cvlatalfavicĕ4

Orffokraffĕ ― krekkla ορθο “tĕrĕs” γράφειν “şyr” sămahsencen pulsa kajnă termĕnn, pĕr-pĕr cĕlhepe tĕrĕs şyrmalli jĕrkesene pĕlteret. Cĕlhe ăslălăhĕnce orkkokraffĕ maltanah sas pĕlĕvĕpe şyhănsa tărat’. Sasăsene pĕr pek kilĕshüllĕ sas pallisempe palărtni cĕlhepe şyrura usă kurnă cuh ănlanulăh küret.

Căvashsen maltanhi şyrulăhĕsem runălla, je arapla pulnă. Şirĕp orffokraffĕ jĕrkisem pulnine hallĕhe cĕlhe ăslălăhĕ avalhille şyrnă palăk sahal pulnine kura tatsa parajman-ha.

18-mĕsh ĕmĕrte Căvash Jene tătăshah jut şĕrshyv şulşürevşisem kilse şüreşşĕ ― halăh kul’tturipe cĕlhipe kăsăklansa sămahĕsene şyrsa ileşşĕ. Maltanah 18 ĕmĕrte căvash sămahĕsene lattinla “F. T. Stralenberg” şyrsa ilnĕ; Petĕr Patsha patne tytkăna leknĕ shvett Raşşejĕn jevroppă-asĕ halăhĕsene tĕpcese nimĕşle şapsa kălarat’.

Untan căvash sămahĕsene, krammattikkine şyrsa kătartakan ĕşsem lattinla ta, vyrăsla ta tuhaşşĕ. Maltanah hĕsse hună căvashsem cĕlhine jutsem tĕpcenipe, şyrnipe inttereslense kajmaşşĕ. XIX ĕmĕrte vara Jermej Roshanskĕj, Spiriton Jantush, Nikkolaj Pasilevskĕj vĕrennĕ căvashsem kashni hăj tĕrlĕ şyrulăh shutlasa kălaraşşĕ. Nikkolaj Pasilevskĕj Hĕrlĕ Cutajra căvash shkulne uşsa hăjĕn şyrulăhĕpe ănăşlăn usă kurat’.

Căvash cĕlhine jĕrkellĕ orffokraffĕpe anlăn pujanlatassi Ivan Jakkăflĕff şyrulăhĕpe pĕrle 1871 şulta puşlanat’; şav şul XIX ĕmĕrti căvashsen mănă vĕrentekenĕ căvash acisem valli pukvar’ kălarat’. Jakkăvlĕff căvash şyrulăhne fonemălla jĕrkepe şirĕpletet, vyrăslaran kĕnĕ sămahsene vara şaplipeh şyrma sĕnet. Okt’apăr’ Revol’utsĕjĕ hyşşăn vyrăsla sămahsene căvashlatsa şyrma puşlaşşĕ. 1933 şulccen Jakkăvlĕff şyrulăhĕ văjlă atalanat’, unpa căvashsem cĕlhe karmmattikkine te, orffokraffine te palărtaşşĕ. Tĕrlĕ săltava pula asănnă şul Jakkăvlĕff şyrulăhne refformălaşşĕ ― vyrăsla sas pallisem kĕrtnipe alffavitt ulshănat’, căvashlatsa şyrnă jut sămahsene şĕnĕren jut orffokraffipe şyraşşĕ, şyrulăh kalleh ikĕsistemăllanat’.

1961 şulta respuplikkări orffokraffĕ komissijĕ şĕnĕlle ulshănusem kĕrtet. Maltan pĕrle şyrnă cylaj sămaha ujrăm şyrma sĕnet. Komissĕ sămahsene puşlamăsh formăra, tata ytti formăsence pĕr pek şyrasshăn pulnipe vyrăs sămahĕsene căvashla kukărtma tivet: (парта > партă, класс > клас). 1967 şultan ku jĕrkene părahăşa kălaraşşĕ. 1994 şulta sămahsene pĕrle, ujrăm je teffispa şyrassine şĕnĕren shĕkĕlceşşĕ, ulshănusem kĕrteşşĕ, ikĕ sistemălăha temĕn pek tirkeşşĕ pulin te văl julat’.

