 Asistió a la escuela de don Manuel Rebollo y cuando estuvo preparado tuvo que ayudar a su padre como escribiente. En 1885marchó a Madrid, a casa de su hermano Ricardo, donde hizo el bachillerato e comenzó a estudiar derecho. Ingresa de escribiente en el Ayuntamiento de Madrid y visita los círculos literarios con la intención de hacer carrera literaria en Madrid. En 1877 gana un certamen poético en Ourense con el poema "A Virxe do Cristal".Esta victoria le determinó como poeta gallego. Curros se establece en Ourense y trabaja en la Intervención de la Administracción Económica. En 1880 publicó "Aires da miña terra". Ante ese texto, el obispo de Ourense publicó un edicto condenando al libro de Curros por contener proposiciones heréticas, blasfemas y escandalosas. El juzgado ordenó el secuestro de los ejemplares en poder del editor y los moldes fueron deshechos, quedando Curros procesado por delito contra el libre ejercicio de los cultos. Fue condenado en Ourense y absuelto en A Coruña. Perdido el puesto de trabajo orensano, vuelve a Madrid e ingresa en la redacción de El Porvenir, periódico republicano. En 1894 decide emigrar a América. En La Habana dirige un periódico, La Tierra Gallega, y cuando se suspendió su publicación ingresó en la redacción de El diario de las Familias y después en la del Diario de la Marina. Acogido con entusiasmo a su llegada, acabo indisponiéndose con la mayoría de sus paisanos. En 1904 viaja a A Coruña, donde fue agasajado por los regionalistas. De volta a La Habana, reanuda sus actividades en el Diario da Marina. Murió el 7 de febrero de 1908. Sus despojos fueron embarcados para Galicia.. Curros fué miembro de la logia "Auria" de Orense. Foi un dos dez fillos de Xosé María Curros e de Petra Enríquez. A causa da actitude tiránica Entre 1869 e 1877 o poeta, que se dedicaba ó periodismo en castelán, publicou algunhas composicións en El Heraldo Gallego, que dirixía en Ourense Lamas Carvajal. Pero a súa consagración definitiva veu coa publicación de Aires da miña terra (Ourense, 1880). Á primeira edición, que contiña vinteún poemas ademais dos tres premiados no certame de 1877, fóronselle engadindo outras composicións posteriores. En 1981 a Real Academia galega publicou unha edición facsimilar de Aires da miña terra, que reproduce con fidelidade a edición orixinal de 1880.do pai, Curros abandonou a casa paterna cando tiña quince anos. Foi a Ourense e de alí a Madrid. Alí foi protexido de Modesto Fernández e González, En Madrid completa a súa formación intelectual, literaria e ideolóxica. Estivo exiliado en Londres polo ano 1870 a causa dun escrito de carácter político. De volta en Madrid, funda en 1875 con Vesteiro Torres a Sociedade Galicia Literaria . Ese mesmo ano vai como correspondente de guerra de El Imparcial ó País Vasco. Un accidente cunha pistola pon a Curros á beira da morte.Logo da guerra, e recuperado, regresa a Madrid, restablecendo a súa actividade literaria e periodística.En 1877 gaña un certame poético en Ourense. A raíz da victoria no certame, o poeta, que conseguira praza de funcionario en Ourense, establécese en Galicia para dedicarse dun xeito definitivo á literatura galega. A causa duns versos que o Bispo de Ourense consideraba que ridiculizaban ou atacaban dogmas da relixión católica, Curros é sentenciado a dous anos, catro meses e un día, e multa de 250 pesetas, aínda que a Audiencia da Coruña absolveuno. Foi cesado no seu posto de funcionario e volve a Madrid. Emigra a Cuba en 1894 onde viviu a independencia da colonia, manifestándose en contra do goberno de Madrid. Colaborou coa prensa cubana ata a súa morte no sanatorio do Centro Asturiano no ano 1908.  Obras realizadas:Entre 1869 e 1877 o poeta, que se dedicaba ó periodismo en castelán, publicou algunhas composicións en El Heraldo Gallego, que dirixía en Ourense Lamas Carvajal. Pero a súa consagración definitiva veu coa publicación de Aires da miña terra (Ourense, 1880). Á primeira edición, que contiña vinteún poemas ademais dos tres premiados no certame de 1877, fóronselle engadindo outras composicións posteriores. En 1981 a Real Academia galega publicou unha edición facsimilar de Aires da miña terra, que reproduce con fidelidade a edición orixinal de 1880. No poema que serve de introducción a esta obra, Curros alega que a situación da lingua galega era consecuencia da opresión que padecía o pobo e declara o seu compromiso con esa lingua. A raíz do proceso que se inicia coa publicación de Aires da miña terra, Curros foi excomungado. Curros ataca abertamente a actitude social da igrexa e o seu anticlericalismo non é só unha reacción persoal, senón unha faceta da súa ideoloxía..Para o certame de Ourense de 1877 Curros escribe A Virxe do Cristal. Trátase dun longo poema de máis de mil versos que relata a historia que deu orixe a unha devoción popular aínda hoxe viva naquelas terras. Pódese dicir que é unha composición de carácter popular, en certo modo de carácter costumista. A este tipo de poesía costumista corresponderían tamén os seus poemas titulados A gueiteiro, Unha boda en Einibó e O Maio..En 1888 aparece publicado na Coruña O divino sainete, que foi considerado polo propio Curros como a mellor das súas obras. Trátase dunha libre parodia de A divina comedia de Dante na que a sátira é claramente palpable pola caracterización caricaturesca dos personaxes, a forza expresiva da linguaxe e o humor sarcástico..Aínda que Curros se amosa contrario á poesía intimista, hai momentos nos que non deixa de expresar as súas reaccións e sentimentos persoais. Así sucede cunha serie de composicións de temática familiar: Ben chegado, que celebra o nacemento do seu primeiro fillo e as elexías ¡Ai!, que expresa a súa dor pola morte dun fillo e Na morte da miña nai, que é o máis longo poema intimista de Curros. Esta temática intimisma maniféstase tamén noutros poemas, aínda que non son de temática familiar, como son Tempro deserto, Sola e A Rosalía. .Polo que respecta á prosa, Curros escribiu só dous textos breves, un prólogo a Aturuxos de R. Armada Teixeiro e notas en Aires ós poemas A Virxe do cristal, Cántiga e Tempro deserto. .Aínda que a maior parte da producción de Curros está escrita en galego, cómpre destacar algunhas obras en castelán como Sátira en verso contra la Constitución de 1879, El ldos de mayo de 1808. Loa original y en verso (Madrid, 1874), El maestre de Santiago (1874), Paniagua y compañía. Agencia de sangre (A Coruña, 1878), El Padre Feijoo (Ourense 1880), El último papel, que se publicou na revista Galicia nos anos 1892 e 1893, La Condesita (1893), Eduardo Chao (A Habana, 1893) e bastantes traduccións de poemas portugueses que foron publicados en diferentes periódicos. POEMA A CRUÑA (fragmento) .......... E...