Embedded Files
https://sites.google.com/site/currosenriquezpoemas/ Manuel Curros Enríquez nació en Celanova el 15 de setiembre de 1851, en la casa número 14 de la calle de San Roque. Era hijo del escribano Xosé María de Curros Vázquez (deSantiso-Melide) y Petra Enríquez (de Vilanova dos Infantes).Se casó en 1873 con Modesta Luisa Polonia Vázquez Rodríguez (de Puebla de Sanabria)
Asistió a la escuela de don Manuel Rebollo y cuando estuvo preparado tuvo que ayudar a su padre como escribiente. En 1885marchó a Madrid, a casa de su hermano Ricardo, donde hizo el bachillerato e comenzó a estudiar derecho. Ingresa de escribiente en el Ayuntamiento de Madrid y visita los círculos literarios con la intención de hacer carrera literaria en Madrid.
En 1877 gana un certamen poético en Ourense con el poema "A Virxe do Cristal".Esta victoria le determinó como poeta gallego. Curros se establece en Ourense y trabaja en la Intervención de la Administracción Económica. En 1880 publicó "Aires da miña terra". Ante ese texto, el obispo de Ourense publicó un edicto condenando al libro de Curros por contener proposiciones heréticas, blasfemas y escandalosas. El juzgado ordenó el secuestro de los ejemplares en poder del editor y los moldes fueron deshechos, quedando Curros procesado por delito contra el libre ejercicio de los cultos. Fue condenado en Ourense y absuelto en A Coruña. Perdido el puesto de trabajo orensano, vuelve a Madrid e ingresa en la redacción de El Porvenir, periódico republicano.
En 1894 decide emigrar a América. En La Habana dirige un periódico, La Tierra Gallega, y cuando se suspendió su publicación ingresó en la redacción de El diario de las Familias y después en la del Diario de la Marina. Acogido con entusiasmo a su llegada, acabo indisponiéndose con la mayoría de sus paisanos.
En 1904 viaja a A Coruña, donde fue agasajado por los regionalistas. De volta a La Habana, reanuda sus actividades en el Diario da Marina. Murió el 7 de febrero de 1908. Sus despojos fueron embarcados para Galicia..
Curros fué miembro de la logia "Auria" de Orense.
Foi un dos dez fillos de Xosé María Curros e de Petra Enríquez. A causa da actitude tiránica Entre 1869 e 1877 o poeta, que se dedicaba ó periodismo en castelán, publicou algunhas composicións en El Heraldo Gallego, que dirixía en Ourense Lamas Carvajal. Pero a súa consagración definitiva veu coa publicación de Aires da miña terra (Ourense, 1880). Á primeira edición, que contiña vinteún poemas ademais dos tres premiados no certame de 1877, fóronselle engadindo outras composicións posteriores. En 1981 a Real Academia galega publicou unha edición facsimilar de Aires da miña terra, que reproduce con fidelidade a edición orixinal de 1880.do pai, Curros abandonou a casa paterna cando tiña quince anos. Foi a Ourense e de alí a Madrid. Alí foi protexido de Modesto Fernández e González, En Madrid completa a súa formación intelectual, literaria e ideolóxica. Estivo exiliado en Londres polo ano 1870 a causa dun escrito de carácter político. De volta en Madrid, funda en 1875 con Vesteiro Torres a Sociedade Galicia Literaria . Ese mesmo ano vai como correspondente de guerra de El Imparcial ó País Vasco. Un accidente cunha pistola pon a Curros á beira da morte.Logo da guerra, e recuperado, regresa a Madrid, restablecendo a súa actividade literaria e periodística.En 1877 gaña un certame poético en Ourense. A raíz da victoria no certame, o poeta, que conseguira praza de funcionario en Ourense, establécese en Galicia para dedicarse dun xeito definitivo á literatura galega. A causa duns versos que o Bispo de Ourense consideraba que ridiculizaban ou atacaban dogmas da relixión católica, Curros é sentenciado a dous anos, catro meses e un día, e multa de 250 pesetas, aínda que a Audiencia da Coruña absolveuno. Foi cesado no seu posto de funcionario e volve a Madrid. Emigra a Cuba en 1894 onde viviu a independencia da colonia, manifestándose en contra do goberno de Madrid. Colaborou coa prensa cubana ata a súa morte no sanatorio do Centro Asturiano no ano 1908.
Obras realizadas:
Entre 1869 e 1877 o poeta, que se dedicaba ó periodismo en castelán, publicou algunhas composicións en El Heraldo Gallego, que dirixía en Ourense Lamas Carvajal. Pero a súa consagración definitiva veu coa publicación de Aires da miña terra (Ourense, 1880). Á primeira edición, que contiña vinteún poemas ademais dos tres premiados no certame de 1877, fóronselle engadindo outras composicións posteriores. En 1981 a Real Academia galega publicou unha edición facsimilar de Aires da miña terra, que reproduce con fidelidade a edición orixinal de 1880.
No poema que serve de introducción a esta obra, Curros alega que a situación da lingua galega era consecuencia da opresión que padecía o pobo e declara o seu compromiso con esa lingua. A raíz do proceso que se inicia coa publicación de Aires da miña terra, Curros foi excomungado. Curros ataca abertamente a actitude social da igrexa e o seu anticlericalismo non é só unha reacción persoal, senón unha faceta da súa ideoloxía.
Para o certame de Ourense de 1877 Curros escribe A Virxe do Cristal. Trátase dun longo poema de máis de mil versos que relata a historia que deu orixe a unha devoción popular aínda hoxe viva naquelas terras. Pódese dicir que é unha composición de carácter popular, en certo modo de carácter costumista. A este tipo de poesía costumista corresponderían tamén os seus poemas titulados A gueiteiro, Unha boda en Einibó e O Maio.
En 1888 aparece publicado na Coruña O divino sainete, que foi considerado polo propio Curros como a mellor das súas obras. Trátase dunha libre parodia de A divina comedia de Dante na que a sátira é claramente palpable pola caracterización caricaturesca dos personaxes, a forza expresiva da linguaxe e o humor sarcástico.
Aínda que Curros se amosa contrario á poesía intimista, hai momentos nos que non deixa de expresar as súas reaccións e sentimentos persoais. Así sucede cunha serie de composicións de temática familiar: Ben chegado, que celebra o nacemento do seu primeiro fillo e as elexías ¡Ai!, que expresa a súa dor pola morte dun fillo e Na morte da miña nai, que é o máis longo poema intimista de Curros. Esta temática intimisma maniféstase tamén noutros poemas, aínda que non son de temática familiar, como son Tempro deserto, Sola e A Rosalía.
Polo que respecta á prosa, Curros escribiu só dous textos breves, un prólogo a Aturuxos de R. Armada Teixeiro e notas en Aires ós poemas A Virxe do cristal, Cántiga e Tempro deserto.
Aínda que a maior parte da producción de Curros está escrita en galego, cómpre destacar algunhas obras en castelán como Sátira en verso contra la Constitución de 1879, El ldos de mayo de 1808. Loa original y en verso (Madrid, 1874), El maestre de Santiago (1874), Paniagua y compañía. Agencia de sangre (A Coruña, 1878), El Padre Feijoo (Ourense 1880), El último papel, que se publicou na revista Galicia nos anos 1892 e 1893, La Condesita (1893), Eduardo Chao (A Habana, 1893) e bastantes traduccións de poemas portugueses que foron publicados en diferentes periódicos.
POEMA A CRUÑA (fragmento)
..........
E...¿quén son eu? Un poeta
ou, como quen di, un paxaro
a quen tallaron o bico
cando empezaba o seu canto;
e que, dende aquela, mudo,
dos patrios eidos xotado,
por longas terra e mares
arrastra as áas sangrando.
Un poeta a quen un dia
hastra ese nome negaron
porque arrolar nunca soupo
o sono vil dos tiranos;
porque seapertaba ós pobos
cos seus alegres recramos
i aigoraba auroras novas
que xa están alborexando;
un poeta aquen xueces
que Dios teña en seu descanso,
condenaron a cadea
que levan os presidarios
e cuios ferros, ¡ouh Cruña!
terra de peitos fidalgos,
mandaches limar a rentas
por man dos teus maxistrados.
Mais coido que nestas penas,
nestes aldraxes i escarnios,
nos que non hai groria algunha
(que de homes son os traballos)
estan as executorias
do voso tolo entusiasmo.
..............
Cuba, que améi delorida,
acólleme espatriado
e nella no ha de faltarme
unha conquiña de caldo.
..............
