wendingenamsterdamscheschoolartdeco

Wendingen Amsterdamsche School Art Deco
...Wijdeveld, Lauweriks, Lloyd Wright..

Het vanaf 1918 tot en met 1931 verschenen Wendingen is in allerlei opzichten een opmerkelijk tijdschrift. Uitgegeven door het te Amsterdam gevestigde genootschap ‘Architectura et amicitia’, ontwikkelde het zich tot de belangrijkste spreekbuis van de Amsterdamse School. Overigens beperkte het blad zich allerminst tot de architectuur; design, diverse vormen van beeldende kunst, ja zelfs exotische onderwerpen als schelpen en kristallen, kregen in themanummers evenzeer aandacht. De internationale faam die het periodiek zich verworven heeft, is niet alleen terug te voeren op de inhoud: de vormgeving is daar in belangrijke mate debet aan. Naast het eigenwijze grote vierkante formaat (33 x 33 cm) en de op Japanse wijze met raffia bijeengebonden pagina's die telkens uit een naar binnen gevouwen bifolium bestaan, is het vooral de typografie die het blad zo opvallend maakt. De grote man hierachter was de architect H.Th. Wijdeveld. Geïnspireerd door het werk van J.L.M. Lauweriks, die al in 1908 in Duitsland een op Wendingen preluderend blad Ring had verzorgd, kwam Wijdeveld tot de 'Wendingentypografie'. Kenmerkend zijn het gebruik van een schreefloze letter (een grotesk) voor de teksten, de in verticaal opzicht excentrische plaatsing van tekst en illustraties op de pagina's, en - het meest opvallende - het opbouwen van letters voor de titels en diverse kopjes uit elementen uit de zogenaamde 'blikvangerskast'. Vooral dit laatste stuitte op veel weerstand. Niet geheel ten onrechte was 'onleesbaar' een veel gehoord verwijt. Een opmerkelijk aspect van het blad is voorts dat de advertenties - hoe verschillend onderling ook - door een consequente inkadering in dikke lijnen en het gebruik van slechts één kleur, een zeer homogeen karakter hebben en zich naadloos in de vormgeving voegen.

De eigenzinnige belettering is goed te zien op het hier gereproduceerde omslag van het Dudoknummer, gewijd aan de Hilversumse stadsarchitect W.M. Dudok. Hoewel het hier getekende en vervolgens gelithografeerde letters betreft, is de overeenkomst met de uit zetmaterialen opgebouwde letters evident. Het kost enige moeite voordat men er achter is dat het een aflevering van 'Wendingen' (onderaan) betreft, die het 'Raadhuis-ontwerp en uitgevoerde werken van architect W.M. Dudok' (rechts) bevat. Overigens past dit nummer, waarin de ontwerpen voor het opvallende, uiteindelijk vanaf 1928 gerealiseerde stadhuis van Hilversum in extenso worden gereproduceerd, goed in de reeks van aan architecten gewijde themanummers.

Literatuur

H. Oldewarris, 'Wijdeveld Typografie', in: Forum voor architectuur en daarmee verwante kunsten 25 (1975), nr. 1
Wendingen 1918-1931. Documenti dell'arte olandese del Novecento. Firenze 1982
G. Fanelli en E. Godoli. Wendingen. Grafica e cultura in una rivista olandese del Novecento. Milano 1986
Wendingen 1918-1931. Amsterdamer Expressionismus. Darmstadt 1992
Willem Marinus Dudok, stadsbouwmeester van wereldallure. Baarn 1993.

