แมลงสวยงาม "ผีเสื้อ" น่าจะเป็นแมลงชนิดแรกๆ ที่คนนึกถึง ด้วยสีสันอันสดใสและลวดลายของปีกอันตระการตา ประกอบกับลีลาการบินเล่นลมอันพริ้วไหวสวยงาม จึงไม่ใช่เรื่องแปลกที่ใครหลายคนจะหลงรักเจ้าแมลงชนิดนี้ 

ผีเสื้อเป็นสัตว์ในไฟลัมอาร์โทโปดา (Phylum Arthropoda) เช่นเดียวกับแมลงทั่วๆ ไปผีเสื้อจัดอยู่ในอันดับเลพิดอปเทอรา (Order Lepidoptera) ของชั้นอินเซกตา (Class Insecta)แมลงที่อยู่ในอันดับนี้มีลักษณะเด่นตรงที่ปีกปกคลุมไปด้วยเกล็ดสีเล็ก ๆ เรียงซ้อนกัน

คำว่า เลปพิดอปเทอรา (Lepidoptera) มาจากคำในภาษากรีก 2 คำ คือ เลพิส (lepis)แปลว่า เกล็ด และ เทรอน (pteron) แปลว่าปีก นั่นก็คือ ปีกเกล็ด หรือ ปีกมีเกล็ด

ผีเสื้อประกอบด้วยลำตัวที่ไม่มีโครงกระดูกภายในเช่นเดียวกับแมลงอื่น ๆ แต่มีเปลือกนอกแข็ง เป็นสารจำพวกไคติน (Chitin) ห่อหุ้มร่างกาย ภายในเปลือกแข็งเป็นที่ยึดของกล้ามเนื้อซึ่งใช้ในการเคลื่อนที่

ลำตัวของผีเสื้อแบ่งออกเป็น 3 ส่วน คือ ส่วนหัว ส่วนอก และส่วนท้อง ทั้ง 3 ส่วนประกอบด้วยวงแหวนหลาย ๆ วงเรียงต่อกัน เชื่อมยึดด้วยเยื่อบาง ๆ เพื่อให้เคลื่อนไหวได้สะดวก วงแหวนที่เชื่อมต่อกันเป็นลำตัวของผีเสื้อมีทั้งหมด 14 ปล้อง แบ่งออกเป็นส่วนหัว1 ปล้อง ส่วนอก 3 ปล้อง และส่วนท้อง 10 ปล้อ

ในอดีตไม่มีใครเคยทราบมาก่อนว่าผีเสื้อมาจากไหน และไม่คิดว่าหนอนกับผีเสื้อ เป็นสัตว์ประเภทเดียวกัน นักนิยมธรรมชาติคนหนึ่งชื่อ Pliny the Elder เข้าใจว่าหนอน มาจากหยดน้ำค้างยามเช้าตามใบไม้ คนจึงเชื่อตามกันมานานหลายศตวรรษ

ในบรรดาสัตว์ต่าง ๆ ที่อยู่บนโลกนี้ สัตว์จำพวกแมลงมีจำนวนชนิดมากถึง 3 ใน 4 ของสัตว์ทั้งหมด ด้วยวิวัฒนาการอันยาวนาน แมลงจึงมีลักษณะที่แตกต่างหลากหลายมากซึ่งเราศึกษาได้จากซากดึกดำบรรพ์ที่ค้นพบในปัจจุบัน แต่สำหรับแมลงในกลุ่มของผีเสื้อที่มีแผ่นปีกอันบอบบาง ซากของมันคงจะชำรุดเสียหายได้ง่ายหลังจากที่มันตายลง ซากดึกดำบรรพ์ของผีเสื้อที่พบในปัจจุบันจึงไม่สมบูรณ์พอที่จะบอกเรื่องราวของมันในอดีตได้มากนัก เราคงต้องอาศัยจินตนาการและการคาดเดาในบางส่วน