ALBORADA, estrofa
¡Ouh, Libertá sagrada,
alba de gloria pró oprimido mundo,
dos pobos deseada,
que esclavos viven en dolor profundo!
Esparexe, querida,
de escura noite as tréboas cenicientas,
de verdugos e déspotas garida,
e fuxan medoñentas,
seguidas do seu lívido aparello,
¡diante de ti as visións de mundo vello!
O vento
Dis que por boca do Espítiru Santo,
que debe ter unha boca ben negra,
púxome o crego na misa do pobo
(¡nai que me deu!...) como naide se vexa.
Algo ha de haber de verdade no conto,
que hoxe, ó pasar onda mín a súa manceba,
fíxome a figa e rosmou polo baixo
mentres torcía pra on lado a cabeza:
"¡Que inda te mirres cal coiro no lume!
¡Que inda reventes como unha boleca!
¡Vólvase sénica o pan na túa boca!
¡Tóllate Dios, condanado poeta!
"¡Maldizoado na carne e nos ósos!
¡Maldizoado nos pes e na testa!
¡Entre as virillas de entrambas illargas!
¡Entre as xunturas das sete costelas!
"¡Gafo te vexas de males estranos!
¡Por onde vaias acougo non teñas!
¡Vivo, non des con camiño seguro!
¡Morto, non topes descanso na terra!"
.......................................................
Bótalle ó pote unha léngoa de porco,
miña muller, xa que andamos en léngoas;
bótalle ó pote unha léngoa de porco:
para engordar non che hai cousa como ela.
Os mozos
¡Qué triste está a aldea,
qué triste e qué sola!
¡A terra sen frutos, a feira sin xente,
sin brazos o campo,
sin nenos a escola,
sin sol o hourizonte, sin fror a semente!
A pedra e as nubes
a sembra arrasando,
Agoiran un ano de fame sombría;
sin pan os labregos
nin herba pro gando,
¿qué vai s ser deles na crúa invernía?
Manadas famentas
de lobos montesos
baixaron das chouzas na noite calada,
e postos en ringla,
cos ollos acesos
acenan dos probes prá porta pechada ...
Mociños honrados
de sangue bravía,
si ó mal dos petrucios non fordes alleos,
liberádeos da morte,
¡facei montería
nos lobos da terra, nos lobos dos ceos!
CREBANDO AS LIRAS
Por sobre a barafunda
de escarnios e pauliñas
que as cántigas dos servos
por onde quer suscitan,
espaventada, atóneta,
a virxe Poesía
clamou desalentada:
“¡Vates, crebade as liras!”
¡Crebar as liras,
cando se fai temer aínda
a maza de Xan Dente
por vara de xusticia!
¡Cando nos nosos Códigos
non val dun home a vida
os sete vis escudos
en que a tasou Molina!
¡Calar!... ¡Que non se escoite
o patuxar das vítimas
no mar de inxofre e sangue
da escravitú caídas!
¡Calar!... ¡i as maus cravadas,
i a túnica cinguida,
i a tolerancia abaixo
i a intolerancia arriba!
Non. Feita está a pormesa
i é menester cumprila.
A patria morre. ¡Malia
o fillo que a non mira!
¡E malia quen lle negue
por tedio ou covardía,
os himnos que a amortaxen,
o sangue que a redima!
Crebar as liras diante
da libertá que espira
baixo a gadoupa férrea
do dogma que asesina!...
¡Inda goberna Claudio!
¡Inda Seiano priva!
¡Inda os proscritos choran
e trunfa Mesalina!
¡Non a crebés, poetas!
Templaina en ódeo, en ira,
hastra que dela saian
as explosiós das minas;
hastra que cada nota
com’ onha espada fira,
com’ on andacio varra
as vellas tegonías.
Gustoso esnaquizara
e resinado a miña,
si neso do meu pobo
a sorte consistira;
mais, mentras orfo e triste
os meus consolos pida,
crebala... ¡na túa testa
tan sólo-tiranía!
A IGREXA FRIA
Por cima dos agros,
do monte no medio,
levántase aínda,
hidrópico e negro,
cal xigante hipopótamo morto,
de vermes cuberto,
rodeado de tréboas e gramas,
o lombo deforme do vello mosteiro.
Das torres as rexas
agullas de ferro, queixarse parecen
da marcha dos tempos;
e de cote paradas e inmobres, semellan os dedos
dunha mau de Titán que anda en busca
do raio que tarda das iras do ceo.
Dende a alta campana
cai inda en anelos
a forte cadea
con triste bambeo.
Cando á posta do sol, das montanas
azóutana os ventos,
unha serpe arromeda encantada
que garda as ruínas fungando e tecendo.
Os pelos de punta,
na mau cun coitelo,
coa sangue lixando
dos probes viaxeiros,
empos houbo en que aquí buscar viña
seguro i achego
o ladrón dos camiños, que os frades
que a Praga queimaban, en salvo puxeron.
De monxe vestido
como eles o reo,
de réprobo a santo
pasóu nun dia mesmo;
e da gorxa que ser debría
tallada nun cepo,
a pauliña saíu, que escomulga
ó insine Colombo i ó gran Galileo.
As virxes, forzadas;
os probes, valeiros,
pedían namentres
socorro e romedio;
i a xusticia, escudeiro mal pago
do crime sanguento,
do sagrado na porta quedaba
de rabia e de cólara os dentes batendo.
Nos meus solitarios
nouturnios paseos,
sucédeme ás veces
chegar ó mosteiro;
e caretas facéndome estonces
da lúa ó reflexo,
unha negra visión, de entre as ruínas,
"¡Qué tempos!", me dice; i eu digo: "¡Qué tempos!".
NA CHEGADA A OURENSE DA PRIMEIRA LOCOMOTORA
I
Velaí ven, velaí ven avantando
comaros e corgas, e vales, e cerros.
¡Vinde vela, mociños e mozas!
¡Saludaina, rapaces e vellos!
Por onde ela pasa
fecunda os terreos,
espértanse os homes,
frolecen os eidos.
Velaí ven, velaí ven tan oupada,
tan milagrosiña, con paso tan meigo,
que parece unha Nosa Señora,
unha Nosa Señora de ferro.
Tras dela non veñen
abades nin cregos;
mais vén a fartura
¡i a luz i o progreso!
II
Catedral, demagogo de pedra,
dun pobo fanático erguida no medio,
repinica esas chocas campanas
en sinal de alegría e contento.
Asocia esas voces
ó son dos pandeiros,
¡ás santas surrisas
de terras e ceos!
E ti, río dos grandes destinos,
que os himnos ensaias dos trunfos ibéricos,
requeimáda-las fauces de sede
vén o monstro a beber no teu seo.
Bon samaritano,
dálle auga ó sedento;
que a máquena é o Cristo
dos tempos modernos
Nocturnio
Da aldea lonxana fumegan as tellas;
detrás dos petoutos vai póndose o sol;
retornan prós eidos coa noite as ovellas
tiscando nas beiras o céspede mol.
Un vello, arrimado nun pao de sanguiño,
o monte atravesa de cara ó pinar.
Vai canso; unha pedra topóu no camiño
e nela sentóuse pra folgos tomar.
-¡Ai! -dixo-, ¡qué triste!
¡qué triste eu estóu!
I on sapo, que oía,
repuso: -¡Cro, cro!
¡Ás ánemas tocan! ... Tal noite como ésta
queimóuseme a casa, morréume a muller;
ardéume a xugada na corte, i a besta,
na terra a semente botóuse a perder.
Vendín prós trabucos bacelos e hortas
e vou polo mundo de entón a pedir;
mais cando non topo pechadas as portas
os cans sáienme a elas e fanme fuxir.
- Canta, sapo, canta;
tí i eu ¡somos dous! ... -
I o sapo choroso,
cantaba: -¡Cro, cro!
Soliños estamos entrambos na terra.
mais nela un buraco tí alcontras i eu non;
a ti non te morden os ventos da serra,
i a min as entranas i os ósos me rón.
Tí, nado nos montes, nos montes esperas,
de cote cantando, teu térmeno ver;
eu, nado entre os homes, dormendo entre as feras,
e morte non hacho, si quero morrer.
-Xa tocan ... Recemos,
¡que dicen que hai Dios! ...-
El reza, i o sapo
cantaba: -¡Cro, cro!
A noite cerraba, i o raio da lúa
nas lívidas cumes comenza a brillar;
curisco que tolle nos álbores brúa
i escóitase ó lexos o lobo oubear.
O probe do vello cos anos cangado
erguéuse da pedra i o pau recadóu;
viróu para os ceos o puño pechado,
e cara ós touzales rosmando marchóu ...
