel [fol. 258]: Ds. Georgius Lemke te Wonseradeel, plaats: Exmorra, omschrijving: welgesteld predikant; gezin: 3 volw.; aanslag: 41-15-0; vermogen: 3000;

* 1750, 1-5: wumkes.tresoar.nl: Overl. Anna Latane, echtgenoote van Prof. D. Balck te Franeker, op wie bij J. Brouwer te Franeker een lijkdicht verschijnt van ds. Joh. Kalkoen aldaar en van E. W. Higt, G. Lemke en H. J. Arntzenius Johz.

* 1792, 12-2: Tresoar: Nalatende een weduwe en zes dochters, aldus de collectie Pieter Nieuwland op Tresoar. Die meldt ook dat in Jaarbk CBG 1978, p. 191, een portretje in profiel is afgedrukt.

* 1792, 3-11: Leeuwarder Courant: V. VAN DER PLAATS zal op de Namiddagen van 19, 20 en 21 November 1792 in het Heeren Logement te Harlingen Verkoopen: Eene Verzameling van SCHILDERYEN TEKENINGEN en PRENTEN - En opden DERDEN December en volgende vier Dagen; de nagelaatene BIBLIOTHEEK van Ds G. LEMKE. De Cataloguen zullen eerstdaags gratis zyn te bekoomen.

* 1792, 28-11: Leeuwarder Courant: V. VAN DER PLAATS, zal op Maandag den DERDEN December en drie volgende daagen by Auctie Verkoopen; te Harlingen in bet Heeren Logement : De BIBLIOTHEEK van wylen Ds. GEORGIUS LEMKE, waaronder fraije geschrevene Aantekeningen nopens de Nederduitsche Taalkunde, en eigenhandige Oratien van E. W. HIGT. Verders drie Aanbangzels van Franscbe, Engelsche- en Latijnsche, doch meest NEDERDUITSCHE BOEKEN, en Rariteiten van verfchillende zoort, als 1 Ringen, zynde een SMARAGD met Diamanten omzet, de ander een TOPAAS, en dederde een DIAMANT. De Catalogus is gratis te bekoomen.

* 1808, 4-12: kleinekerkstraat.nl: citeert Proclamatieboek Tresoar toegang 13-16 [inv.nr. 268 folio 0173r]: het huis Grote Bredeplaats 22, wordt aangekocht door Weltje Galema van Hubert Jans en Wopke Joerds, liggende op stadsgrond, en gehuurd door de weduwe van ds. G. Lemke

* 1812, 11-12: Journal du Département de la Frise: En présente du notaire impérial SYBREN WESTERBAAN à la résidence de Bolsward, il sera procédé publiquement le 17 décembre 1812, à l'inscription, le 24 idem en surhaussement, chacque fois à deux heures de relevée, au Blaauwhuis, à Bolsward et le 31 idem à l'adjudication définitive, pareillement à deux heures de relevée, à l'auberge le Roodhart audit lieu: De certains trois-quarts, par indivis, d'une belle FERME et TERRES, avec DEMEURE,GRANGE et MOULIN à EAU, et tout ce qui y appartient, mesurant d'après renommée en tout 82 pondematen; sise dans le ressort du village Lollum, telle et de maniere qu'elle se trouve en usage de Fokke Lieuwes Altgra et de son épouse, propriétaires; apparttenant l'autre quart a madame Debora Mulder, veuve Georgius Lemke, à Harlingue; étant a prendre en jouissance à St. Pierre et mai 1815.

kind 2: Tjeertje Lemke

1741: allefriezen.nl: Register de ledematen die ik, Gerhardus Benthem bij mijn aankomste Ao 1741 den 21 augusti (...) gevonden hebbe: In Oldeholtpade (...) De weduwe Lemke, Tjeertje Lemke (beide: met attestatie vertrokken naar Franequer), Trientje Lemke (met attestatie na Wolwega)

kind 3: Trijntje Lemke

* 1742, maart: familysearch.nl: dopen Oldeholtpa [film 007167402, scan 93]: In maart zijn in de huweliken staat bevestigt Frens Jacobs en Trientse Lemke, beijde van Oldeholtpade.