¿quén son eu? Un poeta ou, como quen di, un paxaro a quen tallaron o bico cando empezaba o seu canto; e que, dende aquela, mudo, dos patrios eidos xotado, por longas terra e mares arrastra as áas sangrando. Un poeta a quen un dia hastra ese nome negaron porque arrolar nunca soupo o sono vil dos tiranos; porque seapertaba ós pobos cos seus alegres recramos i aigoraba auroras novas que xa están alborexando; un poeta aquen xueces que Dios teña en seu descanso, condenaron a cadea que levan os presidarios e cuios ferros, ¡ouh Cruña! terra de peitos fidalgos, mandaches limar a rentas por man dos teus maxistrados. Mais coido que nestas penas, nestes aldraxes i escarnios, nos que non hai groria algunha (que de homes son os traballos) estan as executorias do voso tolo entusiasmo. .............. Cuba, que améi delorida, acólleme espatriado e nella no ha de faltarme unha conquiña de caldo. .............. ALBORADA, estrofa ¡Ouh, Libertá sagrada, alba de gloria pró oprimido mundo, dos pobos deseada, que esclavos viven en dolor profundo! Esparexe, querida, de escura noite as tréboas cenicientas, de verdugos e déspotas garida, e fuxan medoñentas, seguidas do seu lívido aparello, ¡diante de ti as visións de mundo vello! O vento Dis que por boca do Espítiru Santo, que debe ter unha boca ben negra, púxome o crego na misa do pobo (¡nai que me deu!...) como naide se vexa. Algo ha de haber de verdade no conto, que hoxe, ó pasar onda mín a súa manceba, fíxome a figa e rosmou polo baixo mentres torcía pra on lado a cabeza: "¡Que inda te mirres cal coiro no lume! ¡Que inda reventes como unha boleca! ¡Vólvase sénica o pan na túa boca! ¡Tóllate Dios, condanado poeta! "¡Maldizoado na carne e nos ósos! ¡Maldizoado nos pes e na testa! ¡Entre as virillas de entrambas illargas! ¡Entre as xunturas das sete costelas! "¡Gafo te vexas de males estranos! ¡Por onde vaias acougo non teñas! ¡Vivo, non des con camiño seguro! ¡Morto, non topes descanso na terra!" ....................................................... Bótalle ó pote unha léngoa de porco, miña muller, xa que andamos en léngoas; bótalle ó pote unha léngoa de porco: para engordar non che hai cousa como ela. Os mozos ¡Qué triste está a aldea, qué triste e qué sola! ¡A terra sen frutos, a feira sin xente, sin brazos o campo, sin nenos a escola, sin sol o hourizonte, sin fror a semente! A pedra e as nubes a sembra arrasando, Agoiran un ano de fame sombría; sin pan os labregos nin herba pro gando, ¿qué vai s ser deles na crúa invernía? Manadas famentas de lobos montesos baixaron das chouzas na noite calada, e postos en ringla, cos ollos acesos acenan dos probes prá porta pechada ... Mociños honrados de sangue bravía, si ó mal dos petrucios non fordes alleos, liberádeos da morte, ¡facei montería nos lobos da terra, nos lobos dos ceos! CREBANDO AS LIRAS Por sobre a barafunda de escarnios e pauliñas que as cántigas dos servos por onde quer suscitan, espaventada, atóneta, a virxe Poesía clamou desalentada: “¡Vates, crebade as liras!” ¡Crebar as liras, cando se fai temer aínda a maza de Xan Dente por vara de xusticia! ¡Cando nos nosos Códigos non val dun home a vida os sete vis escudos en que a tasou Molina! ¡Calar!... ¡Que non se escoite o patuxar das vítimas no mar de inxofre e sangue da escravitú caídas! ¡Calar!... ¡i as maus cravadas, i a túnica cinguida, i a tolerancia abaixo i a intolerancia arriba! Non. Feita está a pormesa i é menester cumprila. A patria morre. ¡Malia o fillo que a non mira! ¡E malia quen lle negue por tedio ou covardía, os himnos que a amortaxen, o sangue que a redima! Crebar as liras diante da libertá que espira baixo a gadoupa férrea do dogma que asesina!... ¡Inda goberna Claudio! ¡Inda Seiano priva! ¡Inda os proscritos choran e trunfa Mesalina! ¡Non a crebés, poetas! Templaina en ódeo, en ira, hastra que dela saian as explosiós das minas; hastra que cada nota com’ onha espada fira, com’ on andacio varra as vellas tegonías. Gustoso esnaquizara e resinado a miña, si neso do meu pobo a sorte consistira; mais, mentras orfo e triste os meus consolos pida, crebala... ¡na túa testa tan sólo-tiranía! A IGREXA FRIA Por cima dos agros, do monte no medio, levántase aínda, hidrópico e negro, cal xigante hipopótamo morto, de vermes cuberto, rodeado de tréboas e gramas, o lombo deforme do vello mosteiro. Das torres as rexas agullas de ferro, queixarse parecen da marcha dos tempos; e de cote paradas e inmobres, semellan os dedos dunha mau de Titán que anda en busca do raio que tarda das iras do ceo. Dende a alta campana cai inda en anelos a forte cadea con triste bambeo. Cando á posta do sol, das montanas azóutana os ventos, unha serpe arromeda encantada que garda as ruínas fungando e tecendo. Os pelos de punta, na mau cun coitelo, coa sangue lixando dos probes viaxeiros, empos houbo en que aquí buscar viña seguro i achego o ladrón dos camiños, que os frades que a Praga queimaban, en salvo puxeron. De monxe vestido como eles o reo, de réprobo a santo pasóu nun dia mesmo; e da gorxa que ser debría tallada nun cepo, a pauliña saíu, que escomulga ó insine Colombo i ó gran Galileo. As virxes, forzadas; os probes, valeiros, pedían namentres socorro e romedio; i a xusticia, escudeiro mal pago do crime sanguento, do sagrado na porta quedaba de rabia e de cólara os dentes batendo. Nos meus solitarios nouturnios paseos, sucédeme ás veces chegar ó mosteiro; e caretas facéndome estonces da lúa ó reflexo, unha negra visión, de entre as ruínas, "¡Qué tempos!", me dice; i eu digo: "¡Qué tempos!". NA CHEGADA A OURENSE DA PRIMEIRA LOCOMOTORA I Velaí ven, velaí ven avantando comaros e corgas, e vales, e cerros. ¡Vinde vela, mociños e mozas! ¡Saludaina, rapaces e vellos! Por onde ela pasa fecunda os terreos, espértanse os homes, frolecen os eidos. Velaí ven, velaí ven tan oupada, tan milagrosiña, con paso tan meigo, que parece unha Nosa Señora, unha Nosa Señora de ferro. Tras dela non veñen abades nin cregos; mais vén a fartura ¡i a luz i o progreso! II Catedral, demagogo de pedra, dun pobo fanático erguida no medio, repinica esas chocas campanas en sinal de alegría e contento. Asocia esas voces ó son dos pandeiros, ¡ás santas surrisas de terras e ceos! E ti, río dos grandes destinos, que os himnos ensaias dos trunfos ibéricos, requeimáda-las fauces de sede vén o monstro a beber no teu seo. Bon samaritano, dálle auga ó sedento; que a máquena é o Cristo dos tempos modernos Nocturnio Da aldea lonxana fumegan as tellas; detrás dos petoutos vai póndose o sol; retornan prós eidos coa noite as ovellas tiscando nas beiras o céspede mol. Un vello, arrimado nun pao de sanguiño, o monte atravesa de cara ó pinar. Vai canso; unha pedra topóu no camiño e nela sentóuse pra folgos tomar. -¡Ai! -dixo-, ¡qué triste! ¡qué triste eu estóu! I on sapo, que oía, repuso: -¡Cro, cro! ¡Ás ánemas tocan! ... Tal noite como ésta queimóuseme a casa, morréume a muller; ardéume a xugada na corte, i a besta, na terra a semente botóuse a perder. Vendín prós trabucos bacelos e hortas e vou polo mundo de entón a pedir; mais cando non topo pechadas as portas os cans sáienme a elas e fanme fuxir. - Canta, sapo, canta; tí i eu ¡somos dous! ... - I o sapo choroso, cantaba: -¡Cro, cro! Soliños estamos entrambos na terra. mais nela un buraco tí alcontras i eu non; a ti non te morden os ventos da serra, i a min as entranas i os ósos me rón. Tí, nado nos montes, nos montes esperas, de cote cantando, teu térmeno ver; eu, nado entre os homes, dormendo entre as feras, e morte non hacho, si quero morrer. -Xa tocan ... Recemos, ¡que dicen que hai Dios! ...