Cos ollos seguíndoo
na escura estensión,
o sapo quedouse
cantando: ¡Cro, cro!.
¡AL!...
¿Como foi?... –Eu topábame fóra
cando as negras vixigas lle deron;
polo aramio súa nai avisoume
i eu vinme correndo.
¡Coitadiño! Sintindo os meus pasos
revolveu cara a min os seus olllos.
Non me viu... e chorou... ¡ai!
xa os tiña ceguiños de todo.
Non me acordo que tempo me estiven
sobre o berce de dor debruzado;
sólo sei que me erguín co meu neno
sin vida nos brazos...-
Bolboreta de aliñas douradas
que te pousas no berce baleiro
pois por el me perguntas, xa sabes
que foi do meu neno.
Diante unha imaxe de Iñigo de Loyola
A místeca alegría no sembrante,
no peito a ira, o sono na mirada,
ben te conezo, Euménide sagrada,
trenca virtú, católico bergante.
Treidora do Evanxelio á lei amante,
a Esposa dos Cantares, desleigada,
tivo tratos co demo e desta allada
naciches tí, ¡parásito trunfante!
Mais ¿qué fas nese altar roubando preces,
xenio da intolerancia soberano,
tí, que tan solo maldiciós mereces?
¿Tí, que trocaches a Cristo nun tirano,
os saiós u os verdugos en xueces,
i en fouce a Dios do pensamento humano?
NA MORTE DA MIÑA NAI
Doce malenconía, miña Musa,
do meu esprito noiva feiticeira
¡déixame que hoxe no teu colo dorma
sono de pedra!
Nunca, reiciña, nunca com’ agora
falla fixéronme os teus bicos mornos:
choveu por min chuvia de sangue e traio
frío nos ósos.
Quéntame ti, que tiritando veño,
ti, que do peito curas as feridas,
¡amiga xenerosa dos que sofren,
malenconía!
Tope miña alma, á sombra dos ciprestes
que os tristes ermos das túas illas cobren,
o esquecemento que en ningures hacho
prós meus doores.
Fai que ó rumor dos teus regueiros, brando,
se adormezan meus tristes pensamentos.
¡Son un orfo!... Agarímame ó teu colo...
Xa outro non teño.
¡Xa autro non teño en que pousa-la frente,
polas agurras do pesar sulcada;
xa outro non teño que a amargura enxugue
das miñas bágoas!
Nai, ¡adorada nai! mártir escura,
branca pombiña arruladora e tenra,
¡ai! Si souperas cómo me deixabas
non te morreras.
Dende que te perdín, a terra, o ceo,
todo é pra min da mesma cor da morte.
O sol non me alumea, nin os campos
para min tén frores.
Cal sobre os condenados a pauliña,
caíu sobre miña alma eterno loito;
todo me amarga, hastra o aire que respiro;
dáname todo.
Do corazón fuxiume esa alegría
que é nas frores aroma e vos nos paxaros,
i andan por dentro do meu peito os corvos
arrevoando.
¡Como recordo aquelas noites craras
en que ó fulgor da prateada lúa
me arrulaba o sono, dos teus cantos
coa doce música!
¡Como recordo aquelas tardes tristes
en que os tronos sintindo, rezabamos
por que Dios leve ós probes mariñeiros
a porto a salvo:
Polos necesitados camiñantes
polos vellos sin pan e sin abrigo,
polos nenos sin pai..., abandonados...
com’ os teus fillos!
¡Ai! Eu tamén rezar quixera agora
por ti, de tanto amor en xusto pago;
mais dende que te fuches, miña rula,
¡teño un cansancio!...
Malenconía, Musa dos doentes,
do meu esprito noiva feiticeira
¡déixame que hoxe no teu colo dorma
sono de pedra!.
En corso
Mariñeiros da Marola,
de Illas Cies e do Orzán,
remendade ben as velas,
dáille sebo ás cordas xa;
reparade as vellas redes,
os coitelos afiái
i aprestaivos, mariñeiros,
pola patria a mariñar.
Dende o Norte americano
chega a España occidental,
de ignominias e de aldraxes
unha negra tempestad,
e nas olas que levanta
i en Galicia van parar,
¡cuspos flotan de desprecio
para vós e vosa nai!
Mariñeiros da Marola,
de Illas Cies e do Orzán,
non seredes mariñeiros
si temedes hoxe ó mar;
unha forca en cada verga,
na cintura un bon puñal,
no temón un brazo forte
i a bogar, bogar, bogar ...
Mariñeiros da Marola,
de Illas Cies e do Orzán,
grande pesca vos agarda
si sabedes ben pescar;
unha lencha de centollas
vinte cinco pesos val,
un cargamento de yankees
valvos ... ¡a inmortalidá!
O MAIO
Aquí vén o maio
de frores cuberto....
puxéronse á porta
catándome os nenos;
i os puchos furados
pra min estendendo,
pedíronme crocas
dos meus castiñeiros.
Pasai, rapaciños,
calados e quedos;
que o que é polo de hoxe
que darvos non teño.
Eu sónvo-lo probe
do pobo gallego:
pra min non hai maio,
¡pra min sempre é inverno!...
Cando eu me atopare
de dono liberto
i o pan no me quiten
trabucos nin préstemos,
e como’os do abade
frorezan meus eidos,
chegado habrá estonces
o maio que eu quero.
¿Queredes castañas
dos meus castiñeiros?...
Cantádeme un maio
sin bruxas nin demos:
un maio sin segas,
usuras nin preitos,
sin quintas, nin portas,
nin foros, nin cregos.
CANTIGA
No xardín unha noite sentada
ó refrexo do branco luar,
unha nena choraba sin trégolas
os desdés dun ingrato galán.
I a coitada entre queixas decía:
“Xa no mundo non teño ninguén,
vou morrer e non ven os meus ollos
os olliños do meu doce ben.”
Os seus ecos de malencolía
camiñaban nas alas do vento,
i o lamento
repetía:
“Vou morrer e non vén o meu ben”.
Lonxe dela de pé sobre a popa
dun aleve negreiro vapor,
emigrado, camiño de América
vai probe, infelís amador.
I ó mirar as xentís anduriñas
cara á terra que deixa cruzar:
“¡Quen pudera dar volta, pensaba,
quen pudera convosco voar!...”
Mai as aves i o buque fuxían
sin ouír seus amargos lamentos;
sólo os ventos
repetían:
“¡Quen pudera convosco voar!”
Noites craras, de aromas e lúa,
desde entón ¡que tristeza en vós hai
prós que viron chorar unha nena,
prós que viron un barco marchar!...
Dun amor celestial, verdadeiro,
Quedou sólo, de bágoas a proba,
unha cova
nun outeiro
i on cadavre no fondo do mar.
Fragmentos do DIVINO SAINETE
CANTO VIII
Os dous agardando a hora
de ir xantar co Santo Padre
botamos do tempro fóra,
E pra poder aprecialos,
fomos ver as galarías
de exposición dos regalos.
Canto en sigros dazanove
o temporal poderío
ten arrapiñado ó probe;
Canto se ten apropeado
a garra cardenalicia
i o ventre do episcopado,
Alí están, en montós xigantes
da oriental manificencia-
dende as pelras i os diamantes
Hastra a prata e ouro fino-
enormes bostas guindadas
do católico intestino.
Diante daquela cruxía
de esprendores, onde mesmo
loce xunta i a porfía
Toda a pompa i a riqueza
que encerra o mundo do arte
ou garda a naturaleza,
Acordeime dos que fozan
na terra, dos que non comen,
dos que non rin e non gozan;
Do labrego que traballa
pra manter muller e fillos
e dorme en mollos de palla;
Do probe vello baldado,
sin agarimo no inverno,
de porta en porta arrastrado;
Do neno que emporranchiño,
orfo, perdido na fraga,
garda o gando dun veciño;
Do frío lar, que dá medo;
dos hórreos sin grau, das vacas
sin leite, do arado quedo...
E cun amargor sin nome:
-¡Cantos sudan neste mundo
-pensei- pra que folgue un home!
I Añón, cal se me escoitara:
-¿Logo seique tes envexa?
-díxome- pois ben, repara:
Iste calis esmaltado
desapareceu da igrexa
de Ousende o ano pasado.
Esta costodia esculpida
foi da ermida de Seixalbo,
noites atrás sutraída.
Canto tes diante os teus ollos
débese da fe á gazúa,
que non respeta ferrollos.
¿E queres con tal grandeza
facer a sorte dos pobres?
¡Pois pídeslles boa limpeza!
-Contra todo espolio feito
ós pobos cabe interdiuto...
-¿Que entendes ti de Dereito?