* 1749, 11-5: allefriezen.nl: Lidmatenregister Wolvega c.a. [779, akte 686]: "Met attestatie Trijntje Lemke, huisvrouw van Frens Jacobs te Wolvega, van Oldeholtpade"

kind 4: Doekje Lemke

NB: inhet archief van het Hof van Friesland, invnr 14007, sententie staat de definitieve sententie dd 20-12-1749, waarin Michiel Hulshuis Frans Baarda heeft gedaagd.

In de bundel ‘Gedichten’ van Jan de Kruyff (1706-1775) komt o.m. voor: Klagte over het afsterven van mynen boezemvrind, den geleerden Heere ERNST WILLEM HIGTS, rector in de Latynsche schoole te Alkmaar. Overleeden den 29sten van Zomermaand (juni), des Jaars 1762. In dezelfde bundel ook een huwelijksvers voor Georgius Lemke en Debora Mulder.

In het stadsarchief Franeker zijn persoongegevens opgenomen van Dieuwke Lemke, waar staat dat ze in 1733 in Oldeholtpade geboren is, en elders staat zelfs de precieze datum Oldeholtpade 8-12-1735. Dat kan niet waar zijn: ze trouwt immers in 1749 met Ernst Higt; dan moet ze op zijn minst 16 jaar oud zijn. Ze bewonen in 1762 en '63 het pand Noord 11 in Franeker.

* 1749, 19-10: huwelijksafkondiging in Franeker

* 1792, 1-8: De Leeuwarder Courant meldt de verkoop van een huis in Berlicum, bij M. Hulshuis cum uxore als huurders bewoond. In nov. 1796 is in Belkum sprake van de wed. Hulshuis

* 1800: Trouwregister Hervormde gemeente Berlikum, 1800; DTB nr: 503, 1772 – 1811 Vermelding: Bevestiging huwelijk van 26 augustus 1800, Berlikum; Man: Jacobus Cant, Arendsduin onder ’s-Gravenzande; Vrouw: Doeckje Lemke, Berlikum; NB: zij is weduwe van Hulshuis. Een Jacobus Cant is in 1755 in Franeker gepromoveerd op Dissertatio medica inauguralis de fracturis in genere ... (28 pg)

kind 6: Johanna Aleta Lemke

* 1748, 21-12: familysearch, DTB Exmorra en Allingawier, lidmatenregister [film 007171850, scan 492]: Georgius Lemke heeft dit boek, als predikant in Exmorra en Allingawier, geopend met een opsomming van alle aangetroffen kerk-lidmaten. Dan schrijft hij: Hier volgen nu dien of op belijdenisse, of attestatie tot Ledemaaten aangenomen zijn. Vervolgens luidt de allereerste inschrijving: Anno 1748, den 21 December is op belijdenisse des geloofs tot lidmaat aangenoomen Johanna Alettia Lemke.

Openstaande vragen / discussie

* 1732, 4-1: allefriezen.nl: begraven Leeuwarden [918-5401]: begraven bij de Oldehoofsterkerk: Hendrik Lemke. [Is dat Hanso's vader??]

* 1772, 1-8: Leeuwarder Courant: Een HUIS uit de hand te koop, staande te Franeker over de zijde van de Valk, wordende bij de Juffers Lemke als huurders bewoond, waar in lange Jaaren een Lakenwinkel is geweest, en nog altijd met veel succes word gedreven. Te bevragen bij Doctor Greidanus te Bolsward.

* 1695, 30-5: familysearch: DTB dopen Franeker: Op 30 mei laat d'heer Professor Johannes Schotanus een kindt dopen genaamt Aletheia.

In Bolsward is in dezelfde jaren inderdaad een Hobbo Schotanus aanwezig

Zie voor uitvoerige gegevens over Hobbo Schotanus: https://www.dbnl.org/tekst/_roe003195801_01/_roe003195801_01_0021.php