Le Coultre Wendingen

Oprichting

Het kunstmagazine ‘wendingen’ had haar debuut in 1918 en bleef voortbestaan tot 1932. De uitgave was een initiatief van het Amsterdamse genootschap ‘Architectura et Amicitia’, onder leiding van de gedreven hoofdredacteur, architect en vormgever H.Th. Wijdeveld. De overige redactieleden waren eveneens architecten, allemaal opgeleid in de laat 19^e eeuwse school van Cuypers. Daarnaast hadden twee specialisten op het gebied van decoratieve kunsten, J.M.L. Lauweriks en R.N. Roland Holst, lange tijd een invloedrijke rol.

ontwerp H.Th. Wijdeveld

Inhoud

Alle uitgaven van ‘Wendingen’ zijn gewijd aan een specifiek thema op het gebied van architectuur of daaraan gerelateerde kunst en vormgeving. Zo verschenen nummers over de decoratieve architectuur van De Amsterdamse School, het functionalisme van De Haagse School van Dudok en Wouda, de Van Nelle Fabriek, een zevendelige serie over het erk van Frank LLoyd Wright, nummers over stedenbouw en de aan architectuur gerelateerde beeldhouwkunst van Hildo Krop en Hohn Rädecker. In de tweede jaargang werd ook aandacht besteed aan andere kunstdisciplines, bijvoorbeeld interieurontwerpen (Gispen), gebruiksvoorwerpen (glas en keramiek van Chris Lebeau en Copier), grafische kunst, theater en dans. Bovendien was een speciaal Art Deco nummer gewijd aan de ontwerpen van Eileen Gray. Oorspronkelijk was ‘Wendingen’ opgezet als maandblad. Uiteindelijk zijn er 116 nummers uitgegeven in veertien jaar tijd, gemiddeld acht uitgaven per jaar. De oplage varieerde van 650 tot 1300 nummers (bijvoorbeeld de populaire F. Lloyd Wright-serie in 1925) en de prijs variërde van f 1,75 voor het eerste nummer tot f 7,- in 1925.

Omslagontwerp

‘Wendingen’, dat drie maanden na het ontstaan van De Stijl verscheen, was een progressief blad. Het bood een forum voor architecten en andere kunstenaars die actuele kwesties binnen hun vak aan de orde wilden stellen. Verschillende kunstdisciplines kwamen hierdoor in dit tijdschrift samen. Bovendien kreeg bij iedere uitgave een andere kunstenaar de opdracht voor het omslagontwerp, waardoor ook de vormgeving van het blad tot stand kwam vanuit verschillende artistieke invalshoeken én de naamsbekendheid van de kunstenaar werk vergroot. Wijdeveld bood de kunstenaars een maximale vrijheid; het ontwerp hoefde geen samenhang te vertonen met de inhoud van een nummer.
Mystiek-symbolische ontwerpen door Roland Holst, Van Konijnenburg of Toorop werden afgewisseld met functionele (Gispen, Dudok, Van der Vlugt) of puur decoratieve ontwerpen (Lauweriks, Liaon Cachet). Ook ontwerpers van advertenties kregen geen regels opgelegd.

Vormgeving

In de vormgeving van het blad is een rode draad waarneembaar. Hiervoor was redacteur Lauweriks verantwoordelijk. Hij bepaalde dat de uitgaven moesten voldoen aan een standaard vierkant formaat van 33 x 33 cm (conform de verhoudingen van een Japanse tatami-mat). Het ontwerp liep meestal door op de achterzijde van het tijdschrift. Naam, decoratie en afbeeldingen kregen een gelijkwaardige behandeling. Er werd meestal op rijstpapier, eenzijdig, gedrukt. Ook werden bladzijden gevouwen en de nummers met de hand gebonden. Deze (Japanse) vormgevingskenmerken werden ook bij de functionalistische ontwerpen van Dudok, Wouda en Van der Vlugt in de jaren twintig nog gehanteerd. Modern ontwerp ging zo hand in hand met uitgangspunten uit de Japanse vormgeving die begin 20^e eeuw hun intrede in Nederland deden. Dankzij de invloed van Lauweriks bleef de uitzonderlijke kwaliteit van het blad als geheel gewaarborgd.

Verzamelwek

Wendingen 1918 - 1932 : architectuur en vormgeving / Martijn Le Coultre, 2001 - ISBN 1568982763
24.8 x 24.8 cm, harde kaft, 280 pagina's, 110 z/w illustraties, 175 vierkleuren afbeeldingen.

