• Narkotyk, substancja psychoaktywna, środek odurzający, używka – to określenia o podobnym znaczeniu stosowane wymiennie w języku potocznym.
• W medycynie, psychologii aktualnie obowiązującym nazewnictwem jest substancja psychoaktywna.
• w medycynie „narkotykami” określa się te substancje psychoaktywne, które działają m.in. przeciwbólowo poprzez określone receptory mózgowe (opioidowe)
• Pojęcie narkomanii wywodzi się od słowa narcos co oznacza odurzenie, senność, uśpienie.

• Substancje psychoaktywne:
  • wpływają na centralny układ nerwowy
  • przyjmowane są w celu doznania przyjemności, zmiany świadomości, uzyskania określonego nastoju, przeżycia ekstremalnych doznań
  • wpływają na organizm człowieka powodując w różnym stopniu zmiany psychiczne (np. euforię, zmieniony odbiór rzeczywistości, iluzje, omamy, zaburzenia pamięci) oraz fizyczne (np. wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie tętna, pobudzenie)
  • przewlekle przyjmowane mogą prowadzić do uzależnienia, które często nazywane też jest narkomanią czy toksykomanią
  • mają pochodzenie naturalne lub syntetyczne
  • często, szczególnie w publikacjach popularnych są dzielone na tzw. narkotyki miękkie (jako bezpieczne, mało szkodliwe) oraz twarde (niebezpieczne, groźne). Za „narkotyk miękki” uznawana jest np. marihuana. Określenia te są mylące, nieprawdziwe, dają złudne poczucie bezpieczeństwa np. przy stosowaniu marihuany.

• W Polsce obowiązuje podział substancji psychoaktywnych na osiem grup:
  • alkohol, opiaty, leki uspokajające i nasenne (działające głównie rozluźniająco, uspokajająco, nasennie)
  • kanabinole i inne substancje halucynogenne, lotne rozpuszczalniki (działające głównie euforycznie, powodujące omamy, urojenia)
  • kokaina i inne substancje stymulujące, nikotyna (działające pobudzająco, podwyższające nastrój)

Klasyfikacja substancji psychoaktywnych

• W Polsce od 1992 r. obowiązuje Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ( ICD – 10). Wśród substancji psychoaktywnych wyodrębniono szereg grup, przyjmując jako kryteria podziału:
  • powszechność stosowania
  • powodowanie problemów zdrowotnych oraz społecznych
  • sposób przyjmowania

• Klasyfikacja ICD – 10 wyróżnia zaburzenia psychiczne i zachowania spowodowane przyjmowaniem następujących substancji psychoaktywnych:
  • alkoholu
  • opiatów
  • kanabinoli
  • leków uspokajających i nasennych
  • kokainy
  • innych niż kokaina substancji stymulujących, w tym kofeiny
  • substancji halucynogennych
  • tytoniu
  • lotnych rozpuszczalników
  • używaniem kilku substancji psychoaktywnych lub innych substancji niż wyżej wymienione

Drogi przyjmowania substancji psychoaktywnych

Substancje psychoaktywne mogą być przyjmowane na różne sposoby. Wybór drogi często jest dokonywany w zależności od:

• celu jaki chce się osiągnąć np. szybkie przeniknięcie substancji do mózgu,
• postaci narkotyku,
• możliwości somatycznych np. konieczność palenia narkotyku ponieważ przyjęcie dożylnie jest niemożliwe z powodu zmian zapalnych żył,
• lęku przed zakażeniem chorobami wszczepiennymi itp.

Poniżej opisano najczęściej stosowane drogi przyjmowania substancji psychoaktywnych.