Os bens non enventariados
son do primeiro que os pilla,
diquiridos ou roubados.
E se o que os furta acontece
ser xente de sancristía,
o ladrón nunca aparece.
Inquidá, desacato,
o que queiras... mais é forza
respetar o Concordato.
Así o meu vello falaba
cando tivemos aviso
de que León XIII agardaba.
-Vamos alá –dixo o vate-
e correndo unha cortina
de veludo cor granate,
Nun camarín penetramos,
onde xa sentado á mesa
ó Padre Santo miramos.
-Sentaivos tamén –nos dixo-
requeneou catro preces,
o pan i as ostras bendixo,
I entanto unha copa enteira
de viño vello apuraba,
faloume desta maneira:
-Sei quen es: se o non soubera,
o que berrache en S. Pedro
craramente mo dixera.
Ti vés, cantor galiciano,
dunha raza que ondeou sempre
o predominio romano.
Alá do monte Medulio
nas lareiras, inda os ósos
relocen ó sol de xulio.
De teus avós que, brandindo
contra o Imperio a fouce céltica,
un a un, foron caíndo.
Pero dos Conqueridores
pasados, dos mortos déspotas,
Césares i Enperadores
O Para non é o herdeiro:
sono os reis que hoxe gobernan,
castigo do mundo enteiro.
¡Ai! Olla: por toda a terra
érguese un bafo de morte
que os espíritus aterra.
Naciós de tódalas trazas,
homes de tódolos crismas,
xentes de tódalas razas
Míranse con ollo airado,
búscanse us ós outros i alzan
no aire o puño pechado.
O fillo do Norte, frío,
desputa ó do Oriente, inquieto,
da fronteira o señorío.
Recrama o galo ó xermano
as terras que lle detenta;
do ingrés recea o italiano;
Rifa Améreca coa Europa;
os arsenás funden ferro;
os cuartés dispoñen tropa.
Roda polo espacio un vento
de asolación e exterminio
que escurece o firmamento...
Treme o chau, vacila a roca;
¡rompe en cada peito un ódeo
e un ultraxe en cada boca!
I aquí o Papa outro traguiño
botando, excramou: -¡Que tempos!
I Añón respondeu: -¡Que viño!
-No medio de loita tanta
soio hai paz –tornou León XIII-
no seo da Igrexa santa.
¡E chamádesme tirano
a min, triste prisioneiro
na cárcel do Vaticano!
-Perdóneme súa mercede
-dixen entón- pero coido
que mentres a Santa Sede
Os bens temporales ame
e insulte coa súa riqueza
ós que morren de fame;
Mentres o Papa, que o trono
das almas herdou sementes,
queira ser do mundo dono
I a pel do pascoal Carneiro
trocando en coraza, trate
de convirtirse en guerreiro,
A obra papal será impía;
non de paz, de turbulencia;
non de orde, de tiranía.
De Cristo a mística esposa
fixo nefando adulterio,
i a súa falta vergonzosa
Non terá perdón divino,
senón cando a Cristo torne
dos brazos de Constantino.
Añón pegoume co codo
como quen di: “¡Non te escurras!”
e León falou deste modo:
-¡Ah! ¡Como ó teu beizo asoma
o afán do mundo! Ti pides
que o Papa abandone Roma...
¡E ben! Agradarche quero;
deixarei Roma ós romanos,
quedareime en coiros... pero
Cando dos bens me despoxe
que a tradición me legara,
e que gardei hastra o de hoxe,
¿Terá a Igrexa quen lle acuda?
-¡Vinte sigros predicando
caridade pra esa duda!
¡Señor! O mundo moderno
non é, como o mundo antigo,
a imaxen viva do inferno.
Os pobos están chamados
a rexilo: cando trunfen,
cando do chau levantados
O himno canten da vitoria,
volveranse a Dios i os ceos
resprandecerán de groria.
I entón, Señor, non temades
polaIgrexa que ela é barca
que flota nas tempestades.
Estas democracias novas
son feitas de amor e gastan
a piedade por arrobas.
¡Amádeas! ¡Que ollen e vexan
que Cristo está da súa parte
mentres loitan e pelexan!
Quédese a rabia prós lobos:
¡Cristo era bon, era homilde!
i a homildá cautiva ós pobos.
Tal falei, Añón estaba
páledo; volvín a testa
e vin que o Papa... choraba.
-¿Que ten, señor? -¡Esto é feito!
repricoume- e naquel punto,
erguendo o busto escorreito,
Marmurou: -Ide e anunciade
que o Papa renuncia a Roma
pra vivir da caridade.
Dende hoxe a miña facenda,
todo o que eu teño é dos probes;
que as naciós poñan en venda
Canto for meu; desto en pago
non quero máis, se ma dades,
que unha coviña en Santiago.
Sentinme entón conmovido
tamén: o Papa marchouse,
i eu, de Añón sempre collido,
Botei fóra do palacio
e respirei fortemente
o vento libre do espacio.
Aquela noite saímos
de Roma eu i o vate; a penas
os dous no vagón nos vimos
De volta pró chau paterno,
díxenlle: -Mestre, ¿que pensas?
-Que é un gran viño o de Falerno...
-¿Dudas dos votos formales
do Papa? -¡Nunca se compren
os programas liberales!
Logo de chegar a España
Añón tornouse ó comando
da súa Santa Compaña,
I eu, do que vin de parvo e mudo,
dende entón creo... ou non creo...
pero dudar ¡xa non dudo!
CANTO VIII
Os dous agardando a hora
de ir xantar co Santo Padre
botamos do tempro fóra,
E pra poder aprecialos,
fomos ver as galarías
de exposición dos regalos.
Canto en sigros dazanove
o temporal poderío
ten arrapiñado ó probe;
Canto se ten apropeado
a garra cardenalicia
i o ventre do episcopado,
Alí están, en montós xigantes
da oriental manificencia-
dende as pelras i os diamantes
Hastra a prata e ouro fino-
enormes bostas guindadas
do católico intestino.
Diante daquela cruxía
de esprendores, onde mesmo
loce xunta i a porfía
Toda a pompa i a riqueza
que encerra o mundo do arte
ou garda a naturaleza,
Acordeime dos que fozan
na terra, dos que non comen,
dos que non rin e non gozan;
Do labrego que traballa
pra manter muller e fillos
e dorme en mollos de palla;
Do probe vello baldado,
sin agarimo no inverno,
de porta en porta arrastrado;
Do neno que emporranchiño,
orfo, perdido na fraga,
garda o gando dun veciño;
Do frío lar, que dá medo;
dos hórreos sin grau, das vacas
sin leite, do arado quedo...
E cun amargor sin nome:
-¡Cantos sudan neste mundo
-pensei- pra que folgue un home!
I Añón, cal se me escoitara:
-¿Logo seique tes envexa?
-díxome- pois ben, repara:
Iste calis esmaltado
desapareceu da igrexa
de Ousende o ano pasado.
Esta costodia esculpida
foi da ermida de Seixalbo,
noites atrás sutraída.
Canto tes diante os teus ollos
débese da fe á gazúa,
que non respeta ferrollos.
¿E queres con tal grandeza
facer a sorte dos pobres?
¡Pois pídeslles boa limpeza!
-Contra todo espolio feito
ós pobos cabe interdiuto...
-¿Que entendes ti de Dereito?
Os bens non enventariados
son do primeiro que os pilla,
diquiridos ou roubados.
E se o que os furta acontece
ser xente de sancristía,
o ladrón nunca aparece.
Inquidá, desacato,
o que queiras... mais é forza
respetar o Concordato.
Así o meu vello falaba
cando tivemos aviso
de que León XIII agardaba.
-Vamos alá –dixo o vate-
e correndo unha cortina
de veludo cor granate,
Nun camarín penetramos,
onde xa sentado á mesa
ó Padre Santo miramos.
-Sentaivos tamén –nos dixo-
requeneou catro preces,
o pan i as ostras bendixo,
I entanto unha copa enteira
de viño vello apuraba,
faloume desta maneira:
-Sei quen es: se o non soubera,
o que berrache en S. Pedro
craramente mo dixera.
Ti vés, cantor galiciano,
dunha raza que ondeou sempre
o predominio romano.
Alá do monte Medulio
nas lareiras, inda os ósos
relocen ó sol de xulio.
De teus avós que, brandindo
contra o Imperio a fouce céltica,
un a un, foron caíndo.
Pero dos Conqueridores
pasados, dos mortos déspotas,
Césares i Enperadores
O Para non é o herdeiro:
sono os reis que hoxe gobernan,
castigo do mundo enteiro.