Căvash cĕlhine lattinlatas tese căvash aftonomijĕ 1922 şultah jyshănu kălarnă, ukşine te ujărsa pană. Stalinn vlaşa jarsa iliccen şak ĕş tĕrlĕren atalannă, repressĕ şulĕsence căvash shuhăshlavşisencen cylajăshne tĕrmene hupsa je vĕlerse pĕternine pula, sovettri pur cĕlhene pĕr pek vyrăslatnine pula şav ĕşe pĕterse hună. 90-mĕsh şulsence lattinlatas yjtu şĕnĕren sikse tuhat’, ăna orffokraffĕ ikĕpitlĕhĕpe cylaj şyhăntarnă. Kilĕshmen orffokraffĕje şyravşăsem, vĕrentekensem tĕrlĕren ulăshtarma yjtnă. Şapah 1994 şulta kăsht jusakalanincen căvash orffokraffĕjĕ vyrăntan tapranmast’. 1994 şulhi şyrulăhpa usă kursa kompjuttărpa şyrma maj şukki, văl vyrăs cĕlhipe arpashni XXI ĕmĕre kaşat’. Yjtăva huskatmanni căvashsene tĕrlĕren şyrma histet. Pĕrisem ăĕçÿ sas pallisene părahsa jălt ytti vyrăsla sas palliseme şyrma pikeneşşĕ, teprisem tĕrlĕ-tĕslĕ lattinla shriftsempele, hăsh pĕrisem avalhi runăsene şĕnĕlle cĕrtse.

Căvash cĕlhine kompjuttăra kĕrtessishĕn căvash patshalăhĕ nimĕn te tumast’. Ytti halăh sĕnnĕ pur-şuk hatĕrsempe kăna usă kurma tivet. 2005 şulta “Chuvash.org” sajt yjtăva anlăn huskatnipe jatarlă sĕnüsem, şĕnĕlle stantartsem, puskăclăhsem tuhaşşĕ. “Chuvash.org”ra lattinnlatas yjtu ta şĕnĕren janărat’. Şavănta căvashsen pĕtĕmletnĕ lattinnla şyrulăhĕ tymarlanat’.

CăvashLat ― alffavittla şyrulăh: uşă sassa ta, hupă sassa ta palărtmashkăn jatarlă pallisem pur. CăvashLat şyrulăhĕ căvash sassisene palărtma jurăhlă jatarlă lattinnla sas pallisencen tărat’. Unta ku je urăh sas-pallipe usă kurassine căvash cĕlhine lattinla sas pallipe şyrassin istorine pĕlse, ytti cĕlhesenci şyrulăhpa tanlashtarsa, Căvash Respupliki jĕrkelese tărakan litteratturălla şyrulăhĕncen CVLata kuşma mellĕh shyrasa jĕrkelenĕ. Căvash cĕlhine tĕpceken shkulsen pĕlĕvne shuta ilnĕ. Şyrura sas palli vulanăvne rasnalatakan shlepke-hüre pallisene pereketlĕn usă kurassi tĕp printsăpsencen pĕri.

CVLat 1.1

CăvashLatnă şyrulăhăn maltanhi variancĕ CVLat 1.1 pulsa tărat’. Ăna 2007 şulhi şu ujăhĕn 4-mĕshĕnce CVLat Kanashĕ yrlană. CVLat 1.1 unccenhi Căvashlatnă şyrulăha palărmallah hirĕşlemest. Unccen tuhnă sămahsarsence verssĕ jacĕ şukkă. CVLat malashne ulshănma pultarat’. Şavănpa CVLat 1.1-ne yrlană cuhne CVLat Kanshĕ şakă şyrulăhpa tusa kălarnisence verssĕ jatne palărtma pulat’.

CVLat 1.1 Alffavitt / Ahmat Alffavicĕ

Ku alffavitt haliccen sarălnă căvash cĕlhin stantartlă litteratturălla fonettikkipe şyhănnă pallisencen kăna tărat’. Alffavitt sas pallijĕsem ikĕ ushkăna pajlanaşşĕ: uşă sassa pĕlterekennisem (a, ă, e, ĕ, i, y, u, ü), tata hupă sassa pĕlterekennisem (c, h, j, k, l, m, n, r, s, ş, t, v).

Căvash cĕlhin tialekt sassisene, şĕnĕren şirĕplennĕ sasăsene, SH sassa pĕr palărtma CVLat 1.1 şyrulăhĕnce jatarlă pallăsem pur: F, X, O, Ö, Š.

CVLat 1.1 vyrăs cĕlhi vitĕmĕpe şyru urlă şirĕplennĕ "б, д, г, ж, з" sas pallisen lattinla varjancĕsene kălarsa părahat’, vĕsempe ănsărtran usă kurassine jatarlă jĕrkepe şirĕpletet.

AĂCEĔHIJKLMNPRSŞTUÜVY (21)

+ F X O Ö Š (4)

- B D G Q W Z (6)

Alffavita vulassi

AĂCEĔHIJKLMNPRSŞTUÜVY (21)

+ F X O Ö Š (4)