Xornalista e director do documental Detrás del muro

“Aos máis pequenos sácanlles os órganos para alimentar o mercado negro que hai nos EEUU de órganos vitais”

O xornalista vigués relata a dura experiencia das persoas que foxen de Centroamérica e buscan en Estados Unidos unha vida mellor

MARÍA MADALENA MANCEBO MANN E LARA QUINTEIRO FERNÁNDEZ | Madrid - Santiago de Compostela

Fernando González González (Vigo, 1976), máis coñecido como Gonzo, busca no seu documental Detrás del muro historias humanas de diferentes persoas de varios países centroamericanos que teñen como obxectivo o chamado “soño americano”: cruzar o muro que Donald Trump prometeu aos seus electores e conseguir unha vida mellor. En particular, mostra moitas historias de mulleres cos seus fillos, o colectivo “máis damnificado” porque “son seres de segunda nas sociedades destes países e son basicamente vistas como forza de traballo ou obxecto sexual”. Por iso para Gonzo son un foco principal deste documental que mostra “esa parte de sufrimento e tamén esa forza das mulleres”. É esa forza a que, segundo o reporteiro, as converte na “única esperanza que teñen eses países”, malia ser “as máis vulnerables”.

P. No mes de xaneiro estreou un dos seus proxectos máis importantes, un documental sobre a emigración de Centroamérica aos Estados Unidos titulado Detrás del muro. Que incentivou a súa decisión de realizar un traballo sobre esta temática?

R. Foron varios motivos. Xa levabamos varias reportaxes para El intermedio que sempre se reducen en emisións de 13 ou 14 minutos, pero xa viramos en varios lugares do mundo as situacións que pasa a xente que ten que emigrar, ou ben pola guerra ou ata fixemos unha reportaxe de xente que se tiña que desprazar dentro do seu propio país debido ao cambio climático. E para iso fomos a unha illa de Oceanía. Entón, na última reportaxe que fixen antes deste documental, recordo estar pensando, vindo no avión de volta a casa, que fixemos este tipo de documentais; é dicir, que contamos historias de emigrantes en todos os continentes que hai no mundo menos no único co que temos un idioma en común, o castelán. E a min apetecíame poder facer unha reportaxe sobre xente que transmite moito mellor o que pensan e o que senten á xente, á audiencia do programa, xa polo simple feito de falar en castelán, pero tamén porque hai unha relación moito máis simple entre España e Latinoamérica que con outros continentes. E tamén porque quería facer as entrevistas sen necesidade dun tradutor porque se perden moitos matices. E esa foi un pouco a primeira motivación. Eu xa coñecía as historias de inmigración de Centroamérica a EEUU. Lera e tiña visto documentais e reportaxes sobre o tren da besta, que tamén saía no noso documental, e, cando se xuntaron as ideas na miña cabeza, cheguei e propúxenllo á miña xefa, a Carmen, e díxome que adiante. En principio ía ser outra reportaxe máis para El intermedio, pero vimos que había moito material, que había posibilidades de estar alí máis tempo do que podemos dispoñer durante a emisión -por iso fomos no verán-, e acabou sendo o que foi, un documental dunha hora. Eu diría que é o traballo máis importante da miña vida. Para min, persoalmente, creo que foi a miña maior experiencia profesional.

P. Como foi o proceso de preparación do documental e cal foi a parte máis difícil e por que?

R. Como sacar un zoco da lama. Iso foi un parto. É difícil por motivos varios: en primeiro lugar, El Intermedio non é un programa de documentais e, polo tanto, non hai orzamento que se axuste a este tipo de formatos; entón, había que buscar o diñeiro fóra. Pero os primeiros cos que contactamos deixáronnos medio tirados cando quedaba pouco para viaxar. Por sorte, El Intermedio ten moi boas relacións con moitas ONG e eu coñecía moi ben como traballaba Save the Children, e decidín poñerme en contacto con eles a última hora, practicamente. Eles entenderon perfectamente o que queriamos facer e estaban perfectamente capacitados para axudarnos a facelo. Chegamos a un acordo rápido e, cando nos demos conta, estabámonos montando no avión. Sempre é difícil organizar unha viaxe de oito persoas e moito material técnico que vale moito diñeiro a un país onde a seguridade non está garantida en ningún momento. Entón, antes de viaxar hai que garantir a seguridade, hai que saber a que sitios podes ir a cales non. Costa bastante traballo, pero é algo preciso; é parte da nosa profesión.