¡Ai! Olla: por toda a terra
érguese un bafo de morte
que os espíritus aterra.
Naciós de tódalas trazas,
homes de tódolos crismas,
xentes de tódalas razas
Míranse con ollo airado,
búscanse us ós outros i alzan
no aire o puño pechado.
O fillo do Norte, frío,
desputa ó do Oriente, inquieto,
da fronteira o señorío.
Recrama o galo ó xermano
as terras que lle detenta;
do ingrés recea o italiano;
Rifa Améreca coa Europa;
os arsenás funden ferro;
os cuartés dispoñen tropa.
Roda polo espacio un vento
de asolación e exterminio
que escurece o firmamento...
Treme o chau, vacila a roca;
¡rompe en cada peito un ódeo
e un ultraxe en cada boca!
I aquí o Papa outro traguiño
botando, excramou: -¡Que tempos!
I Añón respondeu: -¡Que viño!
-No medio de loita tanta
soio hai paz –tornou León XIII-
no seo da Igrexa santa.
¡E chamádesme tirano
a min, triste prisioneiro
na cárcel do Vaticano!
-Perdóneme súa mercede
-dixen entón- pero coido
que mentres a Santa Sede
Os bens temporales ame
e insulte coa súa riqueza
ós que morren de fame;
Mentres o Papa, que o trono
das almas herdou sementes,
queira ser do mundo dono
I a pel do pascoal Carneiro
trocando en coraza, trate
de convirtirse en guerreiro,
A obra papal será impía;
non de paz, de turbulencia;
non de orde, de tiranía.
De Cristo a mística esposa
fixo nefando adulterio,
i a súa falta vergonzosa
Non terá perdón divino,
senón cando a Cristo torne
dos brazos de Constantino.
Añón pegoume co codo
como quen di: “¡Non te escurras!”
e León falou deste modo:
-¡Ah! ¡Como ó teu beizo asoma
o afán do mundo! Ti pides
que o Papa abandone Roma...
¡E ben! Agradarche quero;
deixarei Roma ós romanos,
quedareime en coiros... pero
Cando dos bens me despoxe
que a tradición me legara,
e que gardei hastra o de hoxe,
¿Terá a Igrexa quen lle acuda?
-¡Vinte sigros predicando
caridade pra esa duda!
¡Señor! O mundo moderno
non é, como o mundo antigo,
a imaxen viva do inferno.
Os pobos están chamados
a rexilo: cando trunfen,
cando do chau levantados
O himno canten da vitoria,
volveranse a Dios i os ceos
resprandecerán de groria.
I entón, Señor, non temades
polaIgrexa que ela é barca
que flota nas tempestades.
Estas democracias novas
son feitas de amor e gastan
a piedade por arrobas.
¡Amádeas! ¡Que ollen e vexan
que Cristo está da súa parte
mentres loitan e pelexan!
Quédese a rabia prós lobos:
¡Cristo era bon, era homilde!
i a homildá cautiva ós pobos.
Tal falei, Añón estaba
páledo; volvín a testa
e vin que o Papa... choraba.
-¿Que ten, señor? -¡Esto é feito!
repricoume- e naquel punto,
erguendo o busto escorreito,
Marmurou: -Ide e anunciade
que o Papa renuncia a Roma
pra vivir da caridade.
Dende hoxe a miña facenda,
todo o que eu teño é dos probes;
que as naciós poñan en venda
Canto for meu; desto en pago
non quero máis, se ma dades,
que unha coviña en Santiago.
Sentinme entón conmovido
tamén: o Papa marchouse,
i eu, de Añón sempre collido,
Botei fóra do palacio
e respirei fortemente
o vento libre do espacio.
Aquela noite saímos
de Roma eu i o vate; a penas
os dous no vagón nos vimos
De volta pró chau paterno,
díxenlle: -Mestre, ¿que pensas?
-Que é un gran viño o de Falerno...
-¿Dudas dos votos formales
do Papa? -¡Nunca se compren
os programas liberales!
Logo de chegar a España
Añón tornouse ó comando
da súa Santa Compaña,
I eu, do que vin de parvo e mudo,
dende entón creo... ou non creo...
pero dudar ¡xa non dudo!
A VIRXE DO CRISTAL
LENDA
Rapazas de Vilanova,
ben vos podedes gabar;
que non hai Virxe no mundo
com’a VIRXE DO CRISTAL.
(Cantar do pobo)
Almas ardentes pra chorar nacidas
unha cencia que Dios non quixo darvos;
bolboretas xentís, esparexidas
arredor dunha lus que ha de queimarvos;
almas cheas de duda, de fe espidas;
dunha eterna inorancia eternos parvos;
vermes envoltos no montón aceso
de ósos de mortos que chamás progreso:
Parade un pouquichiño o fatigoso
paso en que vades a rodar sin tino,
e non ó vento dedes, enganoso,
a balbucente vos dun pelegrino,
sombra dun sol que nace esprendoroso,
póla esgallada de xigante pino,
recordo vivo dunha idá pasada,
entre o polvo dos tempos enterrada.
A vos amiga que hastra vós se astreve
é de xente de paz. Eu sonvos ave
de pío morosiño i áas de neve,
que só aniñar nos campanarios sabe.
Dende eles colle lus, dende eles bebe
o incenso en ondas que rubiu da nave.
e cando cai esborrallada a torre,
mirra as aliñas, e piando morre.
Cando teñades esta vos ouído,
cal eco de fantástica viola,
xa esta sombra terá desaparecido,
cinza sólo quizais será esta póla;
estonces, que tralo último queixido,
sólo será un cadavre esta ave tola,
¡almas, volvede ó voso afán, voade,
buscade o fin da cega humanidade!
¡Eu non podo seguirvos! Si amo tanto
o progreso i a lus, ¿por que na frente
gravado hei de levar o desencanto
desta doce ilusión que o peito sente?
¿Por que, cando profétecos levanto
ó porvir os meus ollos, tristemente,
fíreme a sen remordemento xordo,
e dos pasados tempos me recordo?
Medroña queixa espállase no vento
por cibdades e vilas á redonda,
que inda zoa con tanto sentimento
como na praia cando toupa a onda.
Ese triste queixido, ese lamento,
de alguén vos sai que sofre pena fonda...
¡É o pasado que morre! A lira daime,
e si canto ese morto... perdonaime.
Sí, eu cántovo-la vida no pasado;
que outros canten a vida no futuro:
eu dun tesouro sei que está olvidado,
e pra sacalo á lus a terra furo.
Si o tempo é sempre o mesmo, i agarrado
vai o presente ó que pasou, seguro,
podía ser, ben na vila ben na aldea,
que útil pra moitos o meu canto sea.
I
Preto da cibdá de Ourense,
camiño de Celanova,
onde é máis tépedo o vento
que a terra gallega azouta,
dun círcolo de montanas
na faldra, sempre verdosa,
esténdese un val frorido,
cuberto de herbas cheirosas,
piñeirales e arboredos
ricos de frutas e sombra.
Alí, pola primaveira,
dispois de saír da escola,
van os rapaces buscar
freixós pra comer i apóutigas;
i as nenas, máis delicadas,
e non como eles golosas,
topan alí os caraveles
con que os cabelos adornan,
e fan, con espriego e néveda,
ramiños que logo esfollan.
Deste val no medio e medio,
entre edras e musgo envoltas,
ergue as torres un castelo,
feito alá n'eras remotas
de pedra de sillería,
cáseque co tempo roxa.
Com’este antigo edificio
outro non hai según contas,
pois diz que foi levantado
por unha Princesa moura
dendes da posta do sol
hastra a saída da aurora;
e inda hai vellos que aseguran,
e podia que certo fora,
que debaixo dos cementos
que os altos muros soportan,
deixou a moura Princesa
pra que quen se astreva, morra,
sobre unha trabe en quilibrio
dúas cántaras que asombran:
unha de alquitrán inchida
i outra de moedas e xoias.
De sorte, que quen quixere
coller a que ouro atesoura,
creba unha cántara e morre
feito carbón baixo a outra,
quedándose ó mesmo tempo
sin o santo i a limosna.
A carón deste castelo,
agarimadiñas todas,
ou pola veiga ceibadas,
como bandada de pombas,
as retelladas troneiras
abertas ó sol que as doura,
alcóntranse as brancas casas
da vila de Vilanova.
Vilanova dos Infantes
é vila de grande sona:
n'hai zapateiros no mundo
que batan millo-la sola;
non se cocen en ningures
petadas que aquí non cozan,
e de aquí sán prós teares
as millores mazarocas.