Typografie

Wijdeveld speelde een cruciale rol in de typografische vernieuwing van het blad; er werd gebouwd, gemetseld met letters en andere visuele elementen. Covernaam en titels werden in rechthoekige vormen geconstrueerd. De letters werden opgebouwd uit zetmateriaal, meestal schreefloos en in een heldere en expressieve stijl. Deze onorthodoxe typografie is bekend geworden als de ‘Wendingen-’ of ‘Wijdeveldstijl’. De plaatsing van de relatief strak vormgegeven letters en woordopbouw binnen overwegend dynamisch en weelderige composities, werd typerend voor veel ‘Wendingen’-uitgaven.

Lettertype: Wendingen

De stijldiversiteit in vormgeving bepaalde de kracht en aantrekkelijkheid van het blad. Het tijdschrift had een grote invloed: adverteerders, boekontwerpers, de Amsterdamse Grafische School, uitgeverij Joh. Enschedé en het kunstblad De Stijl namen (delen van) de ‘Wendingenstijl’ over. Het tijdschrift sloeg een brug tussen het laat 19^e eeuwse eclecticisme en de internationale trend van functionalisme in het interbellum.

Omslagen

Hieronder 54 willekeurige covers van het maandblad Wendingen uit de periode 1918 t/m 1931

Nr 4 - 1923 Middenstandswoningbouw uitbreidingsplan Zuid door J.P.Mieras - lithografie Albert Klein Lees de gehele inhoud	Nr. 1 - 8ste serie - 1927, Beeldhouwwerken
Kunst en Techniek, ontworpen door Gispen, 1928	Wendingen 1923 Affiches van Nederlandse kunstenaars
1928, nummer over poppen en marionetten, nummer 11 van de 9e serie. omslag steendruk door A. Kurvers	Nr. 6 van de 7e serie (1928) beeldhouwkunst
Nr. 5 - 8ste serie - 1927 Zweedse bouwkunst	Nr. 2 van de 8ste serie (1927), gewijd aan Interieur
Nr 9 en 10 van de zesde serie (1924). M. de Klerk uitgevoerde bouwwerken. Omslag lithografie Tine Baanders, fotos Bernard Eilers.	Nr 2 van de 12de serie (1931) over Nederlandsche Affiches (Vegter, De Koo, Walter, Gispen, Kurvers, Schuitema, Lebeau ea).
Nr. 8 en 9, aug/sept 1920, 3e jaar. Omslag houtsnede H. A. van den Eijnde. 48 Illustraties naar werken van Josef Hoffmann. Inleiding door J. Boterenbrood.	2e jaar juli en aug 1919: Houtsnijdersnummer.
1924 nr. 2 van de 6e serie Geheel gewijd aan reisschetsen en studies van architect M. de Klerk	1924 M. de Klerk nr. 7 van de 6e serie Geheel gewijd aan portret- tekeningen door architect M. de Klerk
1921 nr. 7/8 engelse versie over marionetten. Cover houtsnede van Lion Cachet.	Nr. 5 - 9de serie - 1928, Hindoe-Javaanse beeldhouwkunst
Nr. 3 van de 8e serie 1927 Gewijd aan Joh. de Meester jr. bij het Vlaamsche volkstooneel en elders. Omslag teekening van Anton Kurvers	Nr. 1 - 11de serie 1930 Rothenburg o/t
Nr. 8 - 9de serie 1928, Spotprenten van Albert Hahn Sr	Nr. 10 - 9de serie - 1928 Grafische Kunst
Nr. 9 - 11de serie - 1931 Beeldstatistiek	Nr. 5 - 3de serie - 1920 Hongarije
11-de serie(1930):nr.5 Luchtfoto's van Nederland;Amsterdam 1930 18 pp Ills Omslaglithografie:Arthur Staal	Nr. 4 -11 serie, 1921, Hendrick Petrus Berlage (1856-1934). Frank Lloyd Wright.
Nr 2 van 1925 gewijd aan Hildo Krop. Met houtsnede z/w. op voor- en achterzijde omslag door HILDO KROP	Nr 12 van 1918 gewijd aan Jan Toorop, Oorspr. omslag ontw. WILLEM VAN KONIJNENBURG
nr. 5/6 - 1923 werk van den Nederlandschen beeldhouwer J. Mendes da Costa	Nr. 3 - 12de serie - 1931, Glasramen van Joep Nicolas
No 1 (1931), gewijd aan beeldend werk van S. Jesserun de Mesquita. Omslag van De Mesquita	No 11, 1919. Omslag houtsnede door Hildo Krop
Nr 4 april 1919. Omslag ontwerp Mej. P. Bolken. Over Lauweriks, Luthman, Wijdeveld Van Loghem ea.	Nr.12 van de 9e serie 1928, geheel gewijd aan Russische ikonen.
Nr. 11 en 12 (1924) van de 6e serie. Gewijd aan kristallen.	Nr. 8 (1924) Dudoknummer Omslagontwerp van W.M. Dudok.