P. Ao comezo da súa carreira, no programa Caiga quien caiga, xa desenvolveu proxectos solidarios en África e América do Sur. Como compararía a situación das migracións noutros lugares do mundo coa de Centroamérica?

R. Son comparables e non o son ao mesmo tempo. Non son comparables desde o momento en que son realidades moi distintas, pero son comparables cando che dás conta de que todo o mundo emigra polo mesmo; os motivos pódense contar cos dedos da man: escapar dunha guerra, da violencia sexual (a maior parte mulleres), da violencia relixiosa, das fames ou das persecucións políticas. Basicamente, eses son os motivos que adoitan facer que a xente deixe o lugar no que naceron, onde están a súa familia e os seus amigos, para emigrar. As circunstancias son moi distintas. Por exemplo, alguén que emigra de Guatemala a EEUU, ten que atravesar México. Por sorte, México é un país no que se fala o mesmo idioma que en Guatemala. Pero un sirio, cando chega a Grecia e quere atravesar toda Europa para chegar a Alemania, non ten ningún idioma en común con esa xente. E ese é un muro maior que cruzar o Mediterráneo, porque necesitas a axuda da xente. Cada unha ten as súas particularidades; por exemplo, os centroamericanos, que teñen de vantaxe?, por dicilo dalgún xeito. Que chegan á maior potencia económica do mundo; é dicir, un guatemalteco, un hondureño, un salvadoreño que decida emigrar vai a un país, que si, que agora mesmo ten un presidente que non os vai recibir ben, que vai levantar un muro, (pero que muros tamén os levanta India con Bangladesh, España con Marrocos ou Israel con Gaza); pero, si pasan o muro, chegan a un país cunha economía e unha cantidade de xente que fala o teu mesmo idioma e que ten o mesmo orixe, que é máis fácil poder desenvolver unha vida e conseguir un obxectivo. Esa é a diferenza entre emigrar nun continente ou noutro. A contorna do que sales condiciónache moito á hora de alcanzar o obxectivo da emigración.

P. Por que está fuxindo a xente dos países centroamericanos? Como viu vostede as condicións de vida en países como O Salvador, Guatemala, Honduras ou México?

R. Iso é un burato da civilización. Realmente os principais motivos que fan que a xente emigre son comportamentos humanos arcaicos. Por exemplo, a violencia sexual é algo que está socialmente aceptado. Ninguén vai mirar mal a un pai ou a un irmán maior que saiban que violou á súa irmá pequena ou á súa filla con oito ou nove anos. É algo que está ben visto e que as mulleres ata calan. Si un profesor se da conta de que unha alumna recibiu unha malleira ou puido sufrir violencia sexual na casa ou nalgún outro sitio e dillo aos pais, esa nena non volve á escola. Entón, nese sentido, digo o de burato de civilización. Séguense movendo, sobre todo nas área rurais, por códigos de conduta que non son deste século nin do pasado. Nin sequera do século XIX.

É unha zona do mundo que está moi marcada polo gran veciño do norte. En gran parte, eses países teñen certo subdesenvolvemento por culpa de EEUU e das políticas que seguiu, sobre todo, nas décadas dos 40 ata os 80, e unha corrupción galopante. O diñeiro que se debería empregar en educación non se emprega en educación e, polo tanto, se non houbese ONG, habería moitas zonas rurais deses países nas que os nenos non poderían ir á escola. A maioría de escolas que vin eran de ONG, non eran do estado. Ese é o principal lastre dun país: se os nativos non se poden educar, está claro que se van quedar igual. É unha zona na que conflúen todas as desgrazas que pode haber. Se miramos, os responsables son eses gobernos, cunha corrupción brutal e unha política tamén brutal coas súas propias poboacións. Iso é Centroamérica, un territorio riquísimo en variedades étnicas, en paisaxes, en riquezas minerais e agrícolas, que leva sendo saqueado moito tempo e no que os seus nativos non atoparon o xeito de ser libres, independentes e prósperos.