Aquí está a gracia dos homes
i a fror i a nata das mozas;
en fin, sólo aquí naceron,
sólo aquí, Martiño e Rosa.
II
Alá polo ano de gracia
de mil seiscentos e trinta,
era dono do castelo
que en Vilanova se ve inda,
don Xácome Mazcareñas,
señor de catorce vilas.
Home de fárragos vellos,
na corte do Rei vivía,
pois gallego como hai moitos,
dáballe noxo Galicia.
Sólo dela se acordaba,
si algunha ves o faguía,
pra cobrar rendas e foros
sin aviso e por xusticia.
Por estas falcatruadas
todos olleira lle tiñan,
e cando cara a Madril,
aló polo vrau, saían,
en carros acugulados,
diñeiro, graus e fariñas,
os probes dos levadores,
que naqueles carros vían
irse as mizquiñas ganancias
con que seus fillos mantiñan,
de traballar eslombados,
mentres os carretos se iban,
quedaban pra sí dicindo:
"¡Que de solimán che sirvan!"
Entre a baixa servidume
que don Xácome mantiña
pra que lle coide dos eidos,
dos bes e das regalías,
estaban Martiño e Rosa:
el pra faguer as vendimas,
prás sachas e prás decotas
dos xardís, hortas e quintas,
i ela pra gardar o gando
nas carballeiras veciñas.
Dos dous solasmentes Rosa
dentro o castelo vivía.
Martiño tiña vinte anos
e Rosa dezaséis tiña,
el era un mozo arrogante,
i ela un feitizo de linda;
nunca tiveran amores,
i anque por ela bebía
os ventos Xan de Ventraces,
Rosiña tomábao a risa.
Orfos antrambos a dous,
sin amparo nesta vida,
servindo os dous ó mesmo amo
topáronse certo día.
De estonces, Martiño e Rosa
sentiron a alma ferida,
e quizais que se morreran
de mal de malenconía,
si unha mañá non quedaran
noivos ó saír da misa.
III
Moito deben de quererse
os criados de Mazcareñas,
moito deben de quererse
cando tanto parrafean.
Tódalas noites sentados
nun grande poio de pedra,
están parolando solos
ó pé do castelo el i ela.
Mentira ou verdade, il corre
dendes da vila hastra a aldea,
que pra no outono casárense,
teñen a roupa xa feita;
pero hai quen xura e perxura
(nunca faltan malas lenguas)
que deica que os namorados
sallan xuntados da igrexa
han de pasar moitas cousas
i han de nacer moitas herbas...
Mala cousa é neste mundo
a condenada da envexa,
mais non van descamiñados
os que o casamento negan:
pois unha noite de lúa,
noite caladiña e fresca
do mes de Santiago, cando
todas son frores as veigas,
todo é aromas o campo
e doce música a terra,
na praza de Vilanova,
do castelo ond’a cancela,
Martiño e Rosa falaban
de semellante maneira:
-Martiño, ¿que diaño
tes hoxe? ¿Non falas?
¿Pra estar com’o moucho
viñeche da sacha?
Si cando te fuches
noxado n'estabas,
¿qué frema trouxeche
do monte prá casa?...
¿Picoute unha cobra?
¿Guindoute unha galla?
¿Saíronche os lobos?
¿Botáronche a fada?...
Respunde, Martiño,
¿qué tes, que te calas?
-Non sei como te oio,
garduña eslavada,
non sei cómo te oio
¡i estoume con calma!
¡Que teño! ¿Qué teño
pergúntasme, maula?...
¡Que teño! Direicho...
Pois... ¡ténoche lástema!
¡Treidora!
-¡Dios mío!
-Fiai de rapazas
que din que vos queren...
¡Fiai de palabras!...
-¡Martiño!
-O Martiño
n'impórtalle a nadia!...
-Pero, home, ¿toleas?
¡Asús, qué disgracia!
¡Veciños!...
-¡Non berres!
¡Non berres... e cala!
-Pero, home, si cousas
me dis que me espantan...
¡Si mesmo dás medo!
¡Si os ollos che saltan!
Martiño, ven, séntate,
sosega, descansa;
eu nada che figuen
pra o mal que me tratas.
Soliña no mundo,
de nadia mirada
¡faltábaine agora
que ti me deixaras!
Pois eu ben te quero...
¡Por eso non marra!...
-Ti quéresme moito...
Rosiña... rosada...
Ti quéresme moito...
Ti dícelo... e basta.
O mesmo dixeches
a Pedro Balada,
i a Xan de Ventraces
i ó amo da casa,
cando hai ano e medio
veu ver a labranza...
¡Que nunca el viñera!
¡Que nunca el chegara!
-¡Santísimo Cristo
de Ourense me valla!...
-Pra que hoxe te axude
xa é tarde, rapaza.
I eu, tolo, quería,
i eu, tolo, pensaba
casarme contigo...
¡Miniña da casta!...
-Martiño, anque probe,
faltar non me faltas.
¡Pois coida o que pensas!
¡Pois coida o que falas!
Pra bulra, xa abondan
seis meses de palra...
¿Que Xan, nin que Pedro?
¿Ti seique tes gana?...
No, pois... ¡Esmiólame
co rabo da sacha,
mais déixame a honra,
que é cousa sagrada!
¡Ai! Ti andas, Martiño,
con malas compañas
ti xúntaste agora
con xente malvada
e crés esas lenguas
peores que a rabia!
Fas ben, xa que podes.
Dende hoxe n'hai nada
de canto prá boda
decirche esperaba...
Tocante á limpeza
¿e pois qué pensabas?,
¡cristal nunca viche
que á miña egualara!
-Rosiña!...
-¡A Rosiña
n'impórtalle a nadia!
I adiós. Si autra queres...
porveito che faga.-
Desta sorte marmurando
Rosa, de esconsolo chea,
facendo como que ría
entrou no castelo á présa;
pero anque fai que fagamos
pra que se lle non coneza,
ela vai limpando os ollos
mentres que rube a escaleira.
Na porta, com’unha estauta,
Martiño mórdese a léngoa,
i anque tose i asubía,
como quen non sente penas,
unha da boca lle sai
i outra no corpo lle queda...
Cando por fin, acordando,
pensou no que lle arrodea,
dixo, falando consigo:
"Ou mente Xan, ou mente ela".
E logo, tirando ó chau,
desesperado a monteira,
añidiu: "No, pois... si Rosa
ten do cristal a pureza,
¡xuro a Dios, Xan de Bentraces,
que che hei de arrinca-la léngoa!”
IV
Namentres, ¡coitadiña!, a nena namorada,
de pena esmorecida, chorando a fío está;
mais vive do castelo na cámara aleixada
e naida dos seus males se compadecerá.
¡Miraina! Polo lombo caíndolle o cabelo,
os ollos arrasados, partido o corazón,
meteuse no seu carto, pechou co tarabelo
i está, ¡miña cousiña!, xemendo nun rincón.
Da alcoba en que ela dorme pola alta lumieira,
de albahacas tapizada, mapolas i alelís,
esbara o branco raio da lúa pracenteira
i o recendente aroma da campesina bris.
Dalí, Rosiña escoita o burbullar do río
que do castelo preto dende us penedos cai,
dos paxaros da noite o resonante pío
i a música que o vento nas alboradas fai.
Mais ten tan consumido o corazón de pena,
que en nada topar pode consolo nin pracer,
e chora que te chora, com’unha Madalenal,
dá lástema, abofellas, dá lástema de a ver.
Primeiro desengano do noso amor primeiro,
que trás contigo o frío dunha mañá sin sol,
¡tu rosnos como os vermes a fror do laranxeiro,
i o corazón nos trocas en seco pirifol!
Por onde pasas deixas a baba corrumpida
da lesme venenosa, amarga com’a fel,
convirtes nun infemo a máis hermosa vida,
detrás de ti non queda sinón fastío cruel!
No peito remordida por ese desengano,
Rosiña desbautízase, murchada de pesar;
enxúgase as bagullas ca punta do seu pano
i escrama moitas veces, volvéndoas derramar:
"¡Eu, que así Dios me salve, s’entendo o que me dixo!
Dalgunha malquerencia calunia debe ser,
porque eu xurar xurara, ó pé dun Crucifixo,
que a nadia máis que el quixen, nin penso máis querer.
Si probas me el pidira e darllas eu pudese;
s’arquiña das virtudes poidéralle amostrar,
vería que, gardada, anque a el non lle interese,
aquela virtú teño que é meu deber gardar".
De solouzar ó cabo e pelexar cansada
con tanto pensamento que na cabeza ten,
a coitadiña Rosa deitouse apesarado,
no cabezal chantando a fatigada sen.