• Drogi przyjmowania przez przewód pokarmowy
  • Dożołądkowa popularnie zwana doustną – wchłanie substancji psychoaktywnej następuje głównie w żołądku i jelitach. Głównym czynnikiem wpływającym na wchłanianie się substancji (a w następstwie na efekt jej działania) jest ilość i skład treści pokarmowej w żołądku. Zazwyczaj obecność treści pokarmowej opóźnia wchłanianie.
  • Podjęzykowa - umieszczenie substancji pod językiem. Rozpuszczona w ślinie substancja jest wchłaniana poprzez błonę śluzową jamy ustnej. Efekt działania substancji psychoaktywnej następuje szybko i gwałtownie.
  • Doodbytnicza – umieszczanie substancji w odbycie, gdzie następuje wchłanianie poprzez błonę śluzową. Efekt działania substancji następuje szybciej niż przy zażywaniu doustnym.
• Wstrzykiwanie substancji psychoaktywnych
  • Dożylne – efekt działania substancji następuje prawie natychmiastowo, ponieważ nie występuje proces wchłaniania: substancja jest wprowadzona bezpośrednio do krwi. Podanie substncji psychoaktywnej drogą dożylną bardzo łatwo może spowodować przedawkowanie i śmierć oraz szereg innych zagrożeń jak np. tzw. infekcje krwiopochodne (np. zakażenie wirusem HIV, zapalenia wątroby typu HBV, HCV, posocznice bakteryjne), zatory, miejscowe stany zapalne.
  • Domięśniowe – substancja wprowadzona do mięśnia np. w pośladek, udo, ramię zapewnia szybsze wchłanianie niż przy zażywaniu doustnym, wolniejsze niż przy dożylnym. Powikłania infekcjami krwiopochodnymi, miejscowymi stanami zapalnymi występują tak samo często jak przy przyjmowaniu dożylnym.
  • Podskórne - substancja podawana w podskórną tkankę tłuszczową, w porównaniu z pozostałymi rodzajami wstrzyknięć, wchłania się najwolniej. Ten sposób przyjmowania substancji psychoaktywnych jest niepopularny, mimo łatwej techniki wykonania zastrzyku.
• Droga wziewna
  • Palenie, inhalacja – wdychanie substancji do płuc, która wchłania się poprzez pęcherzyki płucne do krwiobiegu. Oczekiwane działanie następuje szybko, jest porównywalne z działaniem jak przy wstrzykiwaniu dożylnym. Podrażnienie układu oddechowego jest stałą dolegliwością osób przyjmujących w ten sposób narkotyki.
• Wciąganie do nosa
  • Zwane też „wąchaniem” – wciągana na błony śluzowe nosa sproszkowana postać substancji psychoaktywnej ulega szybkiemu wchłanianiu do krwioobiegu. Błony śluzowe nosa i zatok nosowych są bardzo dobrze ukrwione i dlatego efekt działania narkotyku następuje bardzo szybko.
• Przyjmowanie przezskórne
  • Proces przenikania substancji do krwiobiegu jest powolny i powoduje względnie stabilny poziom substancji we krwi ( np. przyjmowanie morfiny w plastrach przezskornych), co daje małą efektywność euforycznego działania narkotyków np.. Z tych względów ta droga przyjmowania narkotyków praktycznie nie jest stosowana.

Objawy używania substancji psychoaktywnych

Używanie towarzyskie, eksperymentalne narkotyków coraz częściej jest stałym elementem funkcjonowania młodzieży, młodych dorosłych. Pozycja narkotyków „rekreacyjnych” takich jak marihuana, ekstaza czy leki uspokajające jest podtrzymywana i akceptowana przez znaczną grupę ludzi. Natomiast używanie opiatów, lotnych rozpuszczalników powszechnie spotyka się z krytyką. Znajomość podstawowych objawów psychicznych, somatycznych powstałych czy to jako skutek użycia, przewlekłego używania czy przedawkowania może być pomocna w udzieleniu właściwej pomocy.

Przykłady objawów mogących wskazywać na używanie narkotyków

• Wygląd i ogólny stan zdrowia
  • zmiana wyglądu (zaniedbanie w wyglądzie, higienie osobistej, sposobie poruszania się, mówienia itp.)
  • charakterystyczny zapach wydychanego powietrza, włosów, ubrania
  • wahania dobowe nastroju (od radości do przygnębienia)
  • zaburzenia snu (bezsenność lub nadmierna senność)
  • wychudzenie
  • męczliwość
  • drżenie rąk
  • częste przeziębienia, przewlekły kaszel
  • bóle żołądka
  • bóle głowy
  • bóle w klatce piersiowej
  • częste urazy, ślady po pobiciach
  • napady drgawkowe
• Rozwój fizyczny
  • zahamowanie wzrostu
  • widoczny spadek energii
  • osłabienie popędu seksualnego
  • zaburzenia w odżywianiu się
• Stan psychiczny
  • utrata zainteresowań
  • gorsze zapamiętywanie
  • trudności w koncentracji
  • okresy niepamięci
  • przyśpieszony tok myślenia, gonitwa myśli
  • mowa bełkotliwa, nie wyraźna
  • napady śmiechu
  • przygnębienie lub podwyższenie nastroju
  • drażliwość, agresywne wypowiedzi
  • nastawienia ksobne
  • urojenia prześladowcze
  • iluzje, omamy
  • mówienie do siebie
  • napady lęku
  • dziwaczne, nie zrozumiałe dla innych zachowania
• Oczy
  • przekrwienie spojówek,
  • obrzęk powiek
  • podwójne widzenie
  • rozszerzone źrenice wolno reagujące na światło
  • zwężone źrenice nie reagujące na światło
  • brak kontroli nad ruchami gałek ocznych
  • przemijający wytrzeszcz gałek ocznych
• Nos, jama ustna
  • katar, kichanie
  • zapalenie skóry pod nosem
  • owrzodzenia lub perforacja przegrody nosa
  • obrzęk śluzówki nosa
  • krwawienie z nosa
  • nie połykanie śliny
  • uczucie suchości w ustach
  • słodki zapach z ust
  • próchnica
• Skóra
  • ślady po wkłuciach dożylnych, domięśniowych, wybroczyny, zasinienia
  • ropnie
  • ślady po wyciskaniu
  • obrzęk dłoni, podudzi
  • podrapania „przeczosy”
  • poparzenia palców, ciała np. ślady po oparzeniach papierosami
  • przebarwienia (brązowe plamy na palcach)
  • wzmożona potliwość
  • świąd i pieczenie skóry
• Czynności ruchowe
  • powolny chód
  • zastyganie w niekonwencjnalnych pozycjach
  • zaburzenia równowagi
  • pobudzenie ruchowe
  • niezborność ruchowa