P. O muro ao que se refire o título do seu documental é o que o presidente Trump prometeu levantar na fronteira entre Estados Unidos e México. Que relación hai entre isto e o gran aumento de inmigrantes centroamericanos que viaxan en masa cara a esa fronteira?

R. Iso é unha gran mentira. O muro, en gran parte, xa está construído. Do muro que quere facer Trump apenas se levantou nada, porque aínda non ten o diñeiro nin o permiso. Clinton empezou a levantar o muro, Bush continuou facendo o muro e, ata, na época de Obama fíxose muro. Agora mesmo hai muro en zonas habitadas, pero, despois, non está construído polo río Bravo, que é un río que é bastante muro en si mesmo. Hai moita xente que morreu intentando cruzar ese muro. Chegou a haber unha urxencia sanitaria en Texas da cantidade de corpos que chegaban ás costas deste estado norteamericano de emigrantes que morrían no río Bravo. O de que hai que construír un muro para parar aos emigrantes é mentira. Gran parte do muro está feito e, onde non o está, é porque hai un deserto por onde hai que pasar seis ou sete días. O muro está en gran parte feito. Despois, din que chegan máis inmigrantes que nunca, pero chegan menos que nunca. Os tres últimos anos son nos que menos emigrantes chegaron a EEUU desde finais dos anos 70. Aí si que había millóns de centroamericanos e sudamericanos que se ían a EEUU. Que conseguiu Trump? Que eses poucos atraian a atención de todas as cámaras; entón parece que son máis. Que conseguiu Trump coas ameazas do muro? Pois que os emigrantes prefiran xuntarse a miles para así sentirse máis fortes e ter máis capacidade de presión. Eu cando estiven alí, o que me sorprendeu eran os poucos emigrantes que se vían. Pero como a xente pensa que van máis, quere construír un muro.

P. Segundo os datos estatísticos na actualidade a poboación inmigrante en Estados Unidos pasou de menos do 5% de 1970 a máis do 15% actual. Segue sendo o obxectivo final dos migrantes cos que falou a especie de paraíso co que soñan ou talvez se estean facendo falsas ilusións para unha viaxe tan dura?

R. Dos emigrantes que coñecemos que realmente quixesen chegar a EEUU, había dous, que eran Janet e o seu fillo e José, que era o que quería comprarlle un audífono ao seu irmán. Pero ao final desistía de ir. Wendy, por exemplo, o único que quería era escapar de Honduras; non quería chegar a EEUU, dáballe igual onde quedarse; quería escapar de onde a intentaron violar cinco veces e dúas delas conseguírono e foi tiroteada. E todo isto con 14 anos. Os nicaraguanos, unha nai, unha filla e o neto, quedáronse en México DF. Non queren ir a EEUU. Esa é a historia que se conta. Moitos queren chegar a EEUU, pero moitos máis o único que queren é saír deses tres países. E si quedan en México e lles dan o estatus de refuxiado, quédanse alí. O único que queren é fuxir; non é tanto o obxectivo. Agora, os que queren chegar a EEUU eu creo que poderán en gran parte conseguir o seu soño. Eu coñecín nesta viaxe a moita xente que xa estivera nos EEUU, que se cadra se pasaron 25 ou 30 anos viaxando. O que pasa é que se endureceron as medidas coa chegada de Trump, porque agora, se che collen cun exceso de velocidade ou un control de alcoholemia e es emigrante, depórtanche . Non podemos entender a situación dun inmigrante en EEUU igual que aquí, en España. En EEUU ti podes ser inmigrante ilegal e ter carnet de conducir, pagar os teus impostos e ata ter un seguro médico. O que non che dá o permiso de residencia é o goberno federal, pero hai moitas cidades e estados que teñen unha política diferente cos inmigrantes.