Pouquiño a pouco os ollos fóronselle pechando,
doíñas acendidas na lus dun puro amor,
i á Virxen entre dentes unha oración rezando,
quedouse adormecida nun sono encantador.
Estonces, unha Señora
toda de lus rodeada,
de estreliñas coroada
que como diamantes son,
cun mantelo na cabeza
de pano negro, moi lindo,
caladamente, surrindo,
entrou pola habitación.
Nunca se víu neste mundo
máis feiticeira criatura,
nin pra tan grande hermosura
comparación pode haber:
por ollos ten dous luceiros,
por dentes pelras dos mares,
por greñas raios solares,
por risa... un amañecer.
Das orellas pendurados
leva us aretes de lume,
e por gallega costume,
dengue de pano sedán;
zoquiños de pau de almendro
nos pés de feitura enana,
i ó cinto unha muradana
con plegues que xenio dan.
Pasiño a paso, chegouse
á cama en que dorme Rosa,
e botándolle graciosa
unha mirada de amor,
díxolle cun tono brando
que música parecía:
"Rosiña, a Virxe María
traiche consolo e favor".
"Eu ben sei que a túa ialma
está cuberta de loito;
eu ben sei que sofres moito
porque hai quen duda de ti;
pero eu, que dendes do ceo
coido daquél que me chama,
eu farei -¿si?- que a túa fama
quede cal foi hastra aquí".
"Non chores, miña pequena,
non chores máis, pastoriña;
eu velo por ti, miniña,
ti da miña conta estás.
Martiño estará pesante
mañá quizais do que figo;
pasado, serei contigo
no monte, si ó monte vas".
Calouse Nosa Señora
i envolta en dourada nube,
rube... que rube... que rube,
perdeuse na inmensidá.
Rosa quedouse dormindo
a seu pracer e regalo.
Pronto espertará: xa o galo
cantou. ventando a mañá.
O GUEITEIRO DE LEREZ
Déndesde do Lérez lixeiro
ás veigas que o Miño esmalta,
non houbo no mundo enteiro
máis arrogante gueiteiro
que o gueiteiro de Penalta.
Sempre retorcendo o bozo,
erguida sempre a cabeza,
daba de miralo gozo:
era un mociño... ¡que mozo!
era unha peza... ¡que peza!
Depois do tempo pasado,
pasado pra non volver,
como on profeta inspirado,
inda mo parece ver
na festa de San Trocado.
Calzón curto, alta monteira,
verde faixa, albo chaleque,
i o pano na faltriqueira;
sempre na gaita parleira
levaba dourado fleque.
Non houbo home máis comprido
no mundo, de banda a banda;
nin rapaz máis espelido,
con máis riqueza vestido,
nin de condición máis branda.
Prás festas e romarías
chamado todos os días,
topábase donde queira,
anque por certas porfías
sólo tocaba a muiñeira.
Pois, como poucos teimado,
cando unha venta lle pega,
xura que pra o seu agrado,
non se ten inda enventado
múseca como a gallega.
Nena era eu cando el vivía,
mais non o podo esquecer,
¡O que el na gaita sabía!
¡O que el cos dedos podía
naquel punteiro faguer!
Cando nas festas maores
era esperado o gueiteiro,
botábanlle as nenas frores,
ledas copras os cantores,
foguetes o fogueteiro.
Tras del, en longa riola,
da gaita o compás levando
con infernal bataiola,
iban correndo e choutando
os rapaciños da escola.
Nunca se puido avriguar,
véndolla repinicar,
por que, o son da gaita ouíndo,
cantos bailaban sorrindo,
acababan por chorar.
Pero el cando no turreiro,
cal na trébede a Sibila,
pegaba o pío primeiro,
daban ó vento o sombreiro
todos os mozos da vila.
Comenzado o baile entón,
cousa era pra ademirar
aquel sembrante bulrón,
aquel aire picarón
i aquel modo de mirar...
I era de ver con que trazas,
sin faguer pausas nin guiños
nin caso das ameñazas,
furtaba un bico ás rapazas,
dos noivos diante os fuciños.
Ninguén soubo frolear
do xeito que el froleaba:
verlle a muiñeira botar,
era unha nube mirar
de anxeliños que pasaba.
Xentil, aposto, arrogante,
en cada nota o gueiteiro
ceibaba un limpo diamante,
que logo no redobrante
pulía o tamburileiro.
¿Que Orfeo se lle igualaba,
si mesmo, dentro do fol
que co cóbado apertaba,
parecía que cantaba
escondido un rousiñol?
Músico on tempo e poeta,
algunha fada sacreta
tiña con que conmovía,
pois nunca dunha palleta
saíu tan doce harmonía.
Tocaba..., e cando tocaba,
o vento que do roncón
polo canuto fungaba,
dixeran que se queixaba
da gallega emigración.
Dixeran que esmorecida
de door a patria nosa,
azoutada, escarnecida,
chamaba, outra Nai chorosa,
ós filliños da súa vida...
I era verdá. ¡Malpocada!
Contra on penedo amarrada,
cravado un puñal no seo
naquela gaita lembrada
Galicia era un Prometeo.
Un Prometeo cantando
eternas melanconías;
sempre un consolo agardando
e sempre as bágoas chorando
do desdichado Macías.
Por eso, cando a tocar
se puña o gueiteiro lindo,
cantos viñan pra bailar,
si escomenzaban sorrindo,
acababan por chorar.
Por eso en vilas i aldeas,
por xentes propias i alleas
era aquel home estimado,
e por todos saudado
en camiños e vereas.
Por eso, donde el chegaba
dábanlle cita de amores
as mozas por que el toleaba,
e sempre á mesa xantaba
dos abades e priores.
Que dende o Lérez lixeiro
ás veigas que o Miño esmalta,
non houbo no mundo enteiro,
máis arrogante gueiteiro
que o gueiteiro de Penalta.
UNHA BODA EN EINIBÓ
1877
-¿Como te chamas, rapaza?
-Chámome Ádega Silván.
-Ai, Adega!... Entre esas silvas
quixérame eu enredar…
Tal dixo a certa miniña
certo diaño de rapaz,
e dende estonces antrambos
quérense a non poder máis.
Todas as noites de inverno
nas fiadas do lugar
están de groma e palique
dende entón Ádega e Bras;
e non hai festa na aldea,
nin precisión na cibdá,
onde xuntos non se atopen
un galán i outro galán.
Cando hai danza no turreiro,
e Bras ó turreiro sai,
é sempre Ádega a primeira
que coel se pon a bailar.
Si ela vai á romaría,
el á romaría vai;
si ela dá un ichavo ón cego
el outro ichavo ha de dar;
i espello de namorados,
do seu cariño en sinal,
si ela un caravel na boca
leva por causelidá,
el outro caraveliño
ha de por forza levar.
Envexa de tod’as mozas
cando xuntos vén ou van,
moitas ó son do pandeiro
cantábanlle este cantar:
“Non te chegues moito ó lume,
bolboretiña real;
non te chegues moito ó lume,
mira que te vas queimar”
Mais fan tanto caso desto,
tanto desto se lles dá,
como si rousara un carro,
como si ladrara un can.
Un ano pasou i outro ano
prós namorados en paz;
si dinantes se querían,
quérense hoxe moito máis.
Á lei que os dous se tiveron,
temendo ó cabo faltar,
porque toda corda creba...
por onde exprica o refrán,
unha miaxa de estado
tratando ó fin de tomar,
Ádega e Bras de esponsallas
fixeron xuro formal,
e pra casarse pediron
lisencia e venia a seus pais.
II
I alí van de cara á igrexa
alí van ambos a dous
polos dous sogros gardados,
seguidos de seus avós:
ela de alegría foncha,
el morréndose de amor,
parecían dous paxaros,
conforme un doutro a carón
mirábanse ás furtadelas
cal si tiveran rebor.
Ádega estaba tan cuca,
que daba adimiración;
de aqueles seus ollos negros
aumentábanlle o negror
a cofia i a palramenta
i a saia, que negras son.
As mapolas dos seus beizos
collían roxo inda mor
do colar de coraliños
que o noivo lle regalou.
“¡Que hermosa vas! –marmuraban
detrás dela algús chismós-.
¡Diolo queira que che dure
moito tempo esa color!..”
Pero si ela en compoñerse
puxo todo o seu tesón,
Bras non vai menos composto,
que atrás non se lle quedou;
pois anque era por Agosto
e queima que pasma o sol,
leva unha capa tan longa,
que non hai outra millor.
¡Que calados na camisa!
¡Que zapatos de mallós!