แมลงที่เราพบเห็นกันอยู่ในปัจจุบัน ส่วนใหญ่มีวิวัฒนาการมาตั้งแต่ยุคคาร์บอนนิเฟอรัส(Carboniferous) ราว 300 ล้านปีก่อน จากซากดึกดำบรรพ์พบว่าผีเสื้ออาจจะวิวัฒนาการมาจากบรรพบุรุษของแมลงในอันดับมีคอปเทอรา (Mecoptera-แมลงแมงป่อง) ซึ่งถือกำเนิดขึ้นมาในยุคเพอร์เมียน (Permian) ตอนต้น หรือประมาณ 250 ล้านปีก่อน แต่กว่าวิวัฒนาการมาเป็นผีเสื้อได้ก็ต้องใช้เวลาหลังจากนั้นอีกหลายล้านปีแมลงที่วิวัฒนาการใกล้ชิดกับผีเสื้อมากที่สุด คือ Caddifliesซึ่งเป็นแมลงในอันดับหนอนปลอกน้ำ (Trichoptera) แต่พวกนี้มีปีกและลำตัวปกคลุมด้วยขน(hair)เป็นส่วนใหญ่มีเพียงเกล็ดเล็กน้อย ซากดึกดำบรรพ์ของผีเสื้อกลางคืนที่เก่าแก่ที่สุดที่เราค้นพบมีอายุอยู่ราว10-140 ล้านปีก่อนส่วนซากดึกดำบรรพ์ของผีเสื้อกลางวันมีอายุแค่ 40 ล้านปีเท่านั้น

ถ้าลองดูความสัมพันธ์ของผีเสื้อกับพืชดอกไม้ในปัจจุบัน ก็เป็นไปได้ว่าทั้งสองมีวิวัฒนาการมาร่วมกันทั้งนี้ เพราะผีเสื้อเกือบทุกชนิดมีปากเป็นท่อวงที่วิวัฒนาการมาเพื่อดูดน้ำหวานที่อยู่ลึกลงไปในดอกไม้

พืชดอกที่เก่าแก่ที่สุดเท่าที่ค้นพบมา มีอายุอยู่ราว 90 ล้านปีก่อนเมื่อดูความหลากหลายของพืช มีดอกซึ่งมีอยู่มากมายในยุคนั้นแล้ว พืชมีดอกก็น่าจะกำเนิดขึ้นก่อนช่วงเวลาดังกล่าว คือ เมื่อ 150-200 ล้านปีก่อน ดังนั้นถ้าผีเสื้อกับพืชดอกมีวิวัฒนาการมารวมกันแล้วผีเสื้อน่าจะเกิดขึ้นในช่วงเวลานี้ด้วย อย่างไรก็ตามเรายังคงสรุปให้เห็นชัดเจนไม่ได้ว่า ผีเสื้อถือกำเนิดมาเมื่อไรแน่ จนกว่าเราจะพบหลักฐานจากอดีตที่มากพอ

ทั่วโลกมีผีเสื้อกลางวันและผีเสื้อกลางคืนอยู่ 77 วงศ์ ประมาณ 140,000 ชนิด เป็นผีเสื้อกลางวันประมาณ 20,000 ชนิด ที่เหลือแสนกว่าชนิดเป็นผีเสื้อกลางคืน

ในประเทศไทยมีการสำรวจและจำแนกผีเสื้อได้อย่างน้อย 40 วงศ์ด้วยกัน แบ่งเป็นผีเสื้อกลางวัน 11 วงศ์ และผีเสื้อกลางคืน 29 วงศ์ ในผีเสื้อกลางวัน 11 วงศ์นี้ ได้จำแนกชนิดไว้แล้ว1,140 ชนิด และคาดว่าผีเสื้อกลางคืนจะมีจำนวนมากกว่าผีเสื้อกลางวัน 10 เท่าด้วยกัน

ชนิดและวงศ์ของผีเสื้อกลางวันทั้ง 11 วงศ์ ใช้หลักการจำแนกตามหนังสือ Field Guideto the Butterflies of Thailand โดย นพ.บุญส่ง เลขะกุล, อรุณ สำรวจกิจ, จารุจินต์ นภีตะภัฎ และ Karen Askins พิมพ์เมื่อ พ.ศ. 2520 ดังนี้