Pois moitos deles xa tiñan traballo, pagaban impostos? Falei con xente que gañaba 60.000 dólares ao ano traballando na construción. É un país no que, se se traballa, si se poden conseguir os soños. O que pasa é que agora é máis difícil, porque podes gañar diñeiro, pero nunca se ten unha seguridade firme e definitiva nese país.

P. Polo que viu vostede nas mareas de xente que avanza cara a Estados Unidos, cal cre que é a maior concepción errónea dos norteamericanos sobre a situación desta xente? Atopou vostede a moitos dos criminais e narcotraficantes que Trump afirma que van entre eses inmigrantes?

R. A confusión que poden ter os norteamericanos cos inmigrantes, evidentemente, é polo que lles contan na televisión. Hai un dato que é marabilloso. Sabedes cales son as zonas de EEUU onde máis forza ten o voto pro-Trump? Nas zonas nas que hai menos inmigrantes. En Los Ángeles, onde hai unha gran cantidade de latinos, o alcalde recíbeos ben e, ata, lles dá diñeiro para que collan un autobús e poidan ir a cada unha das cidades onde viven as súas familias. Onde hai medo aos inmigrantes é onde non os coñecen, onde o único que saben deles é polos medios de comunicación. O que lles gusta a eles adoitan ser zonas do sur, pero lonxe das fronteiras; normalmente zonas rurais, que son zonas de supremacía branca. Nas cidades grandes, onde hai inmigrantes, non gañan as opcións nin racistas nin xenófobas, porque nesas cidades son fundamentais. EEUU é un país construído pola forza dos inmigrantes e, polo tanto, o concepto negativo que poidan ter é erróneo e está condicionado por un interese dos medios de comunicación e de certos partidos políticos.

P. O seu documental fai énfase especial na situación das mulleres, moitas delas a cargo de nenos pequenos. Que lle levou a seleccionar estes testemuños en particular?

R. Dentro dos migrantes hai colectivos que son os máis damnificados, e que son as mulleres e os nenos. As mulleres porque son seres de segunda nas sociedades destes países, e son basicamente vistas como forza de traballo ou obxecto sexual; de feito, incluso como mercancía. Entón queriamos ver esa parte de sufrimento e tamén esa forza das mulleres. Logo de estar alí, a case todas as mulleres preguntámoslles como serían as súas vidas se non existisen os homes; e sorrían todas. A maior parte das mulleres que teñen unha vida difícil é por culpa dos homes. O primeiro seguramente sería o pai, porque hai moitos casos de alcoholismo nas familias e adoitan ser pais por primeira vez moi novos. E a segunda persoa adoita ser alguén da familia cando empezan a cumprir os 7 ou 8 anos. É moi habitual a historia de “veu un tío á casa e violoume” ou de “o meu irmán chamou a un amigo e violoume”... Entón, quería poñer especial énfase nos colectivos máis vulnerables, sobre todo nas mulleres, porque, sendo as máis vulnerables, para min son a única esperanza que teñen eses países.

P. Entre todos eles, cal foi o que máis lle impactou e por que?

R. Non podería destacar a ningunha. A calma e o saber estar de Lesbia, a avoa nicaraguana; impactoume a forza e a determinación que tiña Wendy, a rapaza nicaraguana; impactoume a bondade e a ignorancia de José, o mozo guatemalteco que quería buscarlle o audífono ao seu irmán; impactoume a sensibilidade e as crenzas relixiosas tan fortes de Luís, que perdeu unha perna saltando da besta; ou a inocencia de Janet, que ía meterse no deserto cun tipo que non sabía moi ben quen era e a súa determinación de dicir: “Aínda así, aposto por isto porque é a única forma de que lle poida dar ao meu fillo unha vida mellor”. Non podo destacar a unha persoa, podo destacar algo de cada unha. Tamén me impactou o coyote, que é un tipo que se dedica a gañar miles e miles de dólares aproveitándose da debilidade doutra xente. Impactoume a súa ética do traballo, malia que o seu traballo é bastante criticable, porque coñecín a coyotes que eran auténticos asasinos, violadores, traficantes de persoas ou mafiosos. Entón, hai que estar aí. É moi difícil xulgar á xente e comportamentos doutros países e doutra realidade desde a nosa perspectiva. Non me parece xusto.

P. Que lle parece o papel que ten México como país de paso para os migrantes centroamericanos? Conta vostede no documental que hai moitos perigos que os axexan.

R. Sálvase moita xente, pero, polo xeral, é moi criticable a actitude dos mexicanos cos inmigrantes. Son bastante racistas. A policía é case o peor co que se poden atopar e o goberno non facía case nada por eles. É unha historia común. Os emigrantes son vistos como ameaza ou como mercancía da que sacar diñeiro. Tamén a xente en México está moi necesitada. Peor que noutros sitios? Non. Non son quen para xulgalos.

P. Con todo, mostra tamén o lado solidario de moitas ONG que axudan a estas persoas. Como é o traballo realizado nestes albergues e institucións que lle abriron as súas portas?

R. A maior parte son xente particular sen practicamente apoios económicos. Hai algúns do estado, como no que coñecemos a Wendy, pero nos que admiten só a menores de idade e ás mulleres embarazadas. Son case todos relixiosos os que se dedican a abrir eses centros: sacan o diñeiro de onde poden e abren as portas aos medios de comunicación porque saben que son a única esperanza que teñen de darse a coñecer e recibir axudas. Hai un colectivo, as matronas, que son marabillosas, que se dedican a coller comida e auga e, cando o tren da besta vai máis lento, corren ao seu lado e lánzanlles comida, auga ou cueiros, ou lles cambian a roupa... Esas mulleres parecéronme marabillosas. O comportamento en xeral non é bo, pero hai accións que che fan ter esperanza. Moitas veces a viaxe é mental. Esta xente que os axuda é algo marabilloso. Hainos en todos lados.

P. É tamén moi impactante a historia dun mozo que, como moitos, viaxou cara ao norte en La bestia, un tren de mercancías que cruza México de sur a norte. Cales son os principais problemas cos que se atopan os migrantes polo camiño?

R. A violencia, principalmente. Hai moitas organizacións que funcionan como grandes corporacións, que controlan territorios, e todo o que pase por alí considérano seu. Nós tiñamos que ter permiso en certos sitios dos mafiosos para poder traballar. A delincuencia común. Moitas veces a policía secuestra a un grupo de inmigrantes para venderllo ás mafias. Ese é o principal problema. Moitas veces son utilizados como diversión e aos máis pequenos sácanlles os órganos para alimentar o mercado negro que hai nos EEUU de órganos vitais. É demasiado sórdido o que ocorre alí. A violencia nas súas peores e máis variadas expresións.

P. O último paso de todos eles ocorre ao final do traxecto, na fronteira. Que foi o máis complicado á hora de lograr o testemuño do “coyote” que entrevistou? Como ve persoalmente a actuación de individuos que se dedican ao tráfico de persoas?

R. Digamos que non se pode contar. A min cústame moito xulgar ás persoas que viven nunha realidade, nunhas circunstancias distintas ás miñas, cunha escala de valores completamente distinta á nosa. Desde fóra. Uns cabronazos que se aproveitan das necesidades da xente para gañar diñeiro. Dentro dos traficantes de persoas coñecín a algún do que non teño nada malo que poida dicir, e coñecín a outros que son auténticos delincuentes. Pero, claro, de que familia veñen? Como os trataron os seus pais? Que foi o que viron ao redor? A que anos colleron por primeira vez a unha persoa? A que anos lles dixo alguén do pobo “ou matas a ese ou mato á túa familia”? Quen somos nós para xulgar esas vidas?

P. De todas as persoas ás que entrevistou ao longo da viaxe, mantén contacto con algunha delas, coñece o seu paradoiro ou como están?