¡Que cutín o da chaqueta!
¡Que rizo o do pantalón!
¡Que ben lle di a escarapela
que cusida cun liño
leva a un lado do chapeio
desque das quintas librou!
¡Traballos que pra esculirse,
pasara naquel entón!...
¡Meciñeiros que o roubaron!
¡Diñeiro que lles custou!
Mais aquelas agonías
pasadas, gracias a Dios,
todo pra Bras hoxe é groria,
felicidade i amor.
Á par de Ádega, moi teso,
na igrexa o rapaz entrou;
deulle á novia auga bendita,
ouíunos o confesor,
e logo o señor abade
botoulles as bendiciós.
Dende a víspora avisado,
por ser de uso en Einibó,
está esperando ós cortexos
o gueiteiro que chegou.
E cando, por fin, do tempro
saíron ambos a dous,
da gaita ó tirililiro,
da caixa ó tromporrontrón,
caíndo as doce do día
da espadaina no relós,
descontra á casa do noivo
a patuleia marchou.
III
Mais xa de Bras na cociña
roxe o rixón na sartén,
ferven a cachón os potes
e cheira a aurego e prixel.
Perparada no sobrado
unha mesa de oito pes,
con catro mantés cuberta,
porque non chega un manté,
fumegan enriba dela
tres barcales, todos tres
de chourizos cugulados,
lacón e vaca, a escoller.
Panochas por onde queira
de pan albeiro se ven,
bicas de centeo e millo
pra gusto de quen quixer;
e nun curruncho, con netos
alá por corenta e seis,
toupa de chea unha cántara
de purrela como a mel.
Chegados á casa os noivo
i os cunvidados tamén,
fixeron a crus nos pratos
e puxéronse a comer.
¡O que aquelas probes vellas
nos seus fillos se revén!
¡Case envidian ós casados
os que están pra merecer!
¡Que olladas lle botan a ela,
que olladas lle botan a el,
solteiriñas e solteiros,
cando non os ve ninguén!
Mentres us falaban i autros
non paraban de comer,
os pais dos noivos decían
quediño, con certo aquel:
-O meu... leva unha xugada
e on carro... ¿I a de vosté?
-¡Unha uchiña chea... de honra!
-Pois mire, abóndalle ben;
porque onde hai honra e saúde
estanlle os millores bes.
Perdidos un polo outro,
tras de unha vez outra vez,
os noivos chúscanse o ollo,
como o que a cousa non quer.
Alá, debaixo da mesa
rebulía non sei que,
que Ádega púxose roxa,
roxa como on caravel...
“Marcha, can –dicía onha vella_.
¡Ora o demo onde te ves!
Vaite roer pra outro lado
¿ou seique tes gana de...?”
Nesto, o viño comenzaba
nas cholas a remexer,
e bébedos eles i elas,
todos puxéronse en pe;
i as xerras levando á boca
i escurrinchado o pichel,
ó son pecador da gaita,
que toca tocatas cen,
os convidados brindaron
desta maneira cortés:
“¡Viva a noiva! ¡Viva o noivo!
¡Vivan homiño e muller!
¡Por moitos anos se gocen,
por moitos anos, amén!”
IV
A francachela acabouse,
que a fe que non foi ruín,
xa é de noite; a branca lúa
alá do ceo nos confís,
entre un enxame de estrelas
como almendras de Allariz,
inda loce que parece
un pandeiro de marfín.
De frescos cheiros cargada
pasaba soprando a bris,
i os paxariños nas pólas
e nas chousas a perdiz,
nos seus buracos os grilos
i as ovellas no cubil,
us cos seus roucos cantares
i autros con trinos xentís,
compuñan unha harmunía
¡que era o que había que ouír!
Parece que a Natureza,
nai querendosa e felís,
daba o parabén ós noivos,
que eran esposos por fin.
¡Mirainos! Ó son da gaita,
do bombo e do tamburil,
están bailando a muiñeira
el i ela ó pe do patín.
¡Como el torce aquelas pernas!
¡Como ela estroza o mandil!
¡Como recolle el a faixa!
¡Como ela move os cadrís!
Arredor deles, en roda,
mozos e mozas alí
bailar tamén, entramentres
que pegando atruxos mil,
esmoen o pan da boda
un fato de pelingrís.
Tanta alegría mirando,
os vellos sin dentes rin,
e senten non ter as pernas
pra choutar e rebulir.
Erguen cen nubes de polvo
coas chancas os bailarís,
e tanto castañetexan,
que naide se entende alí.
Gueiteiro que máis ben toque
nunca en Einibó se viu,
que anque toca a secas, toca
que non hai máis que pedir.
Vendo como repinica
naquel punteiro sutil,
todos quédanse asombrados
un instante sin sentir.
E cando ó cabo, repostos
do asombro, volven en si,
perguntan todos: “¿I os noivos?”
.... .... ... ... .. .. .... ... ..
¡Vai boa! ¡Nin cun candil!
A ROSALIA
I
Do mar pola orela
mireina pasar,
na frente unha estrela,
no bico un cantar.
E vina tan sola
na noite sen fin,
que inda recei pola probe da tola
eu, ¡que non teño quen rece por min!
II
A Musa dos pobos
que vin pasar eu,
comesta dos lobos,
comesta morreu...
Os ósos son dela
que vades gardar.
¡Ai, dos que levan na frente unha estrela!
¡Ai, dos que levan no bico un cantar!
Mirando ó chau
(imitación de Berenguer)
Dios, non atopando
cousa en qué entreterse,
farto de estar solo
cavilando sempre
en forxar cadeas,
traballos e pestes;
a razón buscando
i a causa en que pende
que tan poucas almas
polas portas lle entren,
do seu paradiso
deixando os verxeles,
saléu de apaseo
certa mañán quente,
do reuma e da gota
por esparexerse.
Como é xa velliño
i o coitado vese
tocante á saúde
moi pouco valente,
cansouse ós dous pasos;
mais como alí arrentes
topase un asento,
sentóuse, i alegre,
por cima das nubes
asomando a frente
i a terra buscando cos ollos celestes,
-¡Carápesta!- dixo
falando entre dentes-;
Si dou coese mundo,
que o demo me leve.
Debéu de atopalo
si co conto non mente,
porque el dalí a pouco
quedóu como a neve,
cos ollos cravados
que espantan e feren,
nun bulto que iñoro
si é de home ou de verme.
Mirouno dispacio
e víu que era un ventre
coas sedas vestido
mais ricas de Oriente.
Nun solio sentado
que envidian os reises,
i en capa revolto
de tépedas peles,
ceibando saudabres
arrotos de enchente,
da terra, súa escrava,
recolle os presentes;
e si hai algún louco
que, probe ou rebelde,
diñeiro non teña
i darllo se negue,
o ventre que, mudo,
falar sabe ás veces,
con solo que diga:
"¡Pauliña no herexe!",
o herexe é borrado
da lista da xente.
Mirando este monstro,
Dios dixo entre dentes:
-¡Bah, bah! ... Si "tu es Petrus",
que o demo me leve.
Volvendo a outro lado
súa testa solene,
miróu levantarse,
rodeado de plebe
que espera ó verdugo,
dél ríndose mentres,
do pau-, a cucaña
da festa dos xueces.
A vítima chega;
¡Quizáis é un imbecil,
quizáis naceu tolo,
quizáis é inocente! ...
Millor que matalo
(que a morte é un berce
donde o home, gran neno,
descansa pra sempre),
millor que matalo
tal vez conviñese
metelo no fondo
de catro paredes,
ou, preso a unha argola
que á terra o suxeite,
mandalo abrir montes
e furar tuneles,
dicíndolle: "Sofre,
traballa e mantente,
i a libertá chora
que tí non quixeches".
Mais non; é preciso
que morra o que peque,
i o criminal morre ...
i o crime repétese.
Parvo a tal escándalo,
Dios dixo entre dentes:
-Si che esto é xusticia,
que o demo me leve.
Suspenso i atóneto,
non lexos moverse
miróu de labregos
un fato misérrime.
De malas patacas
mantidos, con leite,
máis ben que non homes
fantasmas parecen.
De cote forzando
na codia terrestre,
toupeiras humanas
que furan as seves,
o sangue das venas
perdendo a torrentes,
traballan sin folgos
un chau que non é deles.
Traballan ... i o fruto
que tras doce meses
de lita recollen
dos eidos que atenden,
metá pro dominio,
metá pros lebreles
do fisco e da curia,
todiño o perden,
quedándose ó cabo
de tantos riveses
sin pan prós seus fillos
nin grau prá semente.
Page updated
Google Sites
Report abuse