- El reza, i o sapo cantaba: -¡Cro, cro! A noite cerraba, i o raio da lúa nas lívidas cumes comenza a brillar; curisco que tolle nos álbores brúa i escóitase ó lexos o lobo oubear. O probe do vello cos anos cangado erguéuse da pedra i o pau recadóu; viróu para os ceos o puño pechado, e cara ós touzales rosmando marchóu ... Cos ollos seguíndoo na escura estensión, o sapo quedouse cantando: ¡Cro, cro!. ¡AL!... ¿Como foi?... –Eu topábame fóra cando as negras vixigas lle deron; polo aramio súa nai avisoume i eu vinme correndo. ¡Coitadiño! Sintindo os meus pasos revolveu cara a min os seus olllos. Non me viu... e chorou... ¡ai! xa os tiña ceguiños de todo. Non me acordo que tempo me estiven sobre o berce de dor debruzado; sólo sei que me erguín co meu neno sin vida nos brazos...- Bolboreta de aliñas douradas que te pousas no berce baleiro pois por el me perguntas, xa sabes que foi do meu neno. Diante unha imaxe de Iñigo de Loyola A místeca alegría no sembrante, no peito a ira, o sono na mirada, ben te conezo, Euménide sagrada, trenca virtú, católico bergante. Treidora do Evanxelio á lei amante, a Esposa dos Cantares, desleigada, tivo tratos co demo e desta allada naciches tí, ¡parásito trunfante! Mais ¿qué fas nese altar roubando preces, xenio da intolerancia soberano, tí, que tan solo maldiciós mereces? ¿Tí, que trocaches a Cristo nun tirano, os saiós u os verdugos en xueces, i en fouce a Dios do pensamento humano? NA MORTE DA MIÑA NAI Doce malenconía, miña Musa, do meu esprito noiva feiticeira ¡déixame que hoxe no teu colo dorma sono de pedra! Nunca, reiciña, nunca com’ agora falla fixéronme os teus bicos mornos: choveu por min chuvia de sangue e traio frío nos ósos. Quéntame ti, que tiritando veño, ti, que do peito curas as feridas, ¡amiga xenerosa dos que sofren, malenconía! Tope miña alma, á sombra dos ciprestes que os tristes ermos das túas illas cobren, o esquecemento que en ningures hacho prós meus doores. Fai que ó rumor dos teus regueiros, brando, se adormezan meus tristes pensamentos. ¡Son un orfo!... Agarímame ó teu colo... Xa outro non teño. ¡Xa autro non teño en que pousa-la frente, polas agurras do pesar sulcada; xa outro non teño que a amargura enxugue das miñas bágoas! Nai, ¡adorada nai! mártir escura, branca pombiña arruladora e tenra, ¡ai! Si souperas cómo me deixabas non te morreras. Dende que te perdín, a terra, o ceo, todo é pra min da mesma cor da morte. O sol non me alumea, nin os campos para min tén frores. Cal sobre os condenados a pauliña, caíu sobre miña alma eterno loito; todo me amarga, hastra o aire que respiro; dáname todo. Do corazón fuxiume esa alegría que é nas frores aroma e vos nos paxaros, i andan por dentro do meu peito os corvos arrevoando. ¡Como recordo aquelas noites craras en que ó fulgor da prateada lúa me arrulaba o sono, dos teus cantos coa doce música! ¡Como recordo aquelas tardes tristes en que os tronos sintindo, rezabamos por que Dios leve ós probes mariñeiros a porto a salvo: Polos necesitados camiñantes polos vellos sin pan e sin abrigo, polos nenos sin pai..., abandonados... com’ os teus fillos! ¡Ai! Eu tamén rezar quixera agora por ti, de tanto amor en xusto pago; mais dende que te fuches, miña rula, ¡teño un cansancio!... Malenconía, Musa dos doentes, do meu esprito noiva feiticeira ¡déixame que hoxe no teu colo dorma sono de pedra!. En corso Mariñeiros da Marola, de Illas Cies e do Orzán, remendade ben as velas, dáille sebo ás cordas xa; reparade as vellas redes, os coitelos afiái i aprestaivos, mariñeiros, pola patria a mariñar. Dende o Norte americano chega a España occidental, de ignominias e de aldraxes unha negra tempestad, e nas olas que levanta i en Galicia van parar, ¡cuspos flotan de desprecio para vós e vosa nai! Mariñeiros da Marola, de Illas Cies e do Orzán, non seredes mariñeiros si temedes hoxe ó mar; unha forca en cada verga, na cintura un bon puñal, no temón un brazo forte i a bogar, bogar, bogar ... Mariñeiros da Marola, de Illas Cies e do Orzán, grande pesca vos agarda si sabedes ben pescar; unha lencha de centollas vinte cinco pesos val, un cargamento de yankees valvos ... ¡a inmortalidá! O MAIO Aquí vén o maio de frores cuberto.... puxéronse á porta catándome os nenos; i os puchos furados pra min estendendo, pedíronme crocas dos meus castiñeiros. Pasai, rapaciños, calados e quedos; que o que é polo de hoxe que darvos non teño. Eu sónvo-lo probe do pobo gallego: pra min non hai maio, ¡pra min sempre é inverno!... Cando eu me atopare de dono liberto i o pan no me quiten trabucos nin préstemos, e como’os do abade frorezan meus eidos, chegado habrá estonces o maio que eu quero. ¿Queredes castañas dos meus castiñeiros?... Cantádeme un maio sin bruxas nin demos: un maio sin segas, usuras nin preitos, sin quintas, nin portas, nin foros, nin cregos. CANTIGA No xardín unha noite sentada ó refrexo do branco luar, unha nena choraba sin trégolas os desdés dun ingrato galán. I a coitada entre queixas decía: “Xa no mundo non teño ninguén, vou morrer e non ven os meus ollos os olliños do meu doce ben.” Os seus ecos de malencolía camiñaban nas alas do vento, i o lamento repetía: “Vou morrer e non vén o meu ben”. Lonxe dela de pé sobre a popa dun aleve negreiro vapor, emigrado, camiño de América vai probe, infelís amador. I ó mirar as xentís anduriñas cara á terra que deixa cruzar: “¡Quen pudera dar volta, pensaba, quen pudera convosco voar!...” Mai as aves i o buque fuxían sin ouír seus amargos lamentos; sólo os ventos repetían: “¡Quen pudera convosco voar!” Noites craras, de aromas e lúa, desde entón ¡que tristeza en vós hai prós que viron chorar unha nena, prós que viron un barco marchar!... Dun amor celestial, verdadeiro, Quedou sólo, de bágoas a proba, unha cova nun outeiro i on cadavre no fondo do mar. Fragmentos do DIVINO SAINETE CANTO VIII Os dous agardando a hora de ir xantar co Santo Padre botamos do tempro fóra, E pra poder aprecialos, fomos ver as galarías de exposición dos regalos. Canto en sigros dazanove o temporal poderío ten arrapiñado ó probe; Canto se ten apropeado a garra cardenalicia i o ventre do episcopado, Alí están, en montós xigantes da oriental manificencia- dende as pelras i os diamantes Hastra a prata e ouro fino- enormes bostas guindadas do católico intestino. Diante daquela cruxía de esprendores, onde mesmo loce xunta i a porfía Toda a pompa i a riqueza que encerra o mundo do arte ou garda a naturaleza, Acordeime dos que fozan na terra, dos que non comen, dos que non rin e non gozan; Do labrego que traballa pra manter muller e fillos e dorme en mollos de palla; Do probe vello baldado, sin agarimo no inverno, de porta en porta arrastrado; Do neno que emporranchiño, orfo, perdido na fraga, garda o gando dun veciño; Do frío lar, que dá medo; dos hórreos sin grau, das vacas sin leite, do arado quedo... E cun amargor sin nome: -¡Cantos sudan neste mundo -pensei- pra que folgue un home! I Añón, cal se me escoitara: -¿Logo seique tes envexa? -díxome- pois ben, repara: Iste calis esmaltado desapareceu da igrexa de Ousende o ano pasado. Esta costodia esculpida foi da