12-de serie(1931):nr.7 en 8 Scholenbouw;Amsterdam 1931 30 pp Ills Omslaglithografie:Ir.H.T.Zwiers	12-de serie(1931):nr.4 Landhuizenarchitectuur;Amsterdam 1931 18 pp Ills Omslaglithografie:Ir.H.T.Zwiers
10-de serie(1929):nr.4 Restauratie en herbouw van den toren St.Nicolaaskerk door M.de Klerk;Amsterdam 1929 18 pp Ills Omslaglithografie:J.Sjollema
Jg. VII, 1: JESSURUN de MESQUITA, S. Teekeningen en etsen. 1925. 4º. Owrps., woodcut front cover by Jessurun de Mesquita.	Series VII 1925 no. 3
Wendingen no.5/6, serie V (1923)	Wendingen vol. 3, nr 11 & 12 (1920) H.P. Berlage. Het ontwerp voor het Gemeente Museum te 's-Gravenhage. Amsterdam, 1920. 16 pp. Ills. Omslaglithografie Jac.Jongert.
P. Behrens. Woningbouwnummer. Amsterdam, 1920. 44 pp. Ills. Omslaglithografie M. de Klerk. Typografie H.Th.Wijdeveld. (Wendingen vol.3, nr 3 & 4).	K.P.C. de Bazel. Onze tijd en het werk van M. de Klerk. Amsterdam, 1919. 24 pp. Ills. Omslaglithografie T. Poggenbeek. Typografie H.Th.Wijdeveld. (Wendingen vol.2, nr 2).
R. Roland Holst. Schelpen. Amsterdam, 1923. 50 pp. Ills. Omslaglithografie R. Roland Holst. Typografie H.Th.Wijdeveld. (Wendingen vol.5, nr 8 & 9).	C.J. Blaauw. Hermann Finsterlein. Amsterdam, 1924. 36 pp. Ills. Omslaglithografie H. Finsterlein. Typografie H.Th.Wijdeveld. (Wendingen vol.6, nr 3).
R. Roland Holst. Glas in lood. Amsterdam, 1923. 38 pp. Ills. Omslaglithografie Jac. Jongert. Typografie H.Th.Wijdeveld. (Wendingen vol.5, nr 1).	R. Roland Holst. Kunst in reclame. Amsterdam, 1919. 38 pp. Ills. Omslaglithografie J.B. Heukelom. Typografie H.Th.Wijdeveld. (Wendingen vol.2, nr 5).
H.Th.Wijdeveld. Hooge gebouwen... Amsterdam, 1923. 38 pp. Ills. Omslaglithografie Johan Polet. Typografie H.Th.Wijdeveld. (Wendingen vol.5, nr 3).	M. de Klerk. Restauratie St. Nicolaaskerk. Amsterdam, 1929. 38 pp. Ills. Omslaglithografie J. Sjollema. Typografie H.Th.Wijdeveld. (Wendingen vol.10, nr 4).