ประเพณีขึ้นดอยขะม้อ

ก่อนจะมีงานประเพณีสรงน้ำพระบรมธาตุหริภุญชัยเป็นประจำทุกปีของจังหวัดลำพูน3 วัน หรือในวันขึ้น 15 ค่ำของทุกปี จะมีประเพณีที่สำคัญอีกอย่างหนึ่งของจังหวัดลำพูน คือประเพณีขึ้นดอยขะม้อ ซึ่งเชื่อกันว่าการขึ้นไปนมัสการบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์และได้นำน้ำศักดิ์สิทธิ์มาดื่มกินจะทำให้เกิดสิริมงคลในชีวิตและรักษาโรคต่างๆให้บรรเทาลงได้ ทุกปีจึงมีประชาชนทั้งในจังหวัดลำพูนและจังหวัดใกล้เคียงเข้าร่วมประเพณีดังกล่าวเป็นจำนวนมาก 

บ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์ดอยขะม้อตั้งอยู่บนภูเขาทางทิศตะวันออกของอำเภอเมืองลำพูน อันเป็นส่วนหนึ่งของป่าสงวนแห่งชาติป่าแม่ธิ-แม่ตีบ-แม่สาร ในเขตท้องที่ตำบลมะเขือแจ้ มีลักษณะสูงชัน ยอดเขาแหลมแตกต่างจากบอดเขาที่อยู่ในบริเวณใกล้เคียงกันดุจกับเคยเป็นภูเขาไฟมาก่อน มีลักษณะเหมือน”หม้อคว่ำ” ชาวเมืองแต่โบราณเรียกว่า “ดอยหม้อคว่ำ”ภายหลังเพี้ยนมาเป็น “ดอยขะม้อ”ปัจจุบันนี้บางคนเรียกว่า”ดอยขะม้อบ่อน้ำทิพย์” เพราะว่าบนยอดดอย มีบ่อน้ำเกิดกลางแผ่นดินสูง จึงถือว่าเป็นบ่อน้ำศํกดิ์สิทธิ์หรือชาวบ้านเรียกว่า “บ่อน้ำทิพย์” 

มีตำนานเล่าขานกันต่อมาเกี่ยวกับประวัติของบ่อน้ำทิพย์นี้ว่า.......เมื่อครั้งพุทธกาลที่พระพุทธเจ้ายังมีชีวิตอยู่ ได้เสด็จจาริกโปรดเวไนยสัตว์ในที่ต่างๆมาแวะฉันอาหารบนยอดดอยนี้ ก่อนที่จะฉันอาหารพระองค์ได้ทรงบิณฑบาตร แล้วขึ้นไปจัดแจงแต่งดาบนดอยลูกหนึ่งทางตอนเหนือของดอยขะม้อ ดอยลูกนั้นจึงได้ชื่อว่า “ดอยห้างบาตร”(ห้างเป็นภาษาเหนือที่แปลว่าแต่งดา) ดอยห้างบาตรรอยู่ในเขตตำบลห้วยยาบ อำเภอบ้านธิ จังหวัดลำพูนในปัจจุบัน ที่บนดอยห้างบาตรมีรอยบาตรประทับบนแผ่นดิน เมื่อจัดแจงแต่งดาบาตรเสร็จก็ออกบิณฑบาตไปตามหมู่บ้านต่างๆ แล้วไปแวะพักฉันอาหารบนยอดดอยขะม้อ เมื่อฉันอาหารเสร็จไม่มีน้ำจะเสวย 

พระอานนท์จึงได้ไปตักน้ำยังลำห้วยแห่งหนึ่งทางทิศเหนือของดอยขะม้อ ปรากฏว่าลำห้วยตีบตันไปหมดไม่สามารถตักน้ำได้ จึงกลับมากราบทูลให้พระองค์ทรงทราบ พระพุทธองค์ทรงตรัสว่า”ดูก่อนอานนท์ ต่อไปในภายภาคหน้าคนทั้งหลายจะเรียกลำห้วยนี้ว่า “แม่ตีบ” 

พระอานนท์ขึงไปยังลำธารอีกแห่งหนึ่งทางทิศใต้ของดอยนี้ น้ำในลำธารใสสะอาดบังเอิญมีเกวียนผ่านไปเล่มหนึ่งทำให้น้ำขุ่นหมด พระอานนท์รอ(ท่า) อยู่เป็นเวลานานน้ำก็ไม่ใสสักทีจึงกลับไปกราบทูลให้พระพุทธองค์ให้ทรงทราบ พระพุทธองค์ทรงตรัสว่า “ดูก่อนพระอานนท์ ต่อไปลำธารสายนี้ คนทั้งหลายจะเรียกว่า “แม่ท่า” ภายหลังเพี้ยนเป็น “แม่ทา” ในปัจจุบัน