ermida de Seixalbo, noites atrás sutraída. Canto tes diante os teus ollos débese da fe á gazúa, que non respeta ferrollos. ¿E queres con tal grandeza facer a sorte dos pobres? ¡Pois pídeslles boa limpeza! -Contra todo espolio feito ós pobos cabe interdiuto... -¿Que entendes ti de Dereito? Os bens non enventariados son do primeiro que os pilla, diquiridos ou roubados. E se o que os furta acontece ser xente de sancristía, o ladrón nunca aparece. Inquidá, desacato, o que queiras... mais é forza respetar o Concordato. Así o meu vello falaba cando tivemos aviso de que León XIII agardaba. -Vamos alá –dixo o vate- e correndo unha cortina de veludo cor granate, Nun camarín penetramos, onde xa sentado á mesa ó Padre Santo miramos. -Sentaivos tamén –nos dixo- requeneou catro preces, o pan i as ostras bendixo, I entanto unha copa enteira de viño vello apuraba, faloume desta maneira: -Sei quen es: se o non soubera, o que berrache en S. Pedro craramente mo dixera. Ti vés, cantor galiciano, dunha raza que ondeou sempre o predominio romano. Alá do monte Medulio nas lareiras, inda os ósos relocen ó sol de xulio. De teus avós que, brandindo contra o Imperio a fouce céltica, un a un, foron caíndo. Pero dos Conqueridores pasados, dos mortos déspotas, Césares i Enperadores O Para non é o herdeiro: sono os reis que hoxe gobernan, castigo do mundo enteiro. ¡Ai! Olla: por toda a terra érguese un bafo de morte que os espíritus aterra. Naciós de tódalas trazas, homes de tódolos crismas, xentes de tódalas razas Míranse con ollo airado, búscanse us ós outros i alzan no aire o puño pechado. O fillo do Norte, frío, desputa ó do Oriente, inquieto, da fronteira o señorío. Recrama o galo ó xermano as terras que lle detenta; do ingrés recea o italiano; Rifa Améreca coa Europa; os arsenás funden ferro; os cuartés dispoñen tropa. Roda polo espacio un vento de asolación e exterminio que escurece o firmamento... Treme o chau, vacila a roca; ¡rompe en cada peito un ódeo e un ultraxe en cada boca! I aquí o Papa outro traguiño botando, excramou: -¡Que tempos! I Añón respondeu: -¡Que viño! -No medio de loita tanta soio hai paz –tornou León XIII- no seo da Igrexa santa. ¡E chamádesme tirano a min, triste prisioneiro na cárcel do Vaticano! -Perdóneme súa mercede -dixen entón- pero coido que mentres a Santa Sede Os bens temporales ame e insulte coa súa riqueza ós que morren de fame; Mentres o Papa, que o trono das almas herdou sementes, queira ser do mundo dono I a pel do pascoal Carneiro trocando en coraza, trate de convirtirse en guerreiro, A obra papal será impía; non de paz, de turbulencia; non de orde, de tiranía. De Cristo a mística esposa fixo nefando adulterio, i a súa falta vergonzosa Non terá perdón divino, senón cando a Cristo torne dos brazos de Constantino. Añón pegoume co codo como quen di: “¡Non te escurras!” e León falou deste modo: -¡Ah! ¡Como ó teu beizo asoma o afán do mundo! Ti pides que o Papa abandone Roma... ¡E ben! Agradarche quero; deixarei Roma ós romanos, quedareime en coiros... pero Cando dos bens me despoxe que a tradición me legara, e que gardei hastra o de hoxe, ¿Terá a Igrexa quen lle acuda? -¡Vinte sigros predicando caridade pra esa duda! ¡Señor! O mundo moderno non é, como o mundo antigo, a imaxen viva do inferno. Os pobos están chamados a rexilo: cando trunfen, cando do chau levantados O himno canten da vitoria, volveranse a Dios i os ceos resprandecerán de groria. I entón, Señor, non temades polaIgrexa que ela é barca que flota nas tempestades. Estas democracias novas son feitas de amor e gastan a piedade por arrobas. ¡Amádeas! ¡Que ollen e vexan que Cristo está da súa parte mentres loitan e pelexan! Quédese a rabia prós lobos: ¡Cristo era bon, era homilde! i a homildá cautiva ós pobos. Tal falei, Añón estaba páledo; volvín a testa e vin que o Papa... choraba. -¿Que ten, señor? -¡Esto é feito! repricoume- e naquel punto, erguendo o busto escorreito, Marmurou: -Ide e anunciade que o Papa renuncia a Roma pra vivir da caridade. Dende hoxe a miña facenda, todo o que eu teño é dos probes; que as naciós poñan en venda Canto for meu; desto en pago non quero máis, se ma dades, que unha coviña en Santiago. Sentinme entón conmovido tamén: o Papa marchouse, i eu, de Añón sempre collido, Botei fóra do palacio e respirei fortemente o vento libre do espacio. Aquela noite saímos de Roma eu i o vate; a penas os dous no vagón nos vimos De volta pró chau paterno, díxenlle: -Mestre, ¿que pensas? -Que é un gran viño o de Falerno... -¿Dudas dos votos formales do Papa? -¡Nunca se compren os programas liberales! Logo de chegar a España Añón tornouse ó comando da súa Santa Compaña, I eu, do que vin de parvo e mudo, dende entón creo... ou non creo... pero dudar ¡xa non dudo! CANTO VIII Os dous agardando a hora de ir xantar co Santo Padre botamos do tempro fóra, E pra poder aprecialos, fomos ver as galarías de exposición dos regalos. Canto en sigros dazanove o temporal poderío ten arrapiñado ó probe; Canto se ten apropeado a garra cardenalicia i o ventre do episcopado, Alí están, en montós xigantes da oriental manificencia- dende as pelras i os diamantes Hastra a prata e ouro fino- enormes bostas guindadas do católico intestino. Diante daquela cruxía de esprendores, onde mesmo loce xunta i a porfía Toda a pompa i a riqueza que encerra o mundo do arte ou garda a naturaleza, Acordeime dos que fozan na terra, dos que non comen, dos que non rin e non gozan; Do labrego que traballa pra manter muller e fillos e dorme en mollos de palla; Do probe vello baldado, sin agarimo no inverno, de porta en porta arrastrado; Do neno que emporranchiño, orfo, perdido na fraga, garda o gando dun veciño; Do frío lar, que dá medo; dos hórreos sin grau, das vacas sin leite, do arado quedo... E cun amargor sin nome: -¡Cantos sudan neste mundo -pensei- pra que folgue un home! I Añón, cal se me escoitara: -¿Logo seique tes envexa? -díxome- pois ben, repara: Iste calis esmaltado desapareceu da igrexa de Ousende o ano pasado. Esta costodia esculpida foi da ermida de Seixalbo, noites atrás sutraída. Canto tes diante os teus ollos débese da fe á gazúa, que non respeta ferrollos. ¿E queres con tal grandeza facer a sorte dos pobres? ¡Pois pídeslles boa limpeza! -Contra todo espolio feito ós pobos cabe interdiuto... -¿Que entendes ti de Dereito? Os bens non enventariados son do primeiro que os pilla, diquiridos ou roubados. E se o que os furta acontece ser xente de sancristía, o ladrón nunca aparece. Inquidá, desacato, o que queiras... mais é forza respetar o Concordato. Así o meu vello falaba cando tivemos aviso de que León XIII agardaba. -Vamos alá –dixo o vate- e correndo unha cortina de veludo cor granate, Nun camarín penetramos, onde xa sentado á mesa ó Padre Santo miramos. -Sentaivos tamén –nos dixo- requeneou catro preces, o pan i as ostras bendixo, I entanto unha copa enteira de viño vello apuraba, faloume desta maneira: -Sei quen es: se o non soubera, o que berrache en S. Pedro craramente mo dixera. Ti vés, cantor galiciano, dunha raza que ondeou sempre o predominio romano. Alá do monte Medulio nas lareiras, inda os ósos relocen ó sol de xulio. De