R. Si. Luís está en Guatemala, onde volveu á universidade na que fixera o primeiro curso. Wendy está en México DF nun albergue de monxas coidando da súa filla; a nena vai á gardería e Wendy operouse esta semana do disparo que tiña na cara. Non se vía ben no documental porque non quixemos ensinalo. Recibiu un disparo no ollo e por iso tiña aquel flequillo (floco). Esta semana reconstruíronlle o óso ao redor do ollo e xa pode ir sen flequillo; ten o ollo pechado e, cando acabe de recuperarse, poñeranlle un ollo de cristal. Janette e Kevin chegaron a Los Ángeles sete ou oito días despois de que estivésemos con eles e a José Eduardo perdémoslle a pista. José Eduardo era o mozo máis ignorante de todos pero, polo menos, tomou a boa decisión de volverse, porque, se non, morrería no deserto; e comprámoslle un teléfono móbil barato e uns billetes de autobús para volver a Guatemala. Estivemos en contacto con el e, cando entrou na fronteira con Guatemala, perdémoslle a pista e nunca máis volvemos saber del. Finalmente, Lesbia, Jocelyn e Travis xa teñen o status de refuxiados e están vivindo en México DF: Travis está indo á escola; Jocelyn fai semanas que conseguiu traballo con ACNUR e Lesbia está a piques de conseguir un traballo tamén. Así que, polo xeral, van ben.

P. En canto ao futuro, como pensa que se pode e débese solucionar esta situación tan dramática para tanta xente?

R. Calquera política xenófoba ou racista necesita de poboación xenófoba e racista que acepte esas propostas dun partido político ou que ata as chegue a converter en partido de goberno. Como se pode evitar iso? Educando. É o único que se pode facer. Educando que somos distintos e á vez iguais. Educando aos nosos fillos a que non hai que ter nin medo, nin ningún sentimento negativo cara a ningunha persoa simplemente porque sexa doutra raza, doutra etnia, doutra relixión ou doutra ideoloxía política distinta á nosa. O día que consigamos que un 60-70% da poboación mundial estea de acordo con eses valores, que non son subxectivos, senón que son da Declaración Universal de Dereitos Humanos, os Santiagos Abascales, as Marines Le Pens, os Trumps, os muros non terán nada que facer porque serán líderes dunha panda de frikis que non representarán a unha parte importante da sociedade. Por iso o que hai que ter basicamente é educación. O noso papel, como medios de comunicación, é de non xogar con isto. Non entendo como en España vemos moitas máis horas do que pensa Donald Trump dos inmigrantes que dos motivos que teñen os inmigrantes para ir ao país de Donald Trump. E iso é o que pasa cando ves a televisión.

P. Que mensaxe nos daría a nós, os mozos, en canto á nosa actitude e as nosas accións agora e no futuro ante unha situación tan terrible como a que ocorre a diario a miles e millóns de migrantes en Centroamérica, no Mediterráneo e no resto do mundo?

R. Viaxar é importantísimo. Coñecer outras realidades. E que pensedes nunha cousa: vós nacestes nun mundo que, dentro do malo, vai ben. Non pasades fame, non tendes que traballar pola mañá antes de ir á escola. O meu pai si que o facía. O meu pai non podía ir á escola cando quería. O meu avó, de nove irmáns, sete acabaron fóra de casa: cinco en Latinoamérica, dous en Madrid e un en Barcelona. Nos anos 50, en Líbano, un país que agora nos parece un inferno, nos bares de alterne, sabedes a onde ían buscar ás mozas? A España. Porque España nos anos 50 era pobre de solemnidade e enganaban ás mozas igual que agora os españois enganan ás rumanas. Que pensedes un pouco niso. É unha apelación á conciencia de culpabilidade que non me gusta moito, pero que ás veces é o único xeito de convencer a alguén de que algún día podemos estar nesa mesma situación.

Eu acompañei os inmigrantes e sei cales son as súas necesidades. Oxalá non fixese falta esa experiencia de primeira man para convencerse de que non hai que poñer obstáculos aos inmigrantes; todo o contrario, hai que axudalos. E, se non, pensade que, se cadra, os vosos fillos ou netos terán que emigrar, porque ninguén nos asegura que continuemos igual dentro de 50 anos.