teus avós que, brandindo contra o Imperio a fouce céltica, un a un, foron caíndo. Pero dos Conqueridores pasados, dos mortos déspotas, Césares i Enperadores O Para non é o herdeiro: sono os reis que hoxe gobernan, castigo do mundo enteiro. ¡Ai! Olla: por toda a terra érguese un bafo de morte que os espíritus aterra. Naciós de tódalas trazas, homes de tódolos crismas, xentes de tódalas razas Míranse con ollo airado, búscanse us ós outros i alzan no aire o puño pechado. O fillo do Norte, frío, desputa ó do Oriente, inquieto, da fronteira o señorío. Recrama o galo ó xermano as terras que lle detenta; do ingrés recea o italiano; Rifa Améreca coa Europa; os arsenás funden ferro; os cuartés dispoñen tropa. Roda polo espacio un vento de asolación e exterminio que escurece o firmamento... Treme o chau, vacila a roca; ¡rompe en cada peito un ódeo e un ultraxe en cada boca! I aquí o Papa outro traguiño botando, excramou: -¡Que tempos! I Añón respondeu: -¡Que viño! -No medio de loita tanta soio hai paz –tornou León XIII- no seo da Igrexa santa. ¡E chamádesme tirano a min, triste prisioneiro na cárcel do Vaticano! -Perdóneme súa mercede -dixen entón- pero coido que mentres a Santa Sede Os bens temporales ame e insulte coa súa riqueza ós que morren de fame; Mentres o Papa, que o trono das almas herdou sementes, queira ser do mundo dono I a pel do pascoal Carneiro trocando en coraza, trate de convirtirse en guerreiro, A obra papal será impía; non de paz, de turbulencia; non de orde, de tiranía. De Cristo a mística esposa fixo nefando adulterio, i a súa falta vergonzosa Non terá perdón divino, senón cando a Cristo torne dos brazos de Constantino. Añón pegoume co codo como quen di: “¡Non te escurras!” e León falou deste modo: -¡Ah! ¡Como ó teu beizo asoma o afán do mundo! Ti pides que o Papa abandone Roma... ¡E ben! Agradarche quero; deixarei Roma ós romanos, quedareime en coiros... pero Cando dos bens me despoxe que a tradición me legara, e que gardei hastra o de hoxe, ¿Terá a Igrexa quen lle acuda? -¡Vinte sigros predicando caridade pra esa duda! ¡Señor! O mundo moderno non é, como o mundo antigo, a imaxen viva do inferno. Os pobos están chamados a rexilo: cando trunfen, cando do chau levantados O himno canten da vitoria, volveranse a Dios i os ceos resprandecerán de groria. I entón, Señor, non temades polaIgrexa que ela é barca que flota nas tempestades. Estas democracias novas son feitas de amor e gastan a piedade por arrobas. ¡Amádeas! ¡Que ollen e vexan que Cristo está da súa parte mentres loitan e pelexan! Quédese a rabia prós lobos: ¡Cristo era bon, era homilde! i a homildá cautiva ós pobos. Tal falei, Añón estaba páledo; volvín a testa e vin que o Papa... choraba. -¿Que ten, señor? -¡Esto é feito! repricoume- e naquel punto, erguendo o busto escorreito, Marmurou: -Ide e anunciade que o Papa renuncia a Roma pra vivir da caridade. Dende hoxe a miña facenda, todo o que eu teño é dos probes; que as naciós poñan en venda Canto for meu; desto en pago non quero máis, se ma dades, que unha coviña en Santiago. Sentinme entón conmovido tamén: o Papa marchouse, i eu, de Añón sempre collido, Botei fóra do palacio e respirei fortemente o vento libre do espacio. Aquela noite saímos de Roma eu i o vate; a penas os dous no vagón nos vimos De volta pró chau paterno, díxenlle: -Mestre, ¿que pensas? -Que é un gran viño o de Falerno... -¿Dudas dos votos formales do Papa? -¡Nunca se compren os programas liberales! Logo de chegar a España Añón tornouse ó comando da súa Santa Compaña, I eu, do que vin de parvo e mudo, dende entón creo... ou non creo... pero dudar ¡xa non dudo! A VIRXE DO CRISTAL LENDA Rapazas de Vilanova, ben vos podedes gabar; que non hai Virxe no mundo com’a VIRXE DO CRISTAL. (Cantar do pobo) Almas ardentes pra chorar nacidas unha cencia que Dios non quixo darvos; bolboretas xentís, esparexidas arredor dunha lus que ha de queimarvos; almas cheas de duda, de fe espidas; dunha eterna inorancia eternos parvos; vermes envoltos no montón aceso de ósos de mortos que chamás progreso: Parade un pouquichiño o fatigoso paso en que vades a rodar sin tino, e non ó vento dedes, enganoso, a balbucente vos dun pelegrino, sombra dun sol que nace esprendoroso, póla esgallada de xigante pino, recordo vivo dunha idá pasada, entre o polvo dos tempos enterrada. A vos amiga que hastra vós se astreve é de xente de paz. Eu sonvos ave de pío morosiño i áas de neve, que só aniñar nos campanarios sabe. Dende eles colle lus, dende eles bebe o incenso en ondas que rubiu da nave. e cando cai esborrallada a torre, mirra as aliñas, e piando morre. Cando teñades esta vos ouído, cal eco de fantástica viola, xa esta sombra terá desaparecido, cinza sólo quizais será esta póla; estonces, que tralo último queixido, sólo será un cadavre esta ave tola, ¡almas, volvede ó voso afán, voade, buscade o fin da cega humanidade! ¡Eu non podo seguirvos! Si amo tanto o progreso i a lus, ¿por que na frente gravado hei de levar o desencanto desta doce ilusión que o peito sente? ¿Por que, cando profétecos levanto ó porvir os meus ollos, tristemente, fíreme a sen remordemento xordo, e dos pasados tempos me recordo? Medroña queixa espállase no vento por cibdades e vilas á redonda, que inda zoa con tanto sentimento como na praia cando toupa a onda. Ese triste queixido, ese lamento, de alguén vos sai que sofre pena fonda... ¡É o pasado que morre! A lira daime, e si canto ese morto... perdonaime. Sí, eu cántovo-la vida no pasado; que outros canten a vida no futuro: eu dun tesouro sei que está olvidado, e pra sacalo á lus a terra furo. Si o tempo é sempre o mesmo, i agarrado vai o presente ó que pasou, seguro, podía ser, ben na vila ben na aldea, que útil pra moitos o meu canto sea. I Preto da cibdá de Ourense, camiño de Celanova, onde é máis tépedo o vento que a terra gallega azouta, dun círcolo de montanas na faldra, sempre verdosa, esténdese un val frorido, cuberto de herbas cheirosas, piñeirales e arboredos ricos de frutas e sombra. Alí, pola primaveira, dispois de saír da escola, van os rapaces buscar freixós pra comer i apóutigas; i as nenas, máis delicadas, e non como eles golosas, topan alí os caraveles con que os cabelos adornan, e fan, con espriego e néveda, ramiños que logo esfollan. Deste val no medio e medio, entre edras e musgo envoltas, ergue as torres un castelo, feito alá n'eras remotas de pedra de sillería, cáseque co tempo roxa. Com’este antigo edificio outro non hai según contas, pois diz que foi levantado por unha Princesa moura dendes da posta do sol hastra a saída da aurora; e inda hai vellos que aseguran, e podia que certo fora, que debaixo dos cementos que os altos muros soportan, deixou a moura Princesa pra que quen se astreva, morra, sobre unha trabe en quilibrio dúas cántaras que asombran: unha de alquitrán inchida i outra de moedas e xoias. De sorte, que quen quixere coller a que ouro atesoura, creba unha cántara e morre feito carbón baixo a outra, quedándose ó mesmo tempo sin o santo i a limosna. A carón deste castelo, agarimadiñas todas, ou pola veiga ceibadas, como bandada de pombas, as retelladas troneiras abertas ó sol que as doura, alcóntranse as brancas casas da vila de Vilanova. Vilanova dos Infantes é vila de grande sona: n'hai zapateiros no mundo que batan millo-la sola; non se cocen en ningures petadas que aquí non cozan, e de aquí sán prós teares as millores mazarocas. Aquí está a gracia dos homes i a fror i a nata das mozas; en fin, sólo aquí naceron, sólo aquí, Martiño e Rosa. II Alá polo ano de gracia de mil seiscentos e trinta, era dono do castelo que en Vilanova se ve inda, don Xácome Mazcareñas, señor de catorce vilas. Home de fárragos vellos, na corte do Rei vivía, pois gallego como hai moitos, dáballe noxo Galicia. Sólo dela se acordaba, si algunha ves o faguía, pra cobrar rendas e foros sin aviso e por xusticia. Por estas falcatruadas todos olleira lle tiñan, e cando cara a Madril, aló polo vrau, saían, en carros acugulados, diñeiro, graus e fariñas, os probes dos levadores, que naqueles carros vían irse as mizquiñas ganancias con que seus fillos mantiñan, de traballar eslombados, mentres os carretos se iban, quedaban pra sí dicindo: "¡Que de solimán che sirvan!" Entre a baixa servidume que don Xácome mantiña pra que lle coide dos eidos, dos bes e das regalías, estaban Martiño e Rosa: el pra faguer as vendimas, prás sachas e prás decotas dos xardís, hortas e quintas, i ela pra gardar o gando nas carballeiras veciñas. Dos dous solasmentes Rosa dentro o castelo vivía. Martiño tiña vinte anos e Rosa dezaséis tiña, el era un mozo arrogante, i ela un feitizo de linda; nunca tiveran amores, i anque por ela bebía os ventos Xan de Ventraces, Rosiña tomábao a risa. Orfos antrambos a dous, sin amparo nesta vida, servindo os dous ó mesmo amo topáronse certo día. De estonces, Martiño e Rosa sentiron a alma ferida, e quizais que se morreran de mal de malenconía, si unha mañá non quedaran noivos ó saír da misa. III Moito deben de quererse os criados de Mazcareñas, moito deben de quererse cando tanto parrafean. Tódalas noites sentados nun grande poio de pedra, están parolando solos ó pé do castelo el i ela. Mentira ou verdade, il corre dendes da vila hastra a aldea, que pra no outono casárense, teñen a roupa xa feita; pero hai quen xura e perxura (nunca faltan malas lenguas) que deica que os namorados sallan xuntados da igrexa han de pasar moitas cousas i han de nacer moitas herbas... Mala cousa é neste mundo a condenada da envexa, mais non van descamiñados os que o casamento negan: pois unha noite de lúa, noite caladiña e fresca do mes de Santiago, cando todas son frores as veigas, todo é aromas o campo e doce música a terra, na praza de Vilanova, do castelo ond’a cancela, Martiño e Rosa falaban de semellante maneira: -Martiño, ¿que diaño tes hoxe? ¿Non falas? ¿Pra estar com’o moucho viñeche da sacha? Si cando te fuches noxado n'estabas, ¿qué frema trouxeche do monte prá casa?... ¿Picoute unha cobra? ¿Guindoute unha galla? ¿Saíronche os lobos? ¿Botáronche a fada?... Respunde, Martiño, ¿qué tes, que te calas? -Non sei como te oio, garduña eslavada, non sei cómo te oio ¡i estoume con calma! ¡Que teño! ¿Qué teño pergúntasme, maula?... ¡Que teño! Direicho... Pois... ¡ténoche lástema! ¡Treidora! -¡Dios mío! -Fiai de rapazas que din que vos queren... ¡Fiai de palabras!... -¡Martiño! -O Martiño n'impórtalle a nadia!... -Pero, home, ¿toleas? ¡Asús, qué disgracia! ¡Veciños!... -¡Non berres! ¡Non berres... e cala! -Pero, home, si cousas me dis que me espantan... ¡Si mesmo dás medo! ¡Si os ollos che saltan! Martiño, ven, séntate, sosega, descansa; eu nada che figuen pra o mal que me tratas. Soliña no mundo, de nadia mirada ¡faltábaine agora que ti me deixaras! Pois eu ben te quero... ¡Por eso non marra!... -Ti quéresme moito... Rosiña... rosada... Ti quéresme moito... Ti dícelo... e basta. O mesmo dixeches a Pedro Balada, i a Xan de Ventraces i ó amo da casa, cando hai ano e medio veu ver a labranza... ¡Que nunca el viñera! ¡Que nunca el chegara! -¡Santísimo Cristo de Ourense me valla!... -Pra que hoxe te axude xa é tarde, rapaza. I eu, tolo, quería, i eu, tolo, pensaba casarme contigo... ¡Miniña da casta!... -Martiño, anque probe, faltar non me faltas. ¡Pois coida o que pensas! ¡Pois coida o que falas! Pra bulra, xa abondan seis meses de palra... ¿Que Xan, nin que Pedro? ¿Ti seique tes gana?... No, pois... ¡Esmiólame co rabo da sacha, mais déixame a honra, que é cousa sagrada! ¡Ai! Ti andas, Martiño, con malas compañas ti xúntaste agora con xente malvada e crés esas lenguas peores que a rabia! Fas ben, xa que podes. Dende hoxe n'hai nada de canto prá boda decirche esperaba... Tocante á limpeza ¿e pois qué pensabas?, ¡cristal nunca viche que á miña egualara! -Rosiña!... -¡A Rosiña n'impórtalle a nadia! I adiós. Si autra queres... porveito che faga.- Desta sorte marmurando Rosa, de esconsolo chea, facendo como que ría entrou no castelo á présa; pero anque fai que fagamos pra que se lle non coneza, ela vai limpando os ollos mentres que rube a escaleira. Na porta, com’unha estauta, Martiño mórdese a léngoa, i anque tose i asubía, como quen non sente penas, unha da boca lle sai i outra no corpo lle queda... Cando por fin, acordando, pensou no que lle arrodea, dixo, falando consigo: "Ou mente Xan, ou mente ela". E logo, tirando ó chau, desesperado a monteira, añidiu: "No, pois... si Rosa ten do cristal a pureza, ¡xuro a Dios, Xan de Bentraces, que che hei de arrinca-la léngoa!” IV Namentres, ¡coitadiña!, a nena namorada, de pena esmorecida, chorando a fío está; mais vive do castelo na cámara aleixada e naida dos seus males se compadecerá. ¡Miraina! Polo lombo caíndolle o cabelo, os ollos arrasados, partido o corazón, meteuse no seu carto, pechou co tarabelo i está, ¡miña cousiña!, xemendo nun rincón. Da alcoba en que ela dorme pola alta lumieira, de albahacas tapizada, mapolas i alelís, esbara o branco raio da lúa pracenteira i o recendente aroma da campesina bris. Dalí, Rosiña escoita o burbullar do río que do castelo preto dende us penedos cai, dos paxaros da noite o resonante pío i a música que o vento nas alboradas fai. Mais ten tan consumido o corazón de pena, que en nada topar pode consolo nin pracer, e chora que te chora, com’unha Madalenal, dá lástema, abofellas, dá lástema de a ver. Primeiro desengano do noso amor primeiro, que trás contigo o frío dunha mañá sin sol, ¡tu rosnos como os vermes a fror do laranxeiro, i o corazón nos trocas en seco pirifol! Por onde pasas deixas a baba corrumpida da lesme venenosa, amarga com’a fel, convirtes nun infemo a máis hermosa vida, detrás de ti non queda sinón fastío cruel! No peito remordida por ese desengano, Rosiña desbautízase, murchada de pesar; enxúgase as bagullas ca punta do seu pano i escrama moitas veces, volvéndoas derramar: "¡Eu, que así Dios me salve, s’entendo o que me dixo! Dalgunha malquerencia calunia debe ser, porque eu xurar xurara, ó pé dun Crucifixo, que a nadia máis que el quixen, nin penso máis querer. Si probas me el pidira e darllas eu pudese; s’arquiña das virtudes poidéralle amostrar, vería que, gardada, anque a el non lle interese, aquela virtú teño que é meu deber gardar". De solouzar ó cabo e pelexar cansada con tanto pensamento que na cabeza ten, a coitadiña Rosa deitouse apesarado, no cabezal chantando a fatigada sen. Pouquiño a pouco os ollos fóronselle pechando, doíñas acendidas na lus dun puro amor, i á Virxen entre dentes unha oración rezando, quedouse adormecida nun sono encantador. Estonces, unha Señora toda de lus rodeada, de estreliñas coroada que como diamantes son, cun mantelo na cabeza de pano negro, moi lindo, caladamente, surrindo, entrou pola habitación. Nunca se víu neste mundo máis feiticeira criatura, nin pra tan grande hermosura comparación pode haber: por ollos ten dous luceiros, por dentes pelras dos mares, por greñas raios solares, por risa... un amañecer. Das orellas pendurados leva us aretes de lume, e por gallega costume, dengue de pano sedán; zoquiños de pau de almendro nos pés de feitura enana, i ó cinto unha muradana con plegues que xenio dan. Pasiño a paso, chegouse á cama en que dorme Rosa, e botándolle graciosa unha mirada de amor, díxolle cun tono brando que música parecía: "Rosiña, a Virxe María traiche consolo e favor". "Eu ben sei que a túa ialma está cuberta de loito; eu ben sei que sofres moito porque hai quen duda de ti; pero eu, que dendes do ceo coido daquél que me chama, eu farei -¿si?- que a túa fama quede cal foi hastra aquí". "Non chores, miña pequena, non chores máis, pastoriña; eu velo por ti, miniña, ti da miña conta estás. Martiño estará pesante mañá quizais do que figo; pasado, serei contigo no monte, si ó monte vas". Calouse Nosa Señora i envolta en dourada nube, rube... que rube... que rube, perdeuse na inmensidá. Rosa quedouse dormindo a seu pracer e regalo. Pronto espertará: xa o galo cantou. ventando a mañá. O GUEITEIRO DE LEREZ Déndesde do Lérez lixeiro ás veigas que o Miño esmalta, non houbo no mundo enteiro máis arrogante gueiteiro que o gueiteiro de Penalta. Sempre retorcendo o bozo, erguida sempre a cabeza, daba de miralo gozo: era un mociño... ¡que mozo! era unha peza... ¡que peza! Depois do tempo pasado, pasado pra non volver, como on profeta inspirado, inda mo parece ver na festa de San Trocado. Calzón curto, alta monteira, verde faixa, albo chaleque, i o pano na faltriqueira; sempre na gaita parleira levaba dourado fleque. Non houbo home máis comprido no mundo, de banda a banda; nin rapaz máis espelido, con máis riqueza vestido, nin de condición máis branda. Prás festas e romarías chamado todos os días, topábase donde queira, anque por certas porfías sólo tocaba a muiñeira. Pois, como poucos teimado, cando unha venta lle pega, xura que pra o seu agrado, non se ten inda enventado múseca como a gallega. Nena era eu cando el vivía, mais non o podo esquecer, ¡O que el na gaita sabía! ¡O que el cos dedos podía naquel punteiro faguer! Cando nas festas maores era esperado o gueiteiro, botábanlle as nenas frores, ledas copras os cantores, foguetes o fogueteiro. Tras del, en longa riola, da gaita o compás levando con infernal bataiola, iban correndo e choutando os rapaciños da escola. Nunca se puido avriguar, véndolla repinicar, por que, o son da gaita ouíndo, cantos bailaban sorrindo, acababan por chorar. Pero el cando no turreiro, cal na trébede a Sibila, pegaba o pío primeiro, daban ó vento o sombreiro todos os mozos da vila. Comenzado o baile entón, cousa era pra ademirar aquel sembrante bulrón, aquel aire picarón i aquel modo de mirar... I era de ver con que trazas, sin faguer pausas nin guiños nin caso das ameñazas, furtaba un bico ás rapazas, dos noivos diante os fuciños. Ninguén soubo frolear do xeito que el froleaba: verlle a muiñeira botar, era unha nube mirar de anxeliños que pasaba. Xentil, aposto, arrogante, en cada nota o gueiteiro ceibaba un limpo diamante, que logo no redobrante pulía o tamburileiro. ¿Que Orfeo se lle igualaba, si mesmo, dentro do fol que co cóbado apertaba, parecía que cantaba escondido un rousiñol? Músico on tempo e poeta, algunha fada sacreta tiña con que conmovía, pois nunca dunha palleta saíu tan doce harmonía. Tocaba..., e cando tocaba, o vento que do roncón polo canuto fungaba, dixeran que se queixaba da gallega emigración. Dixeran que esmorecida de door a patria nosa, azoutada, escarnecida, chamaba, outra Nai chorosa, ós filliños da súa vida... I era verdá. ¡Malpocada! Contra on penedo amarrada, cravado un puñal no seo naquela gaita lembrada Galicia era un Prometeo. Un Prometeo cantando eternas melanconías; sempre un consolo agardando e sempre as bágoas chorando do desdichado Macías. Por eso, cando a tocar se puña o gueiteiro lindo, cantos viñan pra bailar, si escomenzaban sorrindo, acababan por chorar. Por eso en vilas i aldeas, por xentes propias i alleas era aquel home estimado, e por todos saudado en camiños e vereas. Por eso, donde el chegaba dábanlle cita de amores as mozas por que el toleaba, e sempre á mesa xantaba dos abades e priores. Que dende o Lérez lixeiro ás veigas que o Miño esmalta, non houbo no mundo enteiro, máis arrogante gueiteiro que o gueiteiro de Penalta. UNHA BODA EN EINIBÓ 1877 -¿Como te chamas, rapaza? -Chámome Ádega Silván. -Ai, Adega!... Entre esas silvas quixérame eu enredar… Tal dixo a certa miniña certo diaño de rapaz, e dende estonces antrambos quérense a non poder máis. Todas as noites de inverno nas fiadas do lugar están de groma e palique dende entón Ádega e Bras; e non hai festa na aldea, nin precisión na cibdá, onde xuntos non se atopen un galán i outro galán. Cando hai danza no turreiro, e Bras ó turreiro sai, é sempre Ádega a primeira que coel se pon a bailar. Si ela vai á romaría, el á romaría vai; si ela dá un ichavo ón cego el outro ichavo ha de dar; i espello de namorados, do seu cariño en sinal, si ela un caravel na boca leva por causelidá, el outro caraveliño ha de por forza levar. Envexa de tod’as mozas cando xuntos vén ou van, moitas ó son do pandeiro cantábanlle este cantar: “Non te chegues moito ó lume, bolboretiña real; non te chegues moito ó lume, mira que te vas queimar” Mais fan tanto caso desto, tanto desto se lles dá, como si rousara un carro, como si ladrara un can. Un ano pasou i outro ano prós namorados en paz; si dinantes se querían, quérense hoxe moito máis. Á lei que os dous se tiveron, temendo ó cabo faltar, porque toda corda creba... por onde exprica o refrán, unha miaxa de estado tratando ó fin de tomar, Ádega e Bras de esponsallas fixeron xuro formal, e pra casarse pediron lisencia e venia a seus pais. II I alí van de cara á igrexa alí van ambos a dous polos dous sogros gardados, seguidos de seus avós: ela de alegría foncha, el morréndose de amor, parecían dous paxaros, conforme un doutro a carón mirábanse ás furtadelas cal si tiveran rebor. Ádega estaba tan cuca, que daba adimiración; de aqueles seus ollos negros aumentábanlle o negror a cofia i a palramenta i a saia, que negras son. As mapolas dos seus beizos collían roxo inda mor do colar de coraliños que o noivo lle regalou. “¡Que hermosa vas! –marmuraban detrás dela algús chismós-. ¡Diolo queira que che dure moito tempo esa color!..” Pero si ela en compoñerse puxo todo o seu tesón, Bras non vai menos composto, que atrás non se lle quedou; pois anque era por Agosto e queima que pasma o sol, leva unha capa tan longa, que non hai outra millor. ¡Que calados na camisa! ¡Que zapatos de mallós! ¡Que cutín o da chaqueta! ¡Que rizo o do pantalón! ¡Que ben lle di a escarapela que cusida cun liño leva a un lado do chapeio desque das quintas librou! ¡Traballos que pra esculirse, pasara naquel entón!... ¡Meciñeiros que o roubaron! ¡Diñeiro que lles custou! Mais aquelas agonías pasadas, gracias a Dios, todo pra Bras hoxe é groria, felicidade i amor. Á par de Ádega, moi teso, na igrexa o rapaz entrou; deulle á novia auga bendita, ouíunos o confesor, e logo o señor abade botoulles as bendiciós. Dende a víspora avisado, por ser de uso en Einibó, está esperando ós cortexos o gueiteiro que chegou. E cando, por fin, do tempro saíron ambos a dous, da gaita ó tirililiro, da caixa ó tromporrontrón, caíndo as doce do día da espadaina no relós, descontra á casa do noivo a patuleia marchou. III Mais xa de Bras na cociña roxe o rixón na sartén, ferven a cachón os potes e cheira a aurego e prixel. Perparada no sobrado unha mesa de oito pes, con catro mantés cuberta, porque non chega un manté, fumegan enriba dela tres barcales, todos tres de chourizos cugulados, lacón e vaca, a escoller. Panochas por onde queira de pan albeiro se ven, bicas de centeo e millo pra gusto de quen quixer; e nun curruncho, con netos alá por corenta e seis, toupa de chea unha cántara de purrela como a mel. Chegados á casa os noivo i os cunvidados tamén, fixeron a crus nos pratos e puxéronse a comer. ¡O que aquelas probes vellas nos seus fillos se revén! ¡Case envidian ós casados os que están pra merecer! ¡Que olladas lle botan a ela, que olladas lle botan a el, solteiriñas e solteiros, cando non os ve ninguén! Mentres us falaban i autros non paraban de comer, os pais dos noivos decían quediño, con certo aquel: -O meu... leva unha xugada e on carro... ¿I a de vosté? -¡Unha uchiña chea... de honra! -Pois mire, abóndalle ben; porque onde hai honra e saúde estanlle os millores bes. Perdidos un polo outro, tras de unha vez outra vez, os noivos chúscanse o ollo, como o que a cousa non quer. Alá, debaixo da mesa rebulía non sei que, que Ádega púxose roxa, roxa como on caravel... “Marcha, can –dicía onha vella_. ¡Ora o demo onde te ves! Vaite roer pra outro lado ¿ou seique tes gana de...?” Nesto, o viño comenzaba nas cholas a remexer, e bébedos eles i elas, todos puxéronse en pe; i as xerras levando á boca i escurrinchado o pichel, ó son pecador da gaita, que toca tocatas cen, os convidados brindaron desta maneira cortés: “¡Viva a noiva! ¡Viva o noivo! ¡Vivan homiño e muller! ¡Por moitos anos se gocen, por moitos anos, amén!” IV A francachela acabouse, que a fe que non foi ruín, xa é de noite; a branca lúa alá do ceo nos confís, entre un enxame de estrelas como almendras de Allariz, inda loce que parece un pandeiro de marfín. De frescos cheiros cargada pasaba soprando a bris, i os paxariños nas pólas e nas chousas a perdiz, nos seus buracos os grilos i as ovellas no cubil, us cos seus roucos cantares i autros con trinos xentís, compuñan unha harmunía ¡que era o que había que ouír! Parece que a Natureza, nai querendosa e felís, daba o parabén ós noivos, que eran esposos por fin. ¡Mirainos! Ó son da gaita, do bombo e do tamburil, están bailando a muiñeira el i ela ó pe do patín. ¡Como el torce aquelas pernas! ¡Como ela estroza o mandil! ¡Como recolle el a faixa! ¡Como ela move os cadrís! Arredor deles, en roda, mozos e mozas alí bailar tamén, entramentres que pegando atruxos mil, esmoen o pan da boda un fato de pelingrís. Tanta alegría mirando, os vellos sin dentes rin, e senten non ter as pernas pra choutar e rebulir. Erguen cen nubes de polvo coas chancas os bailarís, e tanto castañetexan, que naide se entende alí. Gueiteiro que máis ben toque nunca en Einibó se viu, que anque toca a secas, toca que non hai máis que pedir. Vendo como repinica naquel punteiro sutil, todos quédanse asombrados un instante sin sentir. E cando ó cabo, repostos do asombro, volven en si, perguntan todos: “¿I os noivos?” .... .... ... ... .. .. .... ... .. ¡Vai boa! ¡Nin cun candil! A ROSALIA I Do mar pola orela mireina pasar, na frente unha estrela, no bico un cantar. E vina tan sola na noite sen fin, que inda recei pola probe da tola eu, ¡que non teño quen rece por min! II A Musa dos pobos que vin pasar eu, comesta dos lobos, comesta morreu... Os ósos son dela que vades gardar. ¡Ai, dos que levan na frente unha estrela! ¡Ai, dos que levan no bico un cantar! Mirando ó chau (imitación de Berenguer) Dios, non atopando cousa en qué entreterse, farto de estar solo cavilando sempre en forxar cadeas, traballos e pestes; a razón buscando i a causa en que pende que tan poucas almas polas portas lle entren, do seu paradiso deixando os verxeles, saléu de apaseo certa mañán quente, do reuma e da gota por esparexerse. Como é xa velliño i o coitado vese tocante á saúde moi pouco valente, cansouse ós dous pasos; mais como alí arrentes topase un asento, sentóuse, i alegre, por cima das nubes asomando a frente i a terra buscando cos ollos celestes, -¡Carápesta!- dixo falando entre dentes-; Si dou coese mundo, que o demo me leve. Debéu de atopalo si co conto non mente, porque el dalí a pouco quedóu como a neve, cos ollos cravados que espantan e feren, nun bulto que iñoro si é de home ou de verme. Mirouno dispacio e víu que era un ventre coas sedas vestido mais ricas de Oriente. Nun solio sentado que envidian os reises, i en capa revolto de tépedas peles, ceibando saudabres arrotos de enchente, da terra, súa escrava, recolle os presentes; e si hai algún louco que, probe ou rebelde, diñeiro non teña i darllo se negue, o ventre que, mudo, falar sabe ás veces, con solo que diga: "¡Pauliña no herexe!", o herexe é borrado da lista da xente. Mirando este monstro, Dios dixo entre dentes: -¡Bah, bah! ... Si "tu es Petrus", que o demo me leve. Volvendo a outro lado súa testa solene, miróu levantarse, rodeado de plebe que espera ó verdugo, dél ríndose mentres, do pau-, a cucaña da festa dos xueces. A vítima chega; ¡Quizáis é un imbecil, quizáis naceu tolo, quizáis é inocente! ... Millor que matalo (que a morte é un berce donde o home, gran neno, descansa pra sempre), millor que matalo tal vez conviñese metelo no fondo de catro paredes, ou, preso a unha argola que á terra o suxeite, mandalo abrir montes e furar tuneles, dicíndolle: "Sofre, traballa e mantente, i a libertá chora que tí non quixeches". Mais non; é preciso que morra o que peque, i o criminal morre ... i o crime repétese. Parvo a tal escándalo, Dios dixo entre dentes: -Si che esto é xusticia, que o demo me leve. Suspenso i atóneto, non lexos moverse miróu de labregos un fato misérrime. De malas patacas mantidos, con leite, máis ben que non homes fantasmas parecen. De cote forzando na codia terrestre, toupeiras humanas que furan as seves, o sangue das venas perdendo a torrentes, traballan sin folgos un chau que non é deles. Traballan ... i o fruto que tras doce meses de lita recollen dos eidos que atenden, metá pro dominio, metá pros lebreles do fisco e da curia, todiño o perden, quedándose ó cabo de tantos riveses sin pan prós seus fillos nin